Mağmatik Kayaç Dokuları

Doku taşların küçük ölçekli özelliklerini açıklar Doku taşların küçük ölçekli özelliklerini açıklar. Bir el örneğinde veya mikroskopta görülen özellikler doku kapsamına girer. Diğer bir deyimle doku; taşın içindeki kristallerin veya tanelerin birbirleri ile olan ilişkilerine, taşta bir hamur maddesinin var olup olmamasına ve hamurun özelliğine göre adlandırılır.

Belirli bir dokunun oluşup oluşmaması, taşı oluşturan mağmanın jeolojik durumuna ve kimyasal bileşimine bağlıdır. Yavaş soğuma sebebi ile derinlik kayaçları genellikle iri ve eş boyutlu kristallere sahiptirler. Yüzey taşları ise ani soğuma sebebi ile ince taneli ve hatta camsı dokuda olabilirler.

Mağmatik kayaçlarda doku tanımlamaları yapılırken daha çok kristal terimi kullanılır. Fakat tane terimi de kullanılmaktadır. Kimyasal bileşime bağlı olarak ta, asidik mağmalar baziklere göre daha az akıcı olduklarından daha zor kristallenirler. Bu sebeple volkanik camların bileşimleri genellikle asidiktir. Bazik camlar nadirdir.

Kristallerin (tanelerin) çeşitli özelliklerine göre başlıca 4 grup mağmatik kayaç dokusu tanımlanmıştır.

1. Kristallenme derecesine göre doku çeşitleri: Kristallenme derecesi kayacın içerisindeki kristallenmiş mineraller ile kristallenmemiş malzeme arasındaki oranı belirtir. a. Tüm kristalli doku (holokristalin): Kayacın bütün mineralleri kristallenmiştir. Bu doku çeşidi daha çok derinlik kayaçlarında görülür.

Tüm kristalli dokuya örnek, granit

Tüm kristalli dokuya örnek, granit (incekesit)

b. Yarı kristalli doku (hemikristalin): Kayaç kısmen kristallenmiş minerallerden, kısmen de kristallenmemiş malzemeden oluşur. Volkanik ve damar kayaçlarının bir kısmı bu dokuya sahiptir.

Yarı kristalli doku İri kristaller Hamur maddesi

Yarı kristalli doku el örnekleri

c. Tüm camsı doku (holohyalin): Kayaç tamamen camdan oluşmuştur c. Tüm camsı doku (holohyalin): Kayaç tamamen camdan oluşmuştur. Genelde yüzeyde hızlı soğuma ile oluşmuş asidik volkanik kayaçların dokusudur.

Camsı dokulu obsidyen 1- El örneği 2,3- Mikroskop görüntüsü 1 2 3 http://yunus.hacettepe.edu.tr/~kdirik/Magmatik_Kayaclar.pdf Camsı dokulu obsidyen 1- El örneği 2,3- Mikroskop görüntüsü 1 2 3

Camsı dokulu bir volkanik kayaç Camsı dokulu bir volkanik kayaç. Kayaç adı obsidyen, riyolitik bileşimli lavların ani soğuması ile oluşur.

Camsı dokulu obsidyen el örneği

Camsı dokulu obsidyen el örneği

2. Kristal (tane) büyüklüğüne göre doku çeşitleri: Mağmatik taşlarda kristal boyutları geniş sınırlar içerisinde değişir. Ancak mikroskopla görülebilen çok küçük kristallerden birkaç metre boyundaki büyük kristallere kadar bütün boyutlarda kristallere rastlanmaktadır.

Ancak mikroskopta görülebilen mikro kristaller

Dev kristaller

a. Faneritik doku: Taneleri gözle görülebilecek büyüklükte olan mağmatik taşların dokusudur. Bu dokuya fanerokristalin veya makrokristalin doku da denir. Gözle görülebilen kristallerin boyutlarına göre isimlendirilmesi aşağıdaki gibidir (mm olarak). İnce kristalli < 1 iri kristalli 5-30 Orta kristalli 1-5 çok iri kristalli > 30

İri kristalli bir kayaç (Rapakivi Graniti)

b. Afanitik doku: Taneleri ancak mikroskopla görülebilen kayaçların dokusudur. Mikrokristalli doku da denir.

Afanitik dokulu bir kayaç, bazalt (el örneği)

Afanitik dokulu bir kayaç, bazalt (ince kesit)

c. Kriptokristalin doku: Bu tür kayaçların kristal içerdikleri ancak yüksek büyütme yeteneğine sahip mikroskoplar veya X-Ray difraktometresi ile belirlenebilmektedir.

3.Tane boyutlarının birbirlerine oranına göre doku çeşitleri: a. Taneli doku: Taneleri tamamen eş boyutlu olan kayaçların dokusudur.

Taneli dokuya ait şematik gösterim

b. Porfirik doku: Kristalleri farklı büyüklükte olan kayaçların dokusudur. Bu dokuya sahip kayaçlara genel olarak porfir denir ve daha çok sığ sokulum (yarı derinlik, damar) kayaçları için kullanılır.

Porfirler büyük boyutlu kristaller ile onları birbirlerine bağlayan ince kristalli hamurdan oluşurlar. İri kristallere fenokristal denir. Bu kristaller genellikle kendilerine özgü şekillerde bulunurlar.

Kendi kristal yapısına uygun gelişmiş kristallere idiomorf (öz şekilli) kristal denir, öz şekilsizlere de ksenomorf kristal denir. Hamur ise mikrokristalen veya kriptokristalen olabilir.

ara madde (matriks) iri kristal Porfirik doku

Porfirik doku

Porfirik dokuya volkanik kayaçlar ile bazı yarı derinlik ve derinlik kayaçlarında rastlanır. Bazı volkanik taşlarda hamur maddesi camsı olabilir. Bir kısım ince kristalli taş örneklerinde bu doku gözle görülemez, ancak mikroskopla görülebilir. Bu tür porfirik dokuya mikroporfirik doku, böyle dokuya sahip kayaçlara mikroporfirik kayaç denir.

Porfirik doku birkaç yolla oluşabilir. - İki evrede gelişen mağmatizma porfirik dokuyu verir. Derinlerde yavaş yavaş soğumaya başlamış mağmada önce fenokristaller kendilerine özgü şekillerde gelişirler ve ergiyik halindeki mağma içinde yüzerler. İri kristalere sahip bu mağma yeryüzeyine doğru yükselir veya çıkarsa ani soğuma sebebi ile ince taneli veya camsı olarak katılaşır ve porfirik doku kazanır.

- Porfirik doku bazı derinlik taşlarında da görülebilir - Porfirik doku bazı derinlik taşlarında da görülebilir. Özellikle bazı granitlerde iri alkali feldspat kristallerine rastlanır. Bunlara porfiroklast, taşa da granit porfir denir. Mikroskop incelemelerinde bu porfiroklastların, taşın oluşumundan sonra alkali metasomatoz (yer alma) ile geliştiği anlaşılmaktadır. Bunlar sonradan oluşmalarına karşılık diğer kristallerden daha büyüktürler.

Porfirik dokulu Rapakivi Graniti (mermer örnekleri)

Porfirik dokulu Rapakivi Graniti (mostra örneği)

Rapakivi Graniti konulu Finlandiya pulu

4. Tanelerin şekil ve birbirleriyle olan ilişkilerine göre doku çeşitleri Mineraller ya kendilerine has şekillerde bulunurlar ya da düzensiz boşlukları doldurarak onların şekillerini alırlar. Kristal şebekesine uygun olarak kendine özgü geometrik bir şekil altında katılaşmış mineral kristallerine idiomorf ( öz şekilli ) kristal denir. Kendine özgü geometrik şekli olmayan kristallere ksenomorf (öz şekilsiz) kristal denir.

Mağmadan ilk oluşan kristaller daha çok idiomorfi gösterirler Mağmadan ilk oluşan kristaller daha çok idiomorfi gösterirler. Kısmen öz şekilli kristallere de hipidiomorf kristal denir.Bunlarda bir kısım yüzeyler iyi gelişmiş, bir kısım yüzeyler yarı gelişmiş ve kısmen de yuvarlaklaşmıştır. Bu kristal şekillerine göre başlıca 3 doku ayırt edilir.

Panidiomorf doku: Taşı oluşturan kristallerin büyük bölümü idiomorftur. Allotriomorf doku: Taşı oluşturan kristallerin büyük bölümü ksenomorftur. Hipidiomorf doku: Kristallerin bir kısmının idiomorf, bir kısmının da ksenomorf olduğu dokudur