KÜRESEL ISINMANIN SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ Termal stres İklim değişikliği ve kentsel hava kirliliği Aeoro allerjenler Sellerin infeksiyon hastalıklarına etkisi Gıda kaynaklı hastalıklar Su kaynaklı hastalıklar Kemirici kaynaklı hastalıklar Böcek tipleri Besin kaynakları üzerine etkileri

Sıcak dalgaları ve soğuk dönemler Sıcak dalgaları mevsimsel ölümleri artırabilir. 1995 te Amerika-chıcago daki sıcak dalga 514 ölüme ve 3300 acil vakaya yol açmıştır. Yaşlılarda termoregülasyon kapasitelerinin azalması kardivasküler,serebrovasküler ve solunum sistemi hastalıkları olanları daha çok etkileyecektir.

2003 Yılındaki sıcak hava dalgası Yer Artmış mortalite (% artış) Tarih İngiltere ve galler 2091 ölüm (%17) 4-13 ağustos İtalya 3134 (%15) 1 haziran-15 ağustos Fransa 14802 (%60) 1-20 ağustos Portekiz 1854(%40) Ağustos İspanya 4151 (%11) Haziran-ağustos İşviçre 975 (%9) Temmuz-eylül Hollanda 1400-2200 Almanya 1410 1-24 ağustos

Sıcak hava dalgaları Ölümlerin çoğu kardiyovasküler, serebro vasküler, ve solunumsal nedenlere bağlıdır. Şehir merkezlerinde sıcak hava etkisi daha hissedilir. Sıcaklığın artışı ile hava kirliliğide artmaktadır. Bu da ölüm oranlarına katkıda bulunmaktadır. IPCC raporuna göre sıcak hava dalgasında artış kalp ve solunum hastalıklarına bağlı ölümlere neden olmaktadır. Son 20 yılda astım prevelansı ABDde 4 kat artmıştır. 2050 yılı için New york için 500-1000 kat, Detroit için 100-150 kat ölüm beklenmektedir.

Termal stress Sıcak dalgalarının artışı ile daha sıcak yazlar, daha ılık kışlar beklenmektedir.Örneğin 1976 da İngilterede görülen sıcak hava dalgası küresel ısınma ile ilgilidir. Eskiden 310 yılda bir görülen sıcak hava dalgaları artık 5-6 yılda bir görülmektedir.

İklim değişikliği ve kentsel hava kirliliği Hava kirliliğine uzun süre maruz kalma ciddi sağlık problemlerine yol açar.Hava kirliliğine yol açan gazlardan radon akciğer kanseri ile ilişkilidir. Yapılan çalışmalarda küresel ısınma troposferde radon konsantrasyonunu arttırdığı bildirilmektedir. Temel hava kirleticileri ozon, sülfür dioksit, karbon monoksit, nitrojen dioksit, kurşun ve partiküllerinin insan sağlığı üzerinde olumsuz etkileri vardır. Bu parçacık ve gazların konsantrasyonu küresel ısınmadan etkilenmektedir. Yapılan çalışmalarda kükürt dioksit ile kardiyovasküler ölüm arasında ilişki kanıtlanmıştır. Bazı şehirlerde sıcak günlerde ozon seviyesinin artmasıyla günlük mortalite ve morbidite arasında ilişki saptanmıştır.

İklim değişikliği ve kentsel hava kirliliği Ozon gibi kirleticiler fotokimyasal reaksiyon ile ortaya çıkmaktadır. Bu reaksiyonlar hava sıcaklığı ile artmaktadır. ABD yapılan bir çalışmada 4 C lık bir artışın ozonu %10 artıracağı rapor edilmiştir. Starotosferik ozonun azalmasıda ozon konsantrasyonunu artıracak diğer etmen olacaktır. Çocuklar yetişkinlere göre daha fazla risk altındadır.

İklim değişikliği ve kentsel hava kirliliği İklim değişikliği orman ve çiftlik arazilerinde yangınların görülme riskini arttırmaktadır. İnce hava dumanı şeklinde oluşan hava kirliliğide sağlığı olumsuz etkilemektedir. CDC 1998 yılında Florida yangınında astım, bronşit ve göğüs kanseri nedeniyle acile başvuranların sayısında önemli derecede artış olduğunu bildirmiştir. Malezyada büyük yangında hastaneye yatışlarda 2-3 kat artış olmuştur.

AEORO-ALLERJENLER Havada bulunan aero-allerjenler özellikle de polenler mevsimlere göre değişmektedir. Örneğin İngilterede çim polenlerinin ortaya çıkma zamanı mevsimsel özelliklere göre 32 günlük bir değişkenlik gösterebilmektedir. Küresel ısınma polen mevsiminin uzamasına neden olacak ve bunlara bağlı hastalıkların artışına neden olacaktır. İklim değişikliğine bağlı olarak evlerdeki hamam böceği, maytlar vb artacak ve astım sıklığı artacaktır.

Seller, kuraklıklar ve kasırgalar Sellerden kaynaklanan ölümlerin çoğu su seviyesinin yükselmesi ile boğulmaya neden olmasına bağlıdır. Polonya da 1997 deki selden sonraki 2 ay içerisinde 50 kişi post-travmatik stress bozukluğu nedeniyle intihar etmiştir. Bazı durumlarda kimyasallar sel nedeniyle doğaya karışmaktadır. Meuse nehrinin taşması sonucu ağır metaller toprağa karışmış kurşun ve kadmiyum zehirlenmesi tehdidi artmıştır. Etkilenen bölge endüstri ve tarım bölgesi olması riski artırmaktadır

Seller, kuraklıklar ve kasırgalar Sellerden sonra hem gelir düzeyi düşük hem de gelir düzeyi yüksek olan ülkelerde, ishalli hastalıklar ve solunum yolu hastalıklarında artış olmaktadır. Toksik, biyolojik ve kimyasal ajanlar artmaktadır. Özellikle E.Coli, şigella, salmonella ve hepatit a virusunun artmasına neden olmaktadır.. Örneğin Ukrayna da 1997 selinden sonra leptospiroz vakaları artmıştır.

El Nino El Nino, tropik Doğu Pasifikte okyanusun üst seviye sularının aşırı ısınması sonucunda oluşan ve üç veya daha fazla ay süren etkili bir hava olayıdır. El Nino olayı, Batı ve orta pasifikteki basınç değişimine bağlıdır.Güney salınımları olarak ta bilinir. Günümüzde havanın yıldan yıla değişiminin ana nedeni olarak tanımlanır. Örneğin Güney afrika, Brezilya ve Avustralya’ da El Nino döneminin arkasından hemen kuraklık yaşanır. İnsan yaşamını etkileyen aşırı yağışlarda El nino’ya bağlanır. El Nino yıllarında diğer yıllara göre doğal felaketler daha sık ve fazla yaşanır.

El Nino El nino ile bazı hastalıklar arasında ilişki saptanmıştır. Etkilenen bölgelerin çoğunda yeniden sıtma görülmüştür. Rift Vadisi ateşi (RVR) ile el Nino arasında ilişki vardır. RVR mikrobik bir hastalıktır. Sivrisineklerle taşınarak yayılır ve doğrudan böcekleri etkiler. Kenya’da ortaya çıkışı kuru çayırlıklı yerlerde aşırı yağış olduğu zamandır. İnek ve insan ölümlerine yol açmıştır. WHO Güney Somali ve Kuzey-doğu Kenya’da yaklaşık 89.00 yeni vaka belirlemiştir.

Kuraklık Yine gelir düzeyi düşük olan ülkelerde daha belirgin olmak üzere, beslenme kalitesini, infeksiyöz hastalıkları tetikleyerek ve orman yangınlarını tetikleyip hava kirliliğine neden olarak sağlığı etkileyebilir. Dünyadan kuraklıktan etkilenen insan sayısını etkileyen en önemli faktör El Nino siklusudur.

İklim değişikliği ve infeksiyon hastalıkları Hem sıcaklığın hem de yüzey sularının vektör kaynaklı enfeksiyon hastalıkları üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Dang ve sarı humma gibi viral hastalıklar ile sıtmayı yayan sivrisinek türlerinin özel bir önemi bulunmaktadır. Sivrisinekler yavrulamak için durgun suları kullanmaya ve yetişkinler yaşamlarını sürdürebilmek için nemli ortama ihtiyaç duyarlar. Daha yüksek sıcaklıklar vektör ürümesini artırmaktadır.

Vektörle Bulaşan hastalıklar Vektörle bulaşan hastalıkların bulaştırıcılığı 3 ana etken tarafından belirlenir. 1-Vektörün yaşam süresi ve üreme koşulları 2-Vektörün ısırma ya da sokma sıklığı 3-Patojen etkenlerin vektör içerisindeki inkübasyon hızıdır.

Vektörle Bulaşan hastalıklar Vektörler genellikle iklimden, özellikle nem ve sıcaklıktan etkilenirler. Vektörün iklime toleransı sınırlıdır. Tarla kullanımı da vektör dağılımını etkileyen bir diğer etkendir. Dış inkübasyon süresinin tamamlanması için belli minumum sıcaklık gerekmektedir. Bu sıtma türleri için en hızlı gelişimi sağlayan sıcaklık 27-31 derecedir. Bu sıcaklıkta 8 gün PL.Vİvax için yeterli olabılırken, PL.malaria için 15-21 güne ihtiyaç vardır. Sıcaklık düştükçe siklus uzayacaktır. Mesala 20 C bu süre iki katına çıkacaktır. Sıcaklık vektörün hastalık yapma kapasitesinide ettkileyebilir.

Vektörle Bulaşan hastalıklar İlk aşamada artacak hastalıklar sıtma salmonella Dang humması Leşmanya Şistosomiyazis

İklim değişikliğine hassas görülen vektör aracılı hastalıklar TEMEL HASTALIKLAR Sivrisinekler Sıtma, filaryazis, humma ateşi, sarı humma, Nil Batısı ateşi Kum sinekleri Laşmanyazis Triatominler Chagas hastalığı Ixod keneleri Lyme hastalığı, kene ensefaliti Çeçe sinekleri Afrika tripanazoimazisi Kara sinekleri Onkoserkiyazis Salyangoz (ara konak) Şistosomiyazis

Sıtma Sıtmanın ılıman iklimlerde daha yaygın hale geleceği, tropikal ve subtropikal yüksek bölgelerde artması beklenmektedir. Ek olarak 20-30 milyon kişi risk altındadır. Özelikle Endonezya risk altındadır. Aşırı muson yağmurları sivrisinek üremesini artırır. El nino siklusundan sonraki yıl içinde sıtma beş kat artmaktadır* *Lancet 2002:360;830-834

Dang humması Ani başlayan ateş, başağrısı, eklem ve göz arkası ağrıları ile kendini gösterir. Nadiren öldürücüdür, Etkeni flavovirustür. Kanamalı Dang humması ise öldürücüdür. Etken insanda ve sivrisinekte yaşayabilir. Etken hasta insanı sokan Aeds Aegypti türü sinek tarafından sağlam insanlara taşınır.

Lyme hastalığı Sivrisineklerle taşınan arbovirus ensefalit salgınları eskiden yalnızca hayvanlarda görülürken şimdi insanlarda da görülmeye başlamıştır. Hayvanlardan 2-3 hafta sonra insanlarda arbovirus ensefaliti belirlenmiştir. Hava sıcaklığının 3-5 C yükselmesi bu tür ensefalitlerin daha kuzey enlemlerde de görüleceği anlamına gelir. Lyme hastalığı sıklığı artmaktadır. ABD de belli başlı üç odak vardır. ABD vektör kaynaklı hastalıkların %90’ından fazlasından sorumludur. Başlıca vektörler küçük ixodid kenelerdir.

Lyme Hastalığı Artan insidans & kene sayısındaki artışa & Oturma alanlarının kırsala genişlemesine & geyik popülasyonundaki artış & KÜRESEL ISINMA

Batı Nil hastalığı 1999 kadar bu virus sadece eski dünyada görülmekteydi. İlk olarak 1937 de Uganda’da izole edilmiştir. Virus kuzey Amerika’da hızla ortaya çıkmış ve hızla yayılmıştır. 1999 da her şey değişti. Vakaların Uganda, Mısır ve İsrail de patlak vermesine rağmen asıl patlama New York , New Jersey ve Connecticut’ta da bildirildi. Neden küresel ısınma Daha nemli ve sıcak havanın hastalıkların yayılmasına neden olan kemirgen ve böcek türlerinin artışına neden olduğu teyit edildi.

Yeniden ortaya çıkan hastalıklar Küresel ısınma ile bazı hastalıklar yeniden uyanmaktadır. HIv pandemisi, verem, frengi önemlidir. Ebola, hantavirus, Lejyonerler hastalığı sayılabibilir.

Kemirici kaynaklı hastalıklar Rodent popülasyonu, iklim koşullarından etkilenmektedir. Ilık, nemli kış ve ilkbahar rodent populasyonunu artırmaktadır. Bu da insan-rodent karşılaşma riskini artırmaktadır. Son yıllarda fare populasyonu artmıştır. Weil hastalığı artışı önemlidir. Fare leptospiro taşıyıcısıdır.

Weil hastalığı (leptospira) Leptospiroz cinsi bakterilerle oluşan bir spiroketal hastalıktır. Hayvanlardan insanlara bulaşır. L.interrogans asemptomatik olarak infekte hayvanlarda aylarca canlı kalabilir. Veteriner ve mezbaha işçilerinin yaklaşık %15’inde infeksiyonların serolojik kanıtı vardır. Leptospiroz kırsalda kentten 10 kat daha sık görülür.

Weil hastalığı (leptospira) Türkiye'nin birçok bölgesinde yaşanan Sel sonrası oluşabilecek salgın hastalıkların başında "Weil" olarak adlandırılan ve ölümcül olabilen hastalığın geldiği belirtilmektedir. Sel sonrası; bulantı, kusma, ateş, halsizlik ve karın ağrısı gibi belirtiler ortaya çıkmaktadır. Çıplak ayakla, çıplak elle sulara veya doygunluğa ulaşmış toprağa dokunmamak gerekmektedir. Weil Hastalığı; sarılığa, böbrek ve karaciğer yetmezliğine yol açan, erken tanı ve tedavi olmazsa ölüme neden olabilen bir hastalık türüdür. Sulara mikrobun bulaşması fareler gibi kemirgenler aracılığıyla olmaktadır. Bu hayvanlar kronik olarak hastalanmakta ve idrarlarıyla suları infekte etmektedirler. Özellikle sellerde kanalizasyon suları ile içme suları karıştığı için Weil Hastalığı'nda artış olabilmektedir. Bu nedenle şehir içme suları kaynatılarak tüketilmeli veya hiç tercih edilmemeli."Herhangi bir belirti ortaya çıkmadan hastalığın teşhis edilmesi zordur.

BÖLGESEL VE ULUSAL BİR ÖRNEK KIRIM-KONGO KANANAMALI ATEŞİ

Virüsün Tarihçesi 1944-45 Kırım Kırım Kanamalı Ateşi 1956 Kongo Kongo Hastalığı 1968 İki etkenin biyolojik olarak aynı olduğu bulunmuş 1979 İki coğrafik bölgenin adına uygun olarak Kırım-Kongo Kanamalı Ateş Virüsü (Crimean-Congo Hemorrhagic Fever Virus; CCHFV)

Rezervuar ve Vektörler

Virüsün Rezervuarı ve Vektörü Keneler Ixodidae (sert veya barınak kenesi) Argasidae (yumuşak veya arazi kenesi) Hyalomma, Dermacentor, Rhipicephalus cinsleri ?

Kenenin Yaşam Siklusu ve Virüs Keneler bir defa virüsü alınca hayat boyu infektif kalır ve virüsü yayar. Transovarial (anneden-yavruya yumurta ile geciş), Trans-stadial (larvadan nimf ve erişkin şekle geçiş) Veneral yolla geçiş Omurgalı İnek, koyun, keçi, yabani hayvanlar, kanatlılar ve sürüngenler Omurgalılar kene tarafından infekte edilir. Omurgalılarda kısa bir viremi gelişir (1 hafta) ve infeksiyonu asemptomatik geçirirler. Omurgalılar bu esnada infekte olmayan keneler için virüs kaynağıdır.

Larva Nimf Erkek erişkin kene Dişi erişkin kene Nimf (deriye yapışmış) Erkek erişkin Hyalomma Dişi erişkin Hyalomma Dişi erişkin Hyalomma kan emmiş

Risk altındaki ülkeler CCHF virus izolasyonu

Böcek türleri Avrupa’da bazı böcek türleri enfeksiyon hastalıklarına neden olmaktadır. Sineklerin çoğu ve hamam böcekleri gıda kaynaklı patojenlerin mekanik taşıyıcılarıdır. Avrupa’da evlerde sıcaklık artışı ile birlikte hamam böcekleri de artmıştır.

İklim değişiklerinin gıda kaynaklarına etkisi İklim değişikliği toprak kalitesine, bitki hastalıklarının insidansını ve tohum ve böcek popülasyonunu değiştirerek te etkili olacaktır. Bundan sonraki 50 yılda iklim değişikliğinin gıda üretimini etkileyeceği tahmin edilmektedir. Tarımda coğrafi değişiklikler ve ürün değişiklerinin olması, sulamada kullanılan su miktarının azalması, deniz seviyesinin yükselmesine bağlı olarak toprak kaybı olmasına ve topraktaki tuz miktarının artması kaçınılmazdır. Deniz seviyesinin yükselmesine ve su sıcaklığının değişimine bağlı olarak deniz ürünlerinde azalma olacağı bildirilmektedir. Deniz mikroorganizmalarının neden olduğu enfeksiyon hastalıklarında da artış olacaktır.

İklim değişiklerinin gıda kaynaklarına etkisi Özellikle immün sistemi baskılanmış kişilerde Parahemolitucus toksini ile kontamine olmuş istiridye tüketimi ölümlere neden olmuştur. Yine kontamine olmuş midye tüketimine bağlı ciddi sağlık sorunları bildirilmiştir. Alg toksini ile kontamine olmuş taze, konserve veya donmuş balık tüketimi benzer hastalıklara neden olmuştur.

İklim değişikliğinin sağlık üzerine olan etkilerini azaltmak için ne yapılabilir? 1-Primordial koruma : İklim değişikliğinin tamamen önlenmesi 2-Primer korunma: Çevresel etkenler nedeni ile hastalıkların başlamasını önlemek için alınacak tüm önlemler 3-Sekonder koruma: hastalıklar ortaya çıktıktan sonra alınacak önlemler 4-Tersiyer koruma : Hastalıklar sonucu ortaya çıkan morbidite ve mortaliteyi azaltacak tüm önlemler

Değişik emisyon senaryoları yapıldığınde 2050 yılı için tahmin edilen iklim değişikliği etkileri (milyon) Emisyon senaryosu Küresel ısınma (C) Su sorunu Kıyıların sular altında kalması açlık Hiç önlem yok 1.39 1053 23 22 Kyoto hedefleri (%5) 1.33 20 %20 azaltma 1.22 909 21 17 %30 azaltma 1.19 891 16

İklim değişikliği’nin sağlık etkilerini azaltmak için uyulacak adaptasyon stratejileri Adaptasyon müdahalelerinin amacı, iklim değişikliğinden ölümleri azaltmak, hastalık yaralanma ve sakatlık maliyetini olabildiğince azaltmaktadır. & İklimle ilişkili enfeksiyon hastalıkları için halk sağlığı programları geliştirilmeli & Coğrafi olarak hassas bölgelere sürveyans sistemleri kurulmalı &Vektör kaynaklı epidemilere hazır olunmalı & Aşı programları yaygınlaştırmalı

İklim değişikliği’nin sağlık etkilerini azaltmak için uyulacak adaptasyon stratejileri & Vektör kontrolu için uygun pektisitler kullanılmalı & Profilaksi ve tedavi amacı ile ilaç stokları oluşturulmalı &İklim değişikliklerine bağlı sağlık ve çevre sorunlarını tüm sağlık personelleri bilmeli ve gerekli koruyucu önlemleri alabilmeli

çÖzÜm.*.’+& Az enerji üretimine, verimli kullanıma, az tüketime, ekolojik yaşama, yenilenebilir kaynaklara dönüşe dayanan bir paradigma değişikliği olmadan Dünya içine girdiği bu sarmaldan kurtulamaz.