İLK KELAMİ TARTIŞMALAR VE İLK KELAMİ ESERLER Prof. Dr. Sönmez KUTLU ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ ÖĞRETİM ÜYESİ

İlk Kelami Problemler Cemel ve Sıffîn sonrasında tartışılan ilk problemler: iman, küfür, büyük günah, mümin fasık, kader ve siyasi liderlikle ilgili problemler, Emevi döneminin en ateşli tartışmalarıydı. Bu tartışmalar sonucunda Haricilik, Mürcie, Şia ve Mutezile ortaya çıktı

Emeviler Dönemi İlk Kelami Metinler Harici Nafi b. el-Ezrak’ın muhaliflerine yazdığı mektuplar; Harici Salim b. Zekvan’ın Sîre adlı eseri, Mürcii Hasan b. Muhammed’in İrcâ Risalesi; Hasan Basri, Ömer b. Abdilaziz ve Gaylan ed-Dımeşkî’nin Kaderle ilgili risaleleri; Ebû Hanife’ye nisbet edilen eserler; Hişam b. Hakem ve diğer bazı Şii alimlerin İmamet konusunda yazdığı eserler Mutezili alimlerin Tevhid ve adalet başta olmak üzere beş temel esaslarıyla ilgili yazdıkları ilk metinler sayılabilir.

Abbasiler dönemi tedvin çağında Kelami metinler Mutezili alimlerin eserleri Hadis Taraftarlarının Kitabu’l-İman, Kitabu’t-Tevhid, Kitabu’s-Sünne, Risaletü’l-‘Akide başlığı altında akaide dair yazdıkları eserler Kelam ilminin oluşmasında önemli bir yere sahiptir.

Akide Türü Eserler a. Ebu Hanife (ö. 150/767)’ye nispet edilen eserler: el-Fıkhu’l-ekber, el-Fıkhu’l-ebsat, er-Risâle, el-Alim ve’l-Müte’allim ve el-Vasiyye Daha sonraki akide türü kitaplar: b. Ebu Cafer et-Tahâvi (321/933), Akaid c. Hakim es-Semerkandî (342/953), Sevadü’l-A’zam fi’l-Kelâm d. Ömer en-Nesefî (537/1142), Akaid e. İbn Arabi (638/1240), Akidetü’l-Avam Kelime-i Şehadet tefsiri f. İbn Hâcib (646/1248): Akaid g. Cüveynî (478/1085): Akîdetü’n-Nizâmiyye h. Ebu Muhammed Yunus b. Yusuf eş-Şeybanî (619/1222): el-Akâidü’ş-Şeybâniyye (Kadiri tarikatı mensubu) i. Adüdiddin el-Îcî (816/1413): Akâid İbn Dakîk el-‘Îd (702/1302): Akaid I. Muhammed b. Yusuf es-Senûsi (895/1490): Akaid k. Ubeydullah b. Muhammed Abdülaziz es-Semerkandî: el-Akîdetü’z-Zekiyye

Akaid edebiyatı Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin (ö. 373/983) el-Akîde’si; Cüveyni’nin (ö. 478/1085) el-Akîdetü’n-Nizamiyye’si; İbn Tumert’in (ö. 524/1130) el-Akîde’si; Ebü’l-Berekat en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) el-‘Umde fi’l-Akâid’i; Nesefî’nin (ö. 537/1142) el-Akâid’i; İcî’nin (ö. 816/1413) el-Akaidü’l-Adudiyye’si; Senusî’nin (ö. 895/1490) Akâid’i; Birgivî’nin (ö. 981/1573) el-Vasiyye’si; Lekânî’nin (ö. 1078/1668) Cevheretü’t-Tevhid’i,

Ehl-i Sünnet’in Kelami Eserleri Kelam ilmi, Ehl-i sünnet çevrelerinde, bağımsız bir ilim olarak gerçek hüviyetine III./IX Asrın sonları IV./X Asrın başlarında Basralı Ebu’l-Hasan el-Eş’arî ( 324/935-6) ve Semerkantlı Ebû Mansûr el-Mâturîdî (333/944/5)’nin çabalarıyla kavuştu. el-Eş’arî (324/935-936), Kitâbü’l-İbâne an Usûlü’d-Diyâne Ebû Bekr el-Bakıllânî (403/1012/13): Temhîd Ebû’l-Meâli el-Cüveynî ( 478/1085-86): Kitâbu’l-İrşâd ve Kitâbu’ş-Şamil Gazâlî ( 505/1111): el-İktisad fi’l-İtikad Fahruddîn er-Râzî(606/1209): el-Mahsûl el-Maturidi (333/944): Kitabu’t-Tevhîd Ebu’l-Kasım el-Hakîm es-Semerkandî (324/953-54): es-Sevâdu’l-A’zam Ebû Hafs Ömer en-Nesefî ( 537/1142-43): Umde Akîdeti Ehl-i Sünne ve’l-Cemaa Ebû’l-Muîn en-Nesefi (508/1115): et-Tabsıra  

Ebu Hanife Fıkhu’l-Ekber İslâm İnanç Esasları El Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, 1. Baskı, Ankara 2013. 301-306 ss. (Çev. Mustafa Öz)

Fıkhu’l-Ekber’in İçeriği 1 6 İman esası tevhidin aslıdır. Allah sayı yönüyle değil ortağı olmaması yönüyle birdir. Allah’ın zatî ve fiilî sıfatları vardır. İsim ve sıfatlar sonradan yaratılmış değildir. Kur’an Allah kelamıdır. Kur’an telaffuzumuz, yazmamız ve okumamız mahluk, fakat Kur’an mahluk değildir. Allah bir şeydir (varlık)tır. El, yüz ve nefis gibi sıafatlar onun keyfiyetsiz sıfatlarıdır. Onun eli kudreti veya nimeti denilemez. Allah eşyayı bir şeyden yaratmadı. Allah’ın Levhi mahfuzdaki yazısı, hüküm olarak değil vasıf olarak yazılıdır. Allah insanları küfür ve imandan hali olarak yaratmıştır. Sonra onlara hitap ederek emretmiş veya nehyetmiştir. Allah kullarından hiç birisini iman veya küfre zorlamamış, onları mümin veya kafir olarak yaratmamıştı. Küfür, kafirin; iman müminin kendi fiilidir.

Fıkhu’l-Ekber İçeriği 2 İman ve küfür kulların fiilleridir. Kulların bütün fiilleri hakikaten kendi kesbleri/kazançlarıdır. Onların yaratıcısı Allah’tır. Masiyetler Allah’ın rızası ve emri değildir. Peygamberler büyük ve küçük günahlardan masundur. Fakat sürçme ve hataları olmuştur. Fazilet sırası Hz. Muhammed Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali şeklindedir. Hepsine sevgi ve saygı duyarız, hepsini hayırla anarız. Bir Müslümanı, helal saymaması şartıyla, büyük günahlardan birsini işlemesiyle kafir saymayız. Büyük günah işleyenden iman ismini kaldırmayız, ona gerçek anlamda mümin deriz. Günahlar mümine zarar vermez demeyiz. Keza günah işleyen Cehennem’e girmez de demeyiz. Allah’a ortak koşmak ve küfür dışında, büyük ve küçük günah işleyen, fakat tevbe etmeden mümin olarak ölen kimsenin durumu Allah’ın dilemesine bağlıdır. Dilerse ona Cehennemde azab eder, dilerse affader ve hiç azaba uğratmaz. Her hangi bir amele riya karıştırğı zaman, o amelin ecrini yok eder. Peygamberlerin mucizeleri velilerin kerametleri haktır. Allah ahirette görülecektir. İman dil ile ikrar, kalb ile tasdiktir. Gökte ve yerde olanların imanı, iman edilmesi gereken şeyler açısından artmaz ve eksilmez. Fakat yakin tasdik açısından artar ve eksilir. Müminler iman ve tevhid hususunda birbirlerine müsavidirler. Fakat amel itibariyle birbirinden farklıdırlar.

Fıkhu’l-Ekber’in İçeriği 3 Lügat itibariyle iman ve islam arasında fark vardır. Fakat İmansız İslam, İslamsız da iman olmaz. Onların ikisi de bir şeyin içi ve dışı gibidir. Din ise iman, islam ve şeriatlerin hepsine birden verilen isimdir. Bütün müminler, marifet, yakin, tevekkül, muhabbet, rıza, korku, ümit ve iman konusunda birbirlerine müsavidirler. Bu konuda imanın dışındaki hususlarda birbirlerinden farklıdırlar. Peygamberlerin şefaati haktır. Peygamberimizin şefaati, günahkar müminler ve onlardan büyük günah işleyip cezayı haketmiş olanlar için hak ve sabittir. Cennet ve Cehennem halen yaratılmıştır, ebediyen de fani olmayacaklardır. Allah’ın cezası da sevabı da ebedidir. Kabirde Münker ve Nekir’in sualleri haktır. Kabirde ruhun cesede iade edilmesi haktır. Kelam manasında Kur’an ayetlerinin hepsi de fazilet ve büyüklük bakımından birbirine müsavidir. Hz. Peygamberin anne ve babası İslam gelmeden önce öldüler. Miraç haberi haktır. Onu reddeden sapık bir bidatçi olur. Deccal’in, Ye’cüc ve Me’cüc’ün ortaya çıkması, güneşin batıdan doğması, Hz. İsa’nın gökten inmesi ve sahih haberlerde bildirilen kıyamet alametlerinin hepsi de haktır.

Ömer en-Nesefi, Akaid İslâm İnanç Esasları El Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, 1. Baskı, Ankara 2013. s. 313-318. (Çev. Şaban Ali Düzgün)