ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİ Öğr.Gör.Dr.Arzu YÜKSELEN Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Bölümü

Erken eğitim Erken eğitim, doğumdan başlayarak ilköğretimin ilk yıllarına kadar (0-6 yaş) devam eden, çocuğun doğuştan getirdiği gelişim potansiyelini en yüksek oranda ortaya çıkarması için gerekli ortamı ailede, toplumda ve kurumlarda sağlamayı hedefleyen çocuğun, sosyal, bilişsel, dil, motor ve özbakım gibi tüm gelişimini destekleyen sürekli bir eğitim sürecidir.

Erken eğitim, 0-3 yaş (0-36 ay) takvim yaşına sahip çocuklar için erken çocukluk dönemi eğitimi; 3-6 yaş (37-72 ay) takvim yaşına sahip çocuklar için ise okulöncesi eğitim olarak iki aşamaya ayrılmaktadır.

Özel eğitimde erken eğitim (Erken Müdahale) Özel eğitimde erken eğitim, 0-6 yaş arasında gelişimsel yetersizliği olan ya da bu riski taşıyan çocuklar ve ailelerine sunulan uzman destekli eğitim hizmetleri olarak tanımlanır. Bazı çocuklar, ileri dönemlerde fiziksel ve/veya bilişsel yetersizliklere yol açacağı beklenen problemlerle doğmakta, Bazı çocuklar doğum öncesi, sırası ve sonrasında meydana gelen bazı problemler nedeniyle gelişimsel yetersizlik yaşamakta,

Bazı çocuklar ise biyolojik ya da genetik bir problem olmayıp sadece çevresel dezavantajlar nedeniyle gelişimsel gecikmeyle karşı karşıya kalabilmektedirler. Gelişimsel risk taşıyan çocuklar yaşamın ilk yıllarında gerekli destek ve eğitimleri sağlanamazsa gelişimleri gecikmekte, yaşıtlarıyla aralarında gelişimsel fark ortaya çıkmaktadır.

Erken çocukluk döneminde gelişimlerini destekleyecek uygun ortam sağlanamazsa sosyal ya da çevresel risk altında olan çocuklar ileriki yıllarda akademik, sosyal ve çalışma davranışlarında zorlanmakta, okul başarısızlığı yaşabilmektedir.

20. yy’ın son çeyreğine kadar gelişimsel yetersizliği olan çocukların eğitimlerinin olabildiğince erken başlamasının gerektiği bilinmiyordu. Pek çok çocuk okula başlayana kadar sistematik eğitimden geçmiyordu. Ailelere çocuklarının bakımını sağlamaları ve eğitimleriyle ilgili uygulamalarını tuvalet eğitimi ve beslenme becerileri ile sınırlamaları öneriliyordu.

Oysa ki; Sistematik bir öğretimle gelişimsel yetersizlikleri olan çocuklar normal çocukların öğrendiği becerilerin önemli bir bölümünü öğrenebilmektedir. Yaşamlarının ilk yıllarını çoğunlukla ev ortamında geçiren gelişimsel yetersizliği olan çocukların öğrenmeleri ailelerin kendilerine sunduğu öğretici yaşantıların sonucunda olmaktadır.

Erken özel eğitim hizmetlerinin amaçları ve özellikleri Çocuklar için; 1. Gelişimsel becerilerin en iyi şekilde kazanılmasını sağlama. 2. Belirli durumlarda ve ortamlarda birlikte yaşayacakları topluma uyumlarını en üt düzeye çıkarma. 3. Kişisel bakımlarını yapabilme düzeylerini ve sosyal yaşamlarının kalitesini arttırma.

Aileler için; Çocuklarıyla ilgili uygun kararları alabilme. Çocuklarıyla, hem aile hem de çocuk için doyurucu ve yararlı şekilde etkileşimde bulunabilme. Çocuklarının gelişimine katkıda bulunabilme. Toplumla bütünleşme.

Hizmeti sağlayanlar için; Gelişim yetersizlikleri olan çocukların ve ailelerinin toplum tarafından kabulünü arttırma. Erken özel eğitim programlarını uygulama ve geliştirme. Gelişim yetersizlikleri olan çocukları, ailelerini ve sunulan hizmetleri destekleme ve savunma.

Ailelere sağlanan erken çocukluk dönemi eğitim hizmetlerinin temel özellikleri şu şekilde de sıralanabilir; Aileyi karar verme, planlama, değerlendirme ve uygulama düzeyinde programa katma Hizmetleri sadece çocuğa değil, bütün aileyi işin içine katacak şekilde geliştirme ve planlama Amaçların oluşturulmasına ve uygulamanın öncelikle aile tarafından planlanıp yürütülmesine rehberlik etme Aileye seçenek önerme ve ailenin katılım oranı hakkındaki kararına saygılı olma.

Erken eğitim hizmeti sunma modelleri Erken eğitim hizmetleri uzmanın aileyi evinde ziyaret etmesiyle ev merkezli, ailenin kuruma gitmesiyle kurum merkezli olmak üzere iki şekilde sunulmaktadır. Ancak zaman zaman uzmanın eve, zaman zaman da ailenin kuruma gitmesiyle ev-kurum merkezli uygulamalara da rastlanmaktadır.

AİLE KATILIMI VE EĞİTİMİ Engelli çocuk ailelerinin işlevleri normal çocuk ailelerinin aile işlevleriyle aynı olmakla birlikte engelli çocuğa sahip anne babalar bu aile işlevlerini yerine getirmede daha çok çaba göstermekte ve farklı rolleri üstlenmek zorunda kalabilmektedir. Engelli bir çocuğa sahip olan aile olağan sorumluluklarının yanı sıra öğretim, danışmanlık, davranış yönetimi, diğer çocuklara ana babalık, eşler arası ilişki sağlama, okul ve toplumla ilişki sağlama gibi rolleri de üstlenmek zorunda kalmaktadır.

Aile tepkileri Psikodinamik yaklaşım engelli çocuğa sahip ana babaları nörotik ana baba olarak tanımlar. Buna göre ana babaların çocuğun durumuna kayıtsız veya ilgili öfkeli veya kabul edici olmasının bir açıklaması olduğunu ifade eder. İşlevsel yaklaşıma göre ana babalar işlevsel olmayan aile olarak tanımlanır ve engelli çocuğun aile düzenini bozduğu, aile işlevlerine zarar verdiğini savunur.

Psikososyal yaklaşıma göre engelli çocuk ailesi acı çeken ailedir ve kronik üzüntü yansıtır. Keder ve suçluluk yerine kronik üzüntüyü tanımlar. Etkileşimci yaklaşım ise aileyi güçsüz olarak tanımlar. Daha çok evlilik rollerinde bozulma, sosyal yetersizlik gibi sosyal konulara yönelir. Tüm bu yaklaşımlardaki ortak nokta; ana babaların yaşadıkları ve gösterdikleri tepkilerin benzer olduğudur.

Ailelerin çocuklarının engelli olmasına gösterdikleri tepkilerden biri de kayıp modelidir. Bu model reddetme (kızgınlık), öfke, uzlaşma, depresyon ve kabul evrelerinden oluşur. Bir başka görüşe göre de ilk tepkiler genellikle şok, inkar ve teşhise inanmama aşamalarıdır. Bu ilk tepkileri düzensiz duygulardan oluşan öfke, suçluluk, depresyon, utanç, düşük benlik, çocuğu reddetme ve hüzün izlemektedir. Ulaşılması istenen aşama ise kabul aşamasıdır.

Engelli çocuğun varlığı nedeniyle ailede yaşanan stresin nedenleri: Harika çocuk mitinin yıkılması ve bunun sonucunda ailenin çocuğu kabulde ve duygusal bunalımı atlatmada çektiği zorluk Aile bireylerine çocuğun kardeşlerine, yakınlarına ve çevreye çocuğun durumunu açıklamada çektiği zorluk Çocuğun durumuna ve özelliklerine ilişkin elde edilen bilginin yetersizliği ve tutarsızlığı Engelin yol açtığı sağlık ve davranış sorunları ile bu sorunlarla başa çıkma çabaları bunun yanı sıra çocuğun bakımının zaman, emek, para gerektirmesi, ana babanın kendilerine ve diğer çocuklara kaynak ayıramaması

5. Çocuğun gelişiminde önemli aşamaları yaşayamama ya da çok geç yaşama. Örn: normal gelişim gösteren kardeşin engelli olandan daha önce yürümesi gibi. 6. Çocuğa karşı çevrenin gösterdiği olumsuz tutumlar, yakın çevrenin aileden uzaklaşması 7. Pek çok uzmanla görüşme gereği 8. En uygun eğitim ortamını bulma çabaları 9. Çocuğun geleceğine ilişkin duyulan kaygılar.

Aile eğitimi Aile eğitiminde üç farklı modelden söz edilir: Psikoterapi modeli: Çocuğun doğumu “trajik bir kriz” di. Ana babalar çocuklarını normal olarak tanımlayan uzmanlardan terapi almak eğilimindeydiler. Aile eğitimi modeli: Ana babalığa ilişkin eksikliklere yer vermekteydi Ana babanın bilgi ve becerilerinin genişletilmesini gerektiriyordu. Bilgi ve beceriler uzmanlar tarafından sağlanacak ve diğer ana babalarla paylaşılacaktır.

c) Aile katılımı modeli: Modelin en belirgin ve en sık oynadığı rol BEP toplantılarına katılımdı. Halen günceldir. Ana baba katılımı ilk olarak annelerin katılımı biçiminde gerçekleşti. Günümüzde en yaygın olarak aile merkezli model gündeme gelmektedir. Bu modelde temel olan ailenin seçim yapması, ailenin direnci ve destek birimi olarak ailenin vurgulanmasıdır.

Aile eğitiminin amacı; Ailenin engelli çocuğunu kabul etmesini sağlamak Ailenin haklarını ve sorumluluklarını anlamasını sağlamak Aile ile işbirliği yapmak Ailenin belli programlarını uygulamasını sağlamak, evi daha verimli bir eğitim ortamı haline getirmek Aileyi diğer kaynaklar hakkında bilgilendirmek.

Aile görüşmeleri Aile görüşmeleri bireysel ya da grup olarak yapılabilir. Grup toplantıları tüm ailelerin yararlanabileceği genel konular üzerine bilgilerin verildiği toplantılardır. Bireysel görüşmeler ise belirli bir öğrenciye yönelik tek bir aile ile yapılan özel görüşmelerdir.

Aile görüşmesi öncesinde yapılacaklar: Görüşmenin yapılacağı ortamı belirleme (en uygun ortam sınıf ortamıdır) Görüşmenin amaçlarını belirleme (görüşmeye hazırlıklı gitme) Çocukların kişisel dosyalarını gözden geçirme

Aile görüşmesi sırasında yapılacaklar: Görüşmeye çocukların olumlu yanlarını ifade ederek başlama Çocuğun performans düzeyini ailenin anlayacağı bir dille ifade etme Ailenin ilgi duyduğu ve önem verdiği konuları dikkate alma Ailelerin görüşlerini alma.

Ailenin ev ortamında çocuğunun eğitimine katılımı Ailenin günlük rutinleriyle ilişkili bir etkinlik çizelgesinin oluşturulması Belirlenen etkinliklerin önem sırasına göre yazılması ve öncelikli bir becerinin belirlenmesi Etkinliğin günün ya da haftanın hangi saatinde olacağının belirlenmesi Etkinliğe kimin katılacağının belirlenmesi Çocukta var olan ya da becerinin öğretimi sırasında ortaya çıkabilecek sorun davranışların belirlenmesi

6. Günlük yaşam içerisinde etkinliğin nasıl meydana geleceğinin belirlenmesi 7. Beceri için gerekli araç gereçlerin belirlenmesi 8. Becerinin nasıl öğretileceğinin belirlenmesi 9. Aileyle birlikte öğretim planlarının sonuçlarının değerlendirilmesi

Aile öğretmen/uzman arasındaki etkili iletişim Aile öğretmen/uzman arasında oluşacak işbirliğinin önkoşulu etkili iletişimdir. İletişim, kişinin duygu ve düşüncesini karşısındaki kişiye iletmesi ve karşısındaki kişinin de ilettiği duygu ve düşünceyi almasıdır.

Aile görüşmelerin etkili katılımı sağlamak için şunlara dikkat edilmelidir. Bunlar; Karşınızdaki kişinin konuşması için uygun fırsatlar verme Kişinin kendini rahat hissedeceği bir ortam hazırlama Konuyla ya da kişiyle ilgilendiğinizi gösterme Rahatsız edici uyaranları ortadan kaldırma Karşısındaki kişiyle empati kurma

6. Ailenin gündeminde olan konular hakkında bilgi verme ve sorularını yanıtlamak için yeterli bir görüşme süresi belirleme 7. Eleştirel bir tutum sergilemekten kaçınma 8. Ailenin değer yargılarını dikkate alarak uygun sorular sorma 9. Görüşme için hazırlanma 10.Görüşme sırasında ailenin kaygılarını azaltmak için çaba gösterme

11. Görüşme sırasında ailenin duygularına karşı hassas olma 12. Görüşme sırasında uygun etkili iletişim becerilerini kullanma olarak sıralanabilir.