Temel Mesleki Rehberlik ve Danışmanlık Becerileri Doç. Dr. Tuncay Ergene ergene@hacettepe.edu.tr

Tartışma Soruları Çok fazla düşünür müsünüz? Yanlış anlamalarla karşılaştınız mı? Bir konu üzerinde çok fazla düşündüğünüz için kaç kere başınızı derde soktunuz? Kendi kendinize neler söylersiniz? Kendi kendinize söyledikleriniz sıklıkla gerçekleşir mi?

Düşünce - Duygu Duygularımızla düşüncelerimiz sıklıkla karıştırılmaktadır? Çoğu insan düşünceleri ve duyguları arasında ayrım yapmaz. Duygular genellikle iletişim sürecinde ihmal edilir. Düşünme insanların sahip olduğu çok özel bir niteliktir, fakat yanlış da kullanılabilir. Yanlış kullanıldığında insanlar depresyona girer, hastalanır, hatta intihara teşebbüs eder.

Bilişsel Müdahaleler Bilişler, kişinin kendisine ve diğer insanlara karşı düşünceleri, duyguları, tutumları ve çevresindeki dünyaya ilişkin algılarını içerir. Bilişlerin bireyin kim olduklarını, ne yaptıklarını ve nasıl hissettiklerini belirlediğini ifade eder. Hatalı düşünme olarak isimlendirilen düşünmedeki hatalarının özellikle rahatsız edici duygular ve/veya sorunlu davranışlara neden olması olasıdır.

Bilişsel Beceriler Düşünceleri ortaya çıkarma. Danışana düşünce ve duygularını ayırt edebilmesinde ve fikirleri, inançları ve kendi kuralları vb. ifade etmesinde yardım etme. Düşünceleri değiştirme. Uygun olduğu düşünüldüğünde, danışana düşünce örüntülerini değiştirmesinde yardım etme. Problem çözme. Danışana süreçleri değerlendirerek ve daha etkili sorun çözme teknikleri geliştirerek sorunlarını nasıl çözeceğini belirlemesinde yardım etme Bilgi verme. Danışanın sağlıklı kararlar vermesi için ne gibi bilgiye gereksinim duyduğunu belirleme ve danışana bu bilgiyi bulması için yardımcı olma Karar verme. Danışana sağlıklı karar verme alışkanlığı geliştirmesinde yardım etme.

Bilişsel Müdahaleler A-B-C-D çözümlemesi. Danışana düşünce örüntülerini çözümlemesinde yardım etme Tartışma. Danışanın düşünce ve davranış süreçlerini varsayımları ve uygulamalar ile yüzleştirerek değiştirme. Akıldışı İnançları Duyarsızlaştırma ve Karşılama Müdahaleleri. Rahatsızlık verici duygularla ilintili tartışmalı düşünceleri belirleme ve değiştirme. Yeniden karar çalışması. Danışanın çocukken aldığı (çocukluk yapma gibi) komutları inceleme ve yetişkin olarak bu komutlara uymaya devam edip etmeme konusunda bilinçli kararını verme. Bilişsel yeniden yapılandırma. Danışana olumsuz kendilik ifadelerini belirlemesi ve değiştirmesinde yardım etme Düşünceyi durdurma. Danışana kendisi ve diğer insanlarla ilgili yıkıcı ve üretken olmayan düşünceleri durdurma yolları geliştirmesinde yardım etme Olumlu iç konuşma. Danışana olumsuz iç konuşmayı olumlu iç konuşmayla değiştirme yollarını gösterme Belirti reçetesi. Problemi açmasını sağlayarak, danışanın problemler üzerindeki görünür kontrol eksikliğiyle yüzleşme.

Karar Verme Karar verme bir yüklenimle sonuçlanan değerlendirme sürecidir. Seçenekler tartılır, sonuçlar değerlendirilir, kişisel yatırım incelenir ve yüklenim altına girmeye istekliliği gözden geçirilir. Hatta bu noktada bir hareket tarzından diğerine son hamle söz konusudur. Birçok danışan, bu süreç boyunca birçok noktayı sorunlu ve engelleyici bulurlar. Psikolojik danışman, sık sık doğru hareket tarzı olduğunu kabul ettikleri kararları dahi, bir nedenden ötürü almakta çok zorlanan danışanlarla karşılaşacaktır.

Davranışsal Beceriler Davranışın tanımlanması (Defining behavior) Davranışsal görevlerin karmaşıklığını anlama konusunda danışana yardımcı olma; görevleri sıralı davranışlara bölme. Davranışın değiştirilmesi (Modifying behavior). Uygun olduğu düşünüldüğünde, davranış örüntülerini değiştirmede danışana yardımcı olma. Amaç oluşturma (Goal setting). Amacın zorluğunu değerlendirmede ve değişim için amaç sıralamada, planlamada danışana yardımcı olma. Göz önünde canlandırma (Visualization). Bir olayı, davranışı veya süreci bunun arzu edilen şekilde nasıl izah edilebileceğini göz önünde canlandırmada danışana yardımcı olma. Kontrat yapma (Contracting). Söz verme, kronolojik sıralama yapma ve değişim için kayıt tutma konularında danışana yardımcı olma. Destekleme ve pekiştirme (Supporting and reinforcing). Amaçlara yönelik ilerleyiş düzeyini değerlendirme ve tanımada danışana yardımcı olma.

Davranışsal Müdahaleler Sosyal model olma (Social modeling). Danışana neyi, nasıl değiştireceğini öğretmek için diğer kaynaklardan örnekler verme. Eş zamanlı gerçek (in vivo) model olma (In vivo (live) modeling). Danışana neyi model olarak alacağını öğretmek amacıyla hedeflenen davranış(lar)ı sergileyen gerçek (fiziksel olarak var olan) modeller kullanma. Sembolik olarak model olma (Symbolic modeling). Danışana neyi model alacağını öğretmek amacıyla hedeflenen davranış(lar)ın yer aldığı görüntü veya ses kaydı biçiminde örnekler kullanma. Örtük model olma (Covert modeling). Değişim sürecinin bir görüntüsünü oluşturmada danışana yardımcı olmak için göz önünde canlandırma yönteminden faydalanma.

Davranışsal Müdahaleler Rol oynama ve davranışın prova edilmesi (Role-play and rehersal). Yeni davranışları, sözlü etkileşimleri, vb. incelemek ve prova etmek için simulasyonlardan yararlanma. Hiyerarşi oluşturma (Hierarchi construction). Değişim planı olarak kullanılmak üzere, zorluk veya karmaşıklık sırasına göre davranışsal alt amaçlar belirleme. Gevşeme eğitimi (Relaxation training). Danışanın fiziksel veya zihinsel süreçlerin kontrolünü ele almasına yardımcı olma. Sistematik Duyarsızlaştırma (Systematic desensitization). Kaygıları ve fobileri azaltmak için uygun gevşeme tepkilerini kullanma.

Davranışsal Müdahaleler Kendi Kendini Ayarlama (Self-monitoring). Davranış örüntülerini zaman içerisinde nasıl gözlemleyebileceğini ve yönetebileceğini öğrenmesi konusunda danışana yardımcı olma. Kendi Kendini Ödüllendirme (Self-reward). Davranışsal amaçlara ulaşıldığında veya ulaşılan amaçlar korunduğunda, kendi kendisini nasıl takdir edeceğini veya arzu edilen diğer türden sonuçları kendisine nasıl sağlayacağını öğrenmede danışana yardımcı olma. Kendi Kendiyle Kontrat Yapma (Self-contracting). Esas itibariyle kontrat yapmaya (daha önce anlatılmıştır) benzemektedir. Amaçlara yönelik süreci, psikolojik danışma sürecinin dışında yönetmesi konusunda danışana yardım etme.

Temel Davranışsal Müdahaleler Davranışsal değişimler üzerinde çalışan psikolojik danışmanlar, çalışmalarında birtakım temel becerilerden yararlanırlar. Bu beceriler, davranış ve davranış değişiminin kavramsallaştırılmasına yarayan yöntemleri kapsarlar. Başlangıç noktası, davranışı fiziksel bir hareket (physical movement) veya sözel bir üretim (verbal production) olarak düşünmektir. Mikrodavranışların tanımlanması da bu beceriler arasındadır. Davranışın tanımlanması Davranışın değiştirilmesi Amaç oluşturma Göz önünde canlandırma Kontrat yapma Destekleme ve pekiştirme

Duygular İle İlgili Müdahaleler

Tartışma Soruları Bazı insanlar belirli duygulara sahip olduklarını redetmekte. Bazıları da duygularını utanacak şeyler veya zayıflık belirtisi olarak kabul etmektedirler. Bazı kültürler, duyguları kişisel olaylar olarak kabul eder. Duygunun insanların sorunlarındaki rolü nedir? Sorunun kaynağı mıdır? Yoksa sonucu mudur? İnsanlar bir şey hakkında hissetme biçimini nasıl değiştirirler? Bir duygu, örneğin ilgisizlikten beğeniye doğru değişir ise bu durum kişinin dünyasına ait algılarına yansır mı?

Temel Duygusal Beceriler Duyguları yeniden ifade etme. Danışanın ortaya koymuş olduğu bir duygunun tanımlanmasında danışanın kelimelerinin kullanılması. Duyguları yansıtma. Danışanın ortaya koymuş olduğu bir duygunun tanımlanmasında kendi kelimelerinizin kullanılması. Duyguları yeniden ifade etme Danışan tarafından ortaya konulmuş birden fazla duygunun bir araya getirilmesi veya bu duygularla ilişki kurulması için kendi kelimelerinizin kullanılması.

Duygusal Müdahaleler Duyguların tanımlanması. Ortaya konulmuş veya ima edilmiş bir duygunun tanınmasında veya sınıflandırılmasında danışana yardım edilmesi. Sözel olmayan ipuçlarının kullanılması.Danışanın (örneğin, duruş, mimikler gibi) fiziksel özellikleri duygunun var olduğunun ilk göstergeleri olabilir. Sözel ipuçlarının kullanılması. Danışanın konuşma dili duygunun var olduğunun ikinci bir göstergesidir. Duyguların sınıflandırılması. Araştırılacak duygunun türünün belirlenmesi için danışana yardım edilmesi Duygu envanteri.Bu, danışanın var olan duyguların belirlenmesi için (başlangıçta dahi) kullanılabileceği bir kontrol listesidir. Duygu balonları Bu çocuklarda kullanabilecek bir alıştırmadır.

Duygusal Müdahaleler Odaklaşma yöntemi. Duyguların bilinçli bir şekilde ortaya çıkabileceği kavrayışlı bir düşünce durumuna danışanın sahip olmasına yardım edilmesi Rol provası. Danışana başka bir kişin algısından etkileşimleri değerlendirmesine izin verme. Saklı ben alıştırması (alter ego). İçindeki kendisiyle rekabet eden veya alternatif duyguların tanınmasında danışana yardım edilmesi. Boş sandalye alıştırması. Danışanın kendisiyle veya başkasıyla konuşabildiği veya hatta kendisiyle veya başkasıyla tartışabildiği bir dialog alıştırması kullanılması Rüyalar ile çalışma yönteminin kullanılması. Danışana anlamlı gelecek yöntemlerin araştırılması için danışanın tekrarlanan rüyalarının kullanılması. Duygusal hayal kurma. Bir yaşantının duygu boyutunu araştırması için danışana yardım edilmesi

Sistemik Müdahaleler

Sistem “(1) İnsanın sorunları bireyin kendinden çok o bireyin içinde yaşadığı sisteme bağlıdır. (2) Sistemin herhangi bir kısmındaki değişiklik bütün sistemi, dolayısıyla problemi yaşayan bireyi de etkiler. (3) Sistemik değişim sadece içerisinde gerçekleştiği sosyal sistemi değil, sistemin özelliklerine ve değerlerine etki etmeleri nedeniyle diğer sistemleri de – örneğin, cinsiyet, kültür, ırk – yansıtmalıdır.”

Bu Konuda Ne Dersiniz? Sistemik düşüncenin merkezinde, problemlerin sistemlerden kaynaklandığı görüşü yatmaktadır. Buna yönelik eleştirilerden biri, bireyi söz konusu problemlerle ilgili herhangi bir sorumluluktan muaf tutmasıdır. Buna katılıyor musunuz? Bu durum, bireyin psikolojik danışmaya katılımını nasıl etkileyebilir?

Bu Konuda Ne Dersiniz? Sistemik Psikolojik Danışmanın son derece aktif olduğunu ve iç görüden çok değişimi vurguladığını göreceksiniz. Sizce bu yaklaşım ne gibi avantajlar sağlayabilir? Diğer taraftan ne gibi sorunlar yaşanabileceğini düşünüyorsunuz?

Bu Konuda Ne Dersiniz? Bu müdahaleler sizce aile haricindeki sosyal oluşumlarda yaşanan problemlere nasıl uygulanabilir? Bu müdahalelerin, ailenin odak noktası olduğu süreçlerden farkı ne olabilir?

Sistemik Bakış Açısı Sistemik müdahaleler, bireyi daha büyük bir sosyal yapının parçası olarak gören farklı yaklaşımlardan türetilmiştir. Bu şekilde bakıldığında, birey sürekli o daha büyük yapıyla etkileşim halindedir; en iyi biçimiyle sosyal bağlamı anlamak olarak adlandırılabilecek şekillerde katkıda bulunur ve tepki verir. Dolayısıyla, insan davranışıyla ilgili psikolojik görüşlerin büyük bölümüyle karşılaştırıldığında sistemin rolü daha anlamlı ve etkili hale gelmekte, bireyin rolü ise azalmaktadır. Bunu daha iyi anlatmak, aile kurumunun işleyişini incelemek yoluyla olanaklıdır.

İletişim Becerilerinin Geliştirilmesi İletişim becerilerinin geliştirilmesi genellikle iletişimin temel kurallarına girişle başlar. Bu “kurallar” açık ve öz mesajlar gönderme ve almanın gerçek ilkeleridir. Bu basit kurallar çoğu kez, özellikle de bireyin kültürel iletişim örüntülerine karşıt olduklarında, üzerlerinde uzmanlaşması zor olan kurallardır. Sonuç olarak yeni bir örüntünün edinilmesi eğitim, prova, değerlendirme ve sürekli pratik gerektirebilir.

Sistemik Beceriler Uzlaşma (Negotiating) Aile yapısını değiştirme (Altering family structure) Katılım (joining) Dairesel sorular sorma (Circular questioning) Etkileşim oluşturma (Generating interactions) Koalisyonları tanıma (Recognizing coalitions)

AB SORUMLULUK REDDİ   Bu yayın Avrupa Birliği’nin desteğiyle hazırlanmıştır. Bu yayının içeriği sadece Cambridge Education liderliğindeki WYG Türkiye, LSN, WYG International ve Project Group konsorsiyumunun sorumluluğundadır ve hiç bir şekilde Avrupa Birliği’nin görüşlerini yansıtmamaktadır. Bu Projenin Sözleşme Makamı Merkezi Finans ve İhale Birimi’dir.