15 Monopol

Rekabetçi firma fiyat alıcı, monopol firması ise fiyat yapıcıdır.

Bir firmanın monopol olabilmesi için aşağıdaki iki şartın mevcut olması gerekir: Firma, ürününün tek satıcısı olmalıdır. Firmanın ürününün yakın ikamesi olmamalıdır.

NEDEN MONOPOLLER ORTAYA ÇIKAR? Monopollerin ortaya çıkmasının temel nedeni giriş engelleridir.

NEDEN MONOPOLLER ORTAYA ÇIKAR? Giriş engellerinin (bariyerlerin) üç nedeni vardır: Kilit kaynağın sahipliği. Hükümetin tek bir firmaya bir malın üretimi için ayrıcalıklı yetki vermesi. Üretim maliyetlerini yapısı nedeniyle tek bir firmanın üretiminin birden fazla firmanın üretimine göre daha etkin olması.

Monopol Kaynakları Kilit bir kaynağa ayrıcalıklı olarak sahip olmak monopolün potansiyel bir nedenidir. Ancak pratikte monopoller bu nedenden ötürü çok ender olarak ortaya çıkarlar.

Hükümetin Yarattığı Monopoller Hükümetler tek bir firmaya belli piyasalarda bir malın tek satıcısı olma ayrıcalığını tanıyabilirler. Bu durumda bu piyasalara artık başka firmaların girmesi devlet tarafından yasaklanmış olur.

Hükümetin Yarattığı Monopoller Patent ve telif hakkı (copyright) yasaları hükümetin kamu çıkarını gözeterek monopol oluşturmasının iki önemli örneğidir.

Doğal Monopoller Bir piyasada tek bir firmanın tüm piyasaya mal sağlaması, iki ya da daha fazla firmanın mal sağlamasından daha az maliyetli ise doğal monopol oluşur.

Doğal monopoller Doğal monopol ölçek ekonomilerinin mevcut olduğu üretim düzeylerinde ortaya çıkar.

Figür 1 Monopolün Nedeni Olarak Ölçek Ekonomileri Maliyet ATC Q Copyright © 2004 South-Western

MONOPOLLER ÜRETİM VE FİYATLAMA KARARLARINI NASIL ALIRLAR? Monopol ile Rekabetçi firma arasındaki farklar Monopol Malın tek üreticisidir Firma (ve piyasa) talep eğrisi negatif eğimlidir Fiyat yapıcıdır (fiyatı belirler) Satışları artırmak için fiyat düşürebilir Rekabetçi firma Çok sayıda üreticiden sadece biridir Firma talep eğrisi yataydır Fiyat alıcıdır (fiyatı veri kabul eder) Aynı fiyattan istediği kadar satar (fiyatı değiştiremez).

Figür 2 Rekabetçi Firmaların ve Monopolün Talep Eğrileri (a) Rekabetçi Firmanın Talep Eğrisi (b) Monopolcünün Talep Eğrisi P P D D Q Q Copyright © 2004 South-Western

Monopolün Hasılatı Toplam Hasılat P  Q = TR Ortalama Hasılat TR/Q = AR = P Marjinal Hasılat DTR/DQ = MR

Tablo 1 Monopolün Toplam, Ortalama ve Marjinal Hasılatı Copyright©2004 South-Western

Monopolün Marjinal Hasılatı Monopolün Hasılatı Monopolün Marjinal Hasılatı Monopol firmasının marjinal hasılatı daima fiyatından daha düşüktür. Talep eğrisi aşağı doğru eğimlidir. Monopol bir birim daha fazla satmak için fiyatını düşürdüğünde bütün diğer satışlarından elde ettiği hasılat da (fiyatın düşmesi nedeniyle) düşer.

Monopolün Marjinal Hasılatı Monopolün Hasılatı Monopolün Marjinal Hasılatı Bir monopol satışlarını artırdığında toplam hasılat ( P x Q ) üzerinde iki etki ortaya çıkar. Miktar etkisi nedeniyle Q artar. Fiyat etkisi nedeniyle P artar.

Figür 3 Monopolde Talep ve Marjinal-Hasılat Eğrisi $11 10 9 8 7 6 5 4 3 D (AR) 2 Marjinal hasılat (MR) 1 –1 1 2 3 4 5 6 7 8 Q –2 –3 –4 Copyright © 2004 South-Western

Kâr Maksimizasyonu Monopol marjinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu yerde üretim yaparak kârını maksimize eder. Kâr maksimizasyonunu sağlayan üretim miktarına karşılık gelen fiyat, talep eğrisi sayesinde tespit edilebilir.

Figür 4 Monopolün Kâr Maksimizasyonu Maliyet ve 2. Talep eğrisi üzerinde kâr maksimizasyonunu sağlayan miktara karşılık gelen fiyat bulunur Hasılat 1. MR ve MC eğrilerinin kesiştiği yerdeki miktar, kâr maksimizasyonunu sağlayan miktardır. MR D Monopol fiyatı QMAX B MC ATC A Q Q Q Copyright © 2004 South-Western

Monopol ile tam rekabetin karşılaştırılması: Kâr Maksimizasyonu Monopol ile tam rekabetin karşılaştırılması: Tam rekabette fiyat marjinal maliyete eşittir. P = MR = MC Monopolde fiyat marjinal maliyetin üzerindedir. P > MR = MC

Kâr toplam hasılattan toplam maliyetin çıkarılmasına eşittir. Monopolün kârı Kâr toplam hasılattan toplam maliyetin çıkarılmasına eşittir. Kâr = TR - TC Kâr = (TR/Q - TC/Q)  Q Kâr = (P - ATC)  Q

Figür 5 Monopolün Kârı Maliyet ve Hasılat MR D MC B C E D P QMAX ATC ATC Q Copyright © 2004 South-Western

Monopolün kârı Fiyat ortalama toplam maliyetten yüksek olduğu sürece monopol firması kâr elde edecektir.

Figür 6 İlaç Piyasası Maliyet ve Hasılat MR D Fiyat (paten süresi içerisinde) Monopolde miktar Fiyat (paten süresi geçtikten sonra) MC Tam Rekabette miktar Q Copyright © 2004 South-Western

MONOPOL NEDENİYLE OLUŞAN REFAH KAYBI Bir rekabetçi firmayla karşılaştırıldığında, monopol fiyatı marjinal maliyetin üzerinde tutar. Tüketiciler açısından monopoldeki bu yüksek fiyat iyi değildir. Ancak, monopol firmasının sahipleri açısından bu yüksek fiyat çok iyidir.

Figür 7 Etkin çıktı düzeyi P MC D (tüketiciye faydası) Alıcılara faydası Monopole maliyeti Etkin miktar Monopole maliyeti Alıcılara faydası Q Alıcılara faydası satıcılara maliyetinden daha fazla. Alıcılara faydası satıcılara maliyetinden daha az. Copyright © 2004 South-Western

Toplumsal Kayıp Monopol fiyatı marjinal maliyetin üzerinde belirlediği için tüketicinin ödeme rızası ile üreticinin maliyeti arasında bir fark oluşur. Bu fark satılan miktarın toplumsal açıdan optimum olan miktarın altında kalmasına yol açar.

Figür 8 Monopolün Yarattığı Kayıp D MR MC Toplumsal kayıp Monopol fiyatı Monopoly miktarı Etkin miktar Q Copyright © 2004 South-Western

Monopolün etkinsizliği Toplumsal Kayıp Monopolün etkinsizliği Monopol firması toplumsal açıdan etkin olan miktardan daha az üretim yapar.

Toplumsal Kayıp Monopolün yarattığı toplumsal kayıp verginin yarattığı toplumsal kayba benzer. İki durum arasındaki fark şudur: Vergi nedeniyle devlet gelir elde eder, monopol nedeniyle ise monopol firması yüksek kâr elde eder.

MONOPOLLERLE İLGİLİ KAMU POLİTİKASI Hükümet monopol sorunu konusunda şu dört yoldan birini izleyebilir. Monopolleşmiş endüstrileri daha rekabetçi hale getirebilir. Monopollerin davranışlarını regüle edebilir (düzenleyebilir). Bazı özel monopolleri kamu girişimine dönüştürebilir. Hiçbir şey yapmayabilir.

Anti-tröst Yasaları ile Rekabetin Artırılması Anti-tröst yasaları monopol gücünü kısmaya yönelik mevzuattır. Anti-tröst yasaları hükümete rekabeti artırması için çeşitli seçenekler sunar. Hükümetin şirket birleşmelerini engellemesine izin verir. Hükümetin şirketleri parçalamasına izin verir. Şirketlerin piyasaları daha az rekabetçi hale getiren davranışlar sergilemesini engeller.

Anti-tröst Yasaları ile Rekabetin Artırılması İki Önemli Anti-tröst Yasası Sherman Antitrust Act (1890) Zamanın büyük ve güçlü tröstlerinin piyasa gücünü kırdı. Clayton Act (1914) Hükümetin gücünü artırdı ve özel davaları mümkün kıldı.

Hükümet monopol fiyatlarını regüle edebilir. Regülasyon Hükümet monopol fiyatlarını regüle edebilir. Eğer fiyat marjinal maliyete eşit olursa kaynak dağılımı etkin olur.

Figür 9 Doğal Monopol Durumunda Marjinal Maliyet Fiyatlaması ATC ATC Zarar Regüle fiyat MC Q Copyright © 2004 South-Western

Regülasyon Pratikte retülatörler monopolcülerin bir miktar kâr elde etmelerine imkan verirler. Bu nedenle fiyat marjinal maliyetin biraz üzerinde olur.

Kamu Mülkiyeti Özel bir firma tarafından işletilen doğal bir monopolü regüle etmek yerine hükümet monopolü kendisi işletebilir (örneğin şehir suyu şebekesi).

Hiçbir Şey Yapmamak Eğer piyasa başarısızlığı kamu politikalarının yaratacağı sorunlarla karşılaştırıldığında daha düşük düzeyde ise hükümet hiçbir şey yapmayabilir.

FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Fiyat farklılaştırması, aynı malın, maliyeti aynı olduğu halde, farklı tüketicilere farklı fiyatlardan satılmasıdır.

FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Fiyat farklılaştırması rekabetçi bir piyasada mümkün değildir, çünkü piyasa fiyatından satan çok sayıda firma bulunmaktadır. Firmanın fiyat farklılaştırması yapabilmesi için en azından bir miktar piyasa gücünün bulunması gerekir. Tam Fiyat Farklılaştırması Monopolcü her tüketicinin ödeme rızasını bildiği ve her bir tüketiciye farklı bir fiyatla satış yaptığı zaman tam fiyat farklılaştırması gerçekleşir.

FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Fiyat farklılaştırmasının iki önemli etkisi: Monopolcünün kârını artırabilir. Toplumsal kaybı azaltabilir.

Figür 10 Fiyat Farklılaştırmasının Toplam Refaha Etkisi (a) Tek fiyat uygulayan Monopolcü P Tüketici fazlası D MC Toplumsal kayıp Satış miktarı Monopol fiyatı Kâr MC Q Copyright © 2004 South-Western

Figür 10 Fiyat Farklılaştırmasının Toplam Refaha Etkisi (b) Tam fiyat farklılaştırması uygulayan Monopolcü P Kâr D MC Satılan miktar Q Copyright © 2004 South-Western

FİYAT FARKLILAŞTIRMASI Fiyat farklılaştırmasının örnekleri Sinema biletleri Havayolu fiyatları İndirim kuponları Malî yardım Miktar indirimleri (iki alana üçüncüsü bedava)

SONUÇ: MONOPOLLERİN YAYGINLIĞI Monopollerin yarattığı sorunlar ne kadar yaygın? Monopoller yaygın. Çoğu firma fiyatları üzerinde bir miktar kontrol gücüne sahiptir çünkü sattığı mal diğer firmaların sattığı mallardan farklıdır. Tam monopol gücüne sahip firmalar azdır. Çok az mal tam anlamıyla eşsizdir.

Özet Monopol, piyasada bir malın tek satıcısı olan firmadır. Talep eğrisi aşağı eğimlidir. Monopolün marjinal hasılatı daima fiyattan daha düşüktür.

Özet Rekabetçi bir firma gibi bir monopol de üretim miktarını, marjinal maliyetini marjinal hasılatına eşitleyen düzeyde belirleyerek kârını maksimize eder. Rekabetçi bir firmadan farklı olarak monopolcü firmanın fiyatı marjinal hasılatının üzerindedir. Bu nedenle fiyat marjinal maliyetin de üzerindedir.

Özet Bir monopolcünün kâr maksimizasyonunu sağlayan üretim düzeyi, üretici ve tüketici fazlası toplamını maksimize eden üretim düzeyinin altındadır. Monopol vergi konulması durumunda olduğu gibi toplumsal faydanın azalmasına yol açar.

Özet Politika belirleyicileri, monopollerin yarattığı soruna anti-tröst yasalarıyla, fiyatların regülasyonuyla veya monopolü kamulaştırarak tepki verebilirler. Eğer piyasa başarısızlığının yarattığı sorun fazla büyük değil ise politika belirleyicileri hiçbir şey yapmamayı tercih edebilirler.

Özet Monopolcü farklı müşterilerine ödeme rızalarına göre farklı fiyatlar uygulayarak kârını artırabilir. Fiyat farklılaştırması ekonomik refahı artırabilir ve toplumsal kaybı azaltabilir.