ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE EĞİTİMİ Yeşim Güleç-Aslan

Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrenciler AAMR-Amerikan Zeka Geriliği Birliği AAIDD-American Association on Intellectual and Developmental Disabilities 1973-1992-2002 tanımlar

1973-Grossman Zihinsel işlevlerde önemli derecede normalaltı Uyumsal davranışlarda yetersizlik Gelişim dönemi içerisinde ortaya çıkma (yetişkinlikte beyin travması vb. sonucu ortaya çıkan durumları ayırtetme)

1992-Luckasson zihinsel işlevlerde önemli derecede normalaltı uyumsal alanlardaki sınırlılıklar (iki ya da daha fazla) 18 yaşından önce ortaya çıkma

Uyumsal beceri alanları iletişim, özbakım, ev yaşamı, sosyal beceriler, toplumsal yararlılık, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zaman ve iş

2002 tanımı; 1992 tanımı gözden geçirilmiş, benzer bir tanım: Zeka geriliği, hem zihinsel işlevler hem de kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde anlamlı sınırlılıklar görülen bir yetersizlik olarak nitelendirilmiştir. Bu yetersizlik 18 yaşından önce ortaya çıkmaktadır.

1992 ve 2002 tanımlarındaki 3 temel nokta: Zihinsel işlevler Uyumsal davranışlar Destek sistemleri

Zihinsel İşlevler Zeka testleri Zeka bölümü (ZB) 70 ve altında yer alma (-2) standart sapmanın altında yer alma=zihinsel işlevlerde normalin altında kalma

Uyumsal Davranışlar Bireylerin günlük yaşamda işlevde bulunmak için öğrendikleri kavramsal, sosyal ve pratik becerilerin tümü. Uyumsal davranış ölçekleri

Destek Sistemleri Doğal destek: İşyeri, okul, komşular, toplum Rastlantısal destek: Örneğin, bir yemeğe davet edilme Genel destek: Herkese verilen hizmetler (toplu taşıma araçları vb. ) Özel destek: Yetersizlik durumlarına özgü destekler Zihinsel yetersizliği olan bireyler bu desteklerin tümüne ya da bazılarına ihtiyaç duyabilirler.

Zihinsel Yetersizliğin Sınıflandırılması/tanılanması/ değerlendirilmesi Zeka Bölümüne göre: 50/55-70: hafif 35/50-55: orta 25/35-40: ağır 20 ve altı: çok ağır

Türkiye-Tanımlar 2000-Milli Eğitim Bakanlığı-Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği: Zihinsel öğrenme yetersizliği: Zihinsel gelişim yetersizliğinden dolayı, bireyin eğitim performansının ve sosyal uyumunun olumsuz yönde, hafif, orta ve ağır düzeyde etkilenmesi durumu olarak tanımlanmıştır.

2006-son yönetmelik: Zihinsel yetersizliği olan birey zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek hizmetlerine ihtiyaç duyan birey

Hatırlayalım… Nedenleri Özellikleri Değerlendirme

Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler için Eğitsel Ortamlar Özel eğitim ortamlarının seçiminde iki temel ilke; Eğitimde fırsat eşitliği En az kısıtlayıcı ortamlar

En az kısıtlayıcı ortam: Öğrencinin akranlarıyla en fazla birlikte olabileceği ve aynı zamanda eğitimsel ihtiyaçlarını en iyi şekilde karşılayabileceği eğitim ortamıdır. Özel gereksinimli bireylerin eğitimde fırsat eşitliği ilkesi doğrultusunda ayrıştırılmış eğitim ve birlikte eğitim şeklindeki iki uçtaki eğitimlerde yer aldığını görmekteyiz.

Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler için Eğitsel Ortamlar 1. Ayrıştırılmış eğitim ortamları (okullar, rehabilitasyon merkezleri vb.) 2. Kaynaştırma ortamları 3. Evde eğitim

Okulların kendi bünyelerinde iş eğitim okulları bulunmaktadır. A. ZİHİNSEL ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER İÇİN AÇILAN İLKÖĞRETİM OKULLARI VE İŞ OKULLARI Orta düzeyde zihinsel öğrenme yetersizliği olan ilköğretim çağı çocukları için gündüzlü ilköğretim kurumları bulunmaktadır. Okulların kendi bünyelerinde iş eğitim okulları bulunmaktadır. Mezun olanlara ilköğretim diploması verilerek, özellikleri ve yeterliklerine uygun orta öğretim ve yaygın eğitim kurumlarına (iş ve meslek okulları) yönlendirilirler.

Bu okulları bitiren öğrenciler; iş eğitim merkezlerine gidebilirler. B.ZİHİNSEL ÖĞRENME YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER İÇİN AÇILAN EĞİTİM VE UYGULAMA OKULLARI Genel eğitim programlarından yararlanamayan, okul öncesi ve zorunlu ilköğretim çağındaki ağır düzeyde zihinsel öğrenme yetersizliği olan çocuklar için, gündüzlü özel eğitim kurumları bulunmaktadır. Bu okullarda öğrencilerin çeşitli becerilerini geliştirmek ve topluma uyumlarını sağlamak amacıyla eğitimler verilir. Bu okulları bitiren öğrenciler; iş eğitim merkezlerine gidebilirler.

C. İŞ EĞİTİM MERKEZLERİ Eğitim uygulama okullarını bitiren veya zorunlu öğretim çağı (6-14) dışında kalan zihinsel öğrenme yetersizliği olanlar ve/veya genel eğitim programlarından yararlanamayan özel eğitim gerektiren (görme, işitme, ortopedik vb. yetersizliği olan) bireylerin gidebileceği gündüzlü özel eğitim kurumları bulunmaktadır. Kurumların olanakları dahilinde verilen iş eğitimleri farklılaşabilmektedir.

D. MESLEKİ EĞİTİM MERKEZLERİ (İŞ OKULLARI) İlköğretimlerini tamamlayan, 21 yaşından gün almamış, orta düzeyde zihinsel öğrenme yetersizliği olanlar veya ilköğretimlerini tamamlayıp genel ve mesleki orta öğretim programlarına devam edemeyecek özel eğitim gerektiren bireylerin (görme, işitme, ortopedik vb. yetersizliği olan) bireyler için gündüzlü özel eğitim kurumları bulunmaktadır.

Merkezlerin birinci yıl hazırlık olmak üzere 4 yıldır. Hazırlık sınıfında uygulamalı iş eğitimi yolu ile temel bilgi ve beceriler kazandırılır. Birinci sınıftan itibaren bir iş yerinde çalışabilecek öğrenciler haftanın belirli günlerinde işyerlerinde uygulamalı eğitimlerini alırlar.

İşe yerleştirilemeyen öğrenciler ise merkezin atölyesindeki derslerine devam ederler. Kursu bitiren öğrencilere başarı belgesi verilir ve yaygın eğitim programlarına, işe ve mesleğe yönlendirilirler. Merkezin olanak ve koşulları uygunsa yarıyıl ve yaz tatillerinde de kurslar devam edebilir.

Hatırlayalım… Kaynaştırma BEP Erken eğitim

Haftaya; Sistematik öğretim ve uygulamalı davranış analizi ile ilgili okumalar

Zihinsel Yetersizlik ve Eğitim Eğitimlerin amacı?

Güçlü yanları geliştirmek İşlevselliği arttırmak Yetersizliğin olduğu alanları geliştirmek Yeni beceri ve davranış kazandırma Beceri ve davranış değişikliği

Nasıl öğreteceğiz? Örneğin, renkleri nasıl öğretebiliriz, konuşmayı nasıl öğretebiliriz?

Sistematik Öğretim- Zihinsel yetersizliği olan çocukların eğitimlerine ilişkin araştırmalar çok sayıda etkili sistematik öğretim yöntemi sunmaktadır. Sistematik öğretim???

Sistematik öğretim: Öğretimin bir plana bağlı kalınarak tutarlı bir şekilde yürütülmesidir ve uygulamalı davranış analizi ilkeleri doğrultusunda geliştirilmiştir.

Uygulamalı Davranış Analizi Sosyal olarak önemli, gözlenebilir ve objektif olarak tanımlanabilir insan davranışlarını anlamaya, değiştirmeye ve geliştirmeye yönelik olarak davranışçı yaklaşımın ilkelerini sistematik olarak uygulamayı içeren bilimsel bir disiplindir (Baer, Wolf ve Risley, 1968; akt.: Cooper, Heron ve Heward, 1987; Santrock, 2004; Schloss ve Smith, 1994).

Bir başka deyişle, davranış ve davranışın öncesi ve/veya sonrasındaki çevresel olaylar arasındaki işlevsel ilişkinin sistematik ve deneysel olarak ortaya konmasına; ayrıca, davranış değişikliklerinin oluşması için bu olayların değiştirilmesine yönelik çeşitli davranışsal ilkelerin kullanılmasıdır (Chance, 2006; Cooper ve diğ., 1987).

Davranışçı yaklaşım: Gözlenebilir ve ölçülebilir davranışlar ile çevresel uyaranlar arasındaki ilişkileri açıklayan çeşitli kuramları kapsamaktadır. Pek çok davranışın çevresel olaylara bağlı öğrenilmiş tepkiler olduğu öne sürülmektedir. Klasik koşullama kuramı Edimsel koşullama kuramı Sosyal öğrenme kuramı Santrock, 2004; Schloss ve Smith, 1994; Tekin ve Kırcaali-İftar, 2001; Woolfolk, 2005.

Uygulamalı davranış analizinin temel ilkesi: Davranışın öncülü: Davranıştan önce gerçekleşen ve davranışın oluşumunu sağlayan olay/durum Davranışın sonucu: Davranıştan sonra gerçekleşen ve davranışın ileride tekrarlanma olasılığını arttıran ya da davranışı ortadan kaldıran uyaran

Sistematik Öğretim Süreci Etkili bir öğretim için öğretmenin “sistematik öğretim” sunması gerekmektedir. Sistematik Öğretimde öğretmen: 1. Program içeriğini belirler 2. BEP hazırlar 3. Programı uygular 4. Öğrenciyi ve programı değerlendirir.

Program içeriği?

1. Program içeriği Çocuğa hangi beceri ve davranışların öğretileceği belirlenir. Öğrenci değerlendirilir. İşlevsel, gözlenebilir, ölçülebilir, gerçekçi ve uygun amaçlar Programı belirlerken; öğrencinin ihtiyaçları ve özel eğitimin hedefleri göz önüne alınır.

Özel eğitimin hedefleri: Olabildiğince bağımsız yaşama Toplum ile kaynaşma Sorumluluk alma Bireyin kendisi ile çevresindekilerin yaşam kalitesinin artması En az kısıtlayıcı ortamlarda eğitim

Öğrencinin değerlendirilmesi Beceri alanlar: Özbakım, ev içi ve toplumsal beceriler, boş zaman etkinlikleri, mesleki beceriler, iletişim becerileri, sosyal beceriler, akademik-bilişsel beceriler, küçük kas becerileri, büyük kas becerileri Problem davranışlar

2. BEP ve öğretim planlarını hazırlar 3. Programı uygular 4. Öğrenciyi ve programı değerlendirir. Gerekli değişiklikleri yapar.

BEP NEDİR? Nasıl hazırlanır?video görüntüler

BEP’ten sonra; Öğretim Planı Hazırlama- 1. Öğretilecek davranışın türü 2. Dikkati sağlayıcı İpuçları 3. Araç-gereçler 4. Denemelerin sunuluşu 5. Ortam 6. Öğretim düzenlemeleri 7. İpuçları 8. Davranış sonrası uyaranlar 9. Kayıt sistemleri 10. Öğrenmenin aşamaları

1. Öğretilecek davranışın türü Tek-basamaklı davranış Zincirleme davranış

Tek-basamaklı davranış: Başlangıcı ve sona erişi ayırt edilebilen davranışlar. Zile basma Başka örnek: Sıklıkla ayrık denemelerle öğretim kullanılır.

ÖDEV: Zincirleme beceri

Zincirleme davranış: Birden fazla tek basamaklı davranışın belirli bir sıra ile ard arda gelerek karmaşık bir davranış oluşturması Pantolon giyme Başka örnek:

Zincirleme beceri öğretimi Becerinin tamamlanması için gerekli olan becerilerin tamamlanması için o beceriyi oluşturan basamakların sırayla yapılarak öğretilmesi. Zincirleme davranışın beceri analizi yapılır. Değerlendirme yöntemine karar verilir: Tek fırsat yöntemi Çok fırsat yöntemi

Tek fırsat yöntemi: Bireyin takıldığı basamakta değerlendirme sona erdirilir. Daha kolaydır; ancak, daha az bilgi verir. Çok fırsat yöntemi: Takıldığı basamak bireye ipucuyla yaptırılır.

Zincirleme yöntemine karar verilir: İleriye zincirleme Geriye zincirleme Tüm basamakların öğretimi

İleriye zincirleme: Öğretime ilk basamaktan başlanır İleriye zincirleme: Öğretime ilk basamaktan başlanır. Her denemede bir basamağın öğretimi hedeflenir. Geriye zincirleme: Öğretime son basamaktan başlanır. Her denemede bir basamağın öğretimi hedeflenir. Tüm basamakların öğretimi: Aşamalı yardım kullanılarak her basamak aynı anda öğretilir. Beceri analizinde yer alan her bir basamakta tepkide bulunma şansı verilir ve sadece öğrencinin yapamadığı basamaklarda öğretim yapılır.

Çorap çıkarma beceri basamakları, geriye zincirlemeyle öğretim Ayak parmakları üzerine kadar toplanmış olan çorabı çıkarmak (son basamak) Ayağın ortasına kadar toplanmış olan çorabı çıkarmak Topuğa kadar toplanmış olan çorabı çıkarmak Bileğe kadar toplanmış olan çorabı çıkarmak Tam giyilmiş çorabı çıkarmak

Kaşık kullanma, ileriye zincirlemeyle öğretim Kaşığı ele alma (ilk basamak) Kaşığı kasenin içine götürme Kaşığı bir miktar yiyeceğin altına sokma Kaşığı kaseden yukarı kaldırma Kaşığı ağzına sokma Kaşığı ağzından çıkarma ve yerine (masaya/kasenin içine) koyma

2. Dikkati sağlayıcı İpuçları Öğretime başlamadan önce; ne yapılmalı?

Öğretime başlamadan önce; öğrencinin dikkatinin çekilmesi, Göz kontağı kurulması, Materyale bakması, ilgilenmesi vb. gereklidir. Bunun için; dikkat sağlayıcı ipuçları sunulur. Örneğin; “Ayşe, hazır mısın?”, “ders başlıyor”, “materyali göstermek” vb.

3. Araç-gereçler Öğretim için gerekli tüm araç-gereçler. Pekiştireçler Kayıt araç-gereçleri

4. Denemelerin sunuluşu Bir deneme: Öncül (hedef uyaran), ipucu, çocuğun tepkisi ve davranış sonrası uyaran Denemelerin sunumu: Ard-arda deneme sunuşu (xxxx): Öğretilecek hedef uyaran/davranış bir öğretim oturumunda arka arkaya sunulur. Aralıklı deneme sunuşu (x x x): Denemeler arasında kısa bir dinlenme süresi verilir. Dağınık deneme sunuşu (xyzvx): Öğretilecek hedef uyaran/davranış gün içinde değişik zamanlara dağıtılarak öğretilir.

5. Ortam Yapılandırılmış ortam Doğal ortam Gerekli araç-gereçler

6. Öğretim düzenlemeleri Birebir (1:1, bireysel) öğretim düzenlemeleri Grup öğretim düzenlemeleri Grup içinde bireysel öğretim-NASIL?

Staj dosya örnekleri/grup içinde bireysel öğretim için) Video görüntüler Materyal örnekleri

7. İpuçları Öğrencinin doğru tepkide bulunmasını sağlamak ya da kolaylaştırmak için ortama eklenen geçici uyaran Öğretmen çocuğun doğru tepki vermesini sağlamak amacıyla ipucu sunar. Öğrenci beceriyi edinmeye başladıkça aşamalı olarak ipucunu silikleştirir. Öğretimin sonlarında ipucunu tamamen ortamdan kaldırır. Bir başka deyişle, ipucu silikleştirilir. İpucu bağımlılığı önlenir.

İpucu türleri Fiziksel (Tam-kısmi) Model Görsel Sözel Jestsel

8. Davranış sonrası uyaranlar Davranışın artmasına, devam etmesine ya da azalmasına ve ortadan kalkmasına yol açan uyaranlar. Öğretmen öğrencinin tepkisine çeşitli tepkilerde bulunur. Örneğin; doğru tepkisini pekiştirir.

Pekiştirme, davranışı izleyen ve o davranışın ileride ortaya çıkma olasılığını artıran durumdur. Uygun davranışların artması için, bu tür davranışların pekiştirilmesi ve davranış ile davranışın sonucu arasında işlevsel bir ilişkinin kurulması gerekmektedir. Çocuk “çizgi çizme” etkinliğini bitirdiğinde öğretmenin “aferin” demesi ve/veya “şeker” vermesi bu davranışı arttırabilir.

Olumlu pekiştirme Ortama hoşa giden bir uyaranın eklenmesiyle gerçekleşen pekiştirme süreci Uygun davranışı izleyen durumda ortama hoşa giden bir uyaranının eklenmesiyle bu uygun davranışın ileri,de yapılma olasılığının artması Öğrencinin öğretmenin sorduğu soruya cevap vermek için parmak kaldırarak söz almasının ardından öğretmenin “aferin” demesi

Pekiştireç türleri Sosyal pekiştireçler Etkinlik pekiştireçleri Nesne pekiştireçleri Yiyecek-içecek pekiştireçleri (birincil pekiştireçler) Sembol pekiştireçleri Pekiştireçler silikleştirilirilir.

Öğretmen öğrencinin yanlış tepkisine şöyle davranır: Görmezden gelip, yeni denemeye geçer Doğru tepkiyi sergileyerek model olur Yanlış tepkiyi düzeltir.

9. Kayıt sistemleri Öğrencinin davranışları hazırlanan değerlendirme formlarına kaydedilir.

Örnek: Tek Basamaklı Davranış Kayıt Formu Deneme Doğru tepki Yanlış tepki /tepki yok 1. * 2. 3.

10. Öğrenmenin aşamaları Edinim/İlk öğrenme Akıcılık Kalıcılık Genelleme

EĞİTİM YÖNTEMLERİ Beceri öğretimini VE Davranış değiştirmeyi amaçlayan Bilimsel araştırmalarca etkililiği desteklenen yöntemler-Örneğin; uygulamalı davranış analizine dayalı yöntemler

Doğrudan Öğretim/Açık Anlatımla Öğretim Özellikle dil, okuma, yazma, matematik, fen bilgisi konu ve kavramlarının öğretiminde "doğrudan öğretim" (açık anlatım) yöntemi kullanılmaktadır. 1960’lı yıllar Geliştirilmesinde etkin rol-2003, Engelmann, doğrudan öğretimdeki yapılandırılmış formatın bu öğrencilere doğal ortam ve günlük fırsatlar içinde mümkün olandan daha fazla alıştırma sunmasına izin vermesi görüşü Doğrudan öğretim yönteminin zihinsel yetersizliği olan çocuklara kavram öğretiminde etkili olduğu deneysel araştırmalarca desteklenmektedir.

Doğrudan Öğretim; Küçük öğrenme birimleri çerçevesinde geliştirilmiş ve planlanmış dersleri, Net tanımlanmış öğretim amaçlarını vurgulayan bir modeldir. Öğretmen-merkezlidir. Temel becerilerin öğretimi üzerine odaklı olduğundan; özel gereksinimli öğrencilerin, çocuk-merkezli ve gelişimsel modellere göre bu yöntemle daha çok şey öğrenmesi mümkün olmaktadır. Ayrımlı pekiştirme gibi davranışçı kuram ilkeleri ile sınıflama gibi bilişsel öğrenme kuram ilkelerini içerir.

Doğrudan öğretim sunma aşamaları; Öğretilecek konu ya da kavram, içerik belirlenir Öğretilecek konu ya da kavram ayrıntılı olarak basamaklandırılır Bu basamaklarla ilgili ilgili davranışsal amaçlar yazılır Her bir öğretim basamağı için öğretim araçları hazırlanır Öğretim yapılır Öğretim değerlendirilir.

Öğretim Araçları Öğretilecek konunun-kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri İlişkili nitelikler: Kavramı tanımlayan nitelikler. Örneğin kare kavramının ilişkili niteliği, onun biçimidir. 4 eşit kenarı olması. İlişkisiz nitelikler: Kavramı tanımlamaz, sadece örneklerinin farklı olmasını ifade eder. Karenin plastikten, tahtadan olması, rengi, büyüklüğü vb.

İlişkili ve ilişkisiz örnekler önceden belirlenmeli ve belirli bir sunum sırası izlenmelidir. Çocuğun ilişkili nitelikleri, ilişkisiz niteliklerden ayırtetmesi gereklidir. Yani, çocuğun önüne pembe kare konup, “bu ne?” sorusu yöneltildiğinde pembe cevabı gelmemelidir. Ne renk, hangi büyüklükte kare görürse görsün “kare” cevabını verir hale gelmelidir. Ya da hep kırmızı kalem kullanılırsa, kalem ve kırmızı eşlenir. Kalem gördüğünde kırmızı diyebilir vb. Bunun için örnekler arttırılmalıdır.

Olumlu ve olumsuz örnekler Öğretilecek kavram-olumlu örnek Zıt, diğer kavramlar-olumsuz örnek eşleme-sınıflama çalışmaları

Kavram basamakları “uzun kavramı için” Aynı tür ve aynı tip nesneler *Uzun kırmızı ip ve kısa kırmızı ip En az üç farklı örnek İlişkisiz niteliklerin değiştirilmesi *Aynı tür ve farklı tipte (farklı materyal-renk) nesneler *Uzun mavi ip ve kısa beyaz ip - en az üç farklı örnek *Farklı tür ve farklı tipte nesneler * Uzun kırmızı kurdele ve kısa mavi mum-en az üç farklı örnek

Bu örnekte; Olumlu örnek (?) Olumsuz örnek (?) İlişkili Nitelik ? İlişkisiz nitelik?

Amaç- ilişkili niteliği ayırtetmesi, artık önüne uzun ve kısa ne konursa konsun, “uzun göster-ver-söyle vb.” sorulduğunda doğru tepki vermesi Eğer örnekler çoğaltılmazsa, ilişkisiz nitelikle üzerinde çalışılmazsa; Çocuk uzun kırmızı ip-kısa kırmızı ip için sadece her kırmızı gördüğünde “uzun” tepkisi verir.

Önemli; Sadece iki araç setli düzenlemeler şeklinde değil; üçlü, dörtlü vb. setlerle de çalışılmalıdır. Örneğin; Aynı tür ve farklı tipte nesneler İki araç seti: Uzun mavi ip ve kısa beyaz ip - en az üç farklı örnek çalışıldıktan sonra; Üç araç seti: Uzun mavi ip-kısa beyaz ip-kısa yeşil ip

Örneğin; “SİYAH” Kavramı öğretimi; İlişkili nitelik ? İlişkisiz nitelik ? Olumlu örnek ? Olumsuz örnekler ?

İlişkili: Rengi İlişkisiz: Materyal, nesne vb. Olumlu örnek: Siyah renkte olanlar Olumsuz örnekler: Diğer renkte olanlar

Siyah kavramı 1. Aşama: Farklı renk-aynı tür iki nesne (siyah boncuk-mavi boncuk) Farklı renk-aynı tür üç nesne (Siyah boncuk-mavi boncuk-kırmızı boncuk) Farklı renk-aynı tür dört nesne (Siyah boncuk-mavi boncuk-kırmızı boncuk-sarı boncuk) (Her biri için en az üç örnek)

2. AŞAMA: Farklı renk-farklı tip aynı tür iki nesne: Küçük boy siyah karton üçgen-büyük boy mavi kart0n üçgen Farklı renk-farklı tip aynı tür üç nesne: Küçük boy siyah düğme-büyük boy mavi düğme-orta boy beyaz düğme Farklı renk-farklı tip aynı tür dört nesne: Siyah kurdela-beyaz ip-mavi rafya-pembe kordon Bu aşamada ilişkisiz örnekleri arttırmakta fayda var. Örneğin, küçük boy siyah kumaş üçgen-büyük boy mavi karton üçgen (Her biri için en az üç örnek)

3. AŞAMA Farklı renk-farklı tür iki nesne Siyah kalem-mavi düğme Farklı renk-farklı tür üç nesne Siyah kutu-beyaz araba-sarı şapka Farklı renk-farklı tür dört nesne Siyah boncuk-beyaz ip-kırmızı peçete-sarı sünger (Her biri için en az üç örnek)

MUTLAKA 2 BOYUTLU NESNELERLE DEÇALIŞILIYOR AYNI AŞAMALAR *Her aşamada aynı örnek devam etmek zorunda değil

1. 2.öğretim VİDEO ÖRNEKLER-kitap Aşamalar için örnek plan ve materyal Verilen ödevlerin tartışılması Materyal örneklerinin gösterilmesi

Öğretim; Örnekler hazırlanır. Ortam ve öğrenci hazırlanır. Pekiştireçler hazırlanır. Kaç deneme yapılacağı belirlenir. Ölçüt belirlenir. Kayıt formu hazırlanır. Öğretim yapılır ve kayıtlar tutulur.

Öğretim yapılırken; “Seninle şimdi ….çalışacağız” vb. Öğrencinin dikkatini odaklamasını sağlayıcı etkinlikler. Öğretim: Bu uzun/bu uzun değil Öğrenciye yönerge sunulur. Yönergeler: Hangisi uzun? Uzun (olanı) göster-söyle-ver-al İfade edeci dille söylemesinin hedeflenmesinin amaçlandığı aşamada; “Bu nasıl söyle, uzun mu-kısa mı vb.”

SINIF UYGULAMALARI

Yapılandırılmış dil-doğal dil Öğretmenin belirli kalıpları kullanması (yapılandırılmış)/oyun-söyleşi vb. fırsatları yaratması (doğal) Öğretmenin olumsuz örnekle ilgili de sunum yapması (yapılandırılmış). Örneğin; Öğretmen “bu uzun değil” diyerek ilk başta diğerini de tanıtır. Öğretim sırasında da “Hangisi uzun olmayan” diyerek diğer kavramı da çalışabilir”. Bu şekilde çalışıldığında; Uzun kavramı çalışılıp, kısa kavramına geçildikten sonra; artık “uzuna kısa değil” yerine “uzun” kullanılmalıdır. Uzun kavramı hedeflendiğinde; diğer kavramla ilgili hiçbir çalışma yapılmayabilir. Sadece olumlu örnekle çalışmaya yürütmesi (doğal)

Göster-ver-söyle anlamını bilmiyorsa; 1. Bu tepkiler önkoşul olarak öğretilebilir. 2. Zaten ipuçlu olarak tepki yaptırılacağı için öncelikle; bu yönergeleri bilmesine gerek yok (diğer yöntemlerde) 3.Yönerge sunumlarında bu yönergeler kullanılmayabilir

Öğrenci ve öğretmen tepkileri Öğrenci tepkiler: Doğru tepki, yanlış tepki ve tepki yok Öğretmen tepkileri: Doğru tepkileri pekiştirme. Yanlış tepkiyi pekiştirmeme: Çocuğun yanlış tepkisini pekiştirmeme Yanlış tepkiyi önleme/düzeltme: Yanlış tepki başladığında durdurma, göz kontağını kesme ve varsa ortamdaki uyaranları iki saniye için geri çekme. Ayırdedici uyaranı sunma. “Tepki yok” denemelerini düzeltme: Eğer çocuk herhangi bir tepkide bulunmamışsa, ayırdedici uyaranı tekrar sunma.

Yoklama oturumları ve kayıt

Önemli; Çalışmalar süresince mutlaka kavramların masadaki konumları değiştirilmelidir. Üç boyutlunun yanı sıra iki boyutlu örneklerle de çalışılmalı Doğal ortamlardan örnekler Kalıcılık çalışmaları

En büyük dezavantaj???

İpucu sunulmaması ve yanlış tepki olasılığının artması

Uygulamalı Davranış Analizine /UDA Dayalı Öğretim Yöntemleri BU KONULAR UDA VE OTİZM DERSİNDE İŞLENECEK Oyun, şarkı vb.’ nin önemi-örnekler Davranış sorunlarıyla başetme Geçiş planları İş ve meslek eğitimi Aile eğitimi

UDA/Temel Kavramlar Yanlışsız Öğretim Yanlışsız öğretim formatıyla yürütülen Ayrık Denemelerle Öğretim

UDA Temel Kavramlar Uyaran: Bir tepkiye neden olan durum ya da olay. Sözel yönerge, sözel olmayan yönerge, jest, yüz ifadesi, soru, ortamdaki araç-gereçler vb.

Ayırdedici uyaran: Öğretim sırasında belirli bir tepkiye yol açması beklenen (planlanan) uyarana denir. Hedef davranışın gerçekleşmesine zemin hazırlama özelliği gösteren uyaran. Ayırdedici uyaran türleri: Beceri yönergesi (göster) , çevresel düzenleme (bulaşık yıkaması için gerekli materyalleri hazırlama ve böylece bireye bunu hatırlatma)

Yeni bir davranışı öğrenme, belirli bir uyaranla/ayırdedici uyaranla bu uyarana uygun yeni bir davranış arasında ilişki kurmayı içerir. Yeşil ışık-karşıya geçme Bu ilişki uyaran kontrolüyle kurulur. Uyaran kontrolü; bir uyaranın ayırdedici özellik göstermemesi durumunda bu özelliği kazandırabilmek için ayrımlı pekiştirme uygulanarak kurulur

Ayrımlı pekiştirme?

Uyaran Kontrolü: Bireyin kendisine belirli bir davranış öncesi uyaran sunulduğunda bu uyarana tahmin edilebilir, güvenilir olarak tepkide bulunmasıdır. Bir hedef uyaranın sunulması veya ortamda olması sebebi ile bireyin ondan yapması istenen/beklenen davranışı gerçekleştirdiği için pekiştirilmesi ile kurulur= ayrımlı pekiştirme süreci

Daha basit bir anlatım ile; ortamda ayırdedici bir uyaran bulunmalıdır ya da bu uyaran sunulmalıdır. Birey bu uyarana istendik bir tepkide bulunursa pekiştirilmelidir. Aynı tepkiyi başka uyaran ya da uyaranların varlığında da gösterirse, birey pekiştirilmemelidir.

ÖRNEK?

Ortamda uyaran olduğu halde öğrenci tepki vermiyorsa; ÖĞRETİM ile tepki vermesi öğretilir.

Önce ipuçlarıyla öğrencinin sunulan ayırdedici uyarana tepki vermesi sağlanır= uyaran kontrolü sağlanır. Daha sonra; öğrencinin herhangi bir yardım olmaksızın sunulan ayırdedici uyarana tepki vermesi sağlanır=uyaran kontrolü transferi=Öğrenme

İpucu: Öğrenci Tepkisi: Pekiştirme Silikleştirme:

Öğrenmenin aşamaları Edinim-ilk öğrenme Akıcılık Genelleme Kalıcılık

UDA’YA DAYALI TEMEL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ AYRIK DENEMELERLE ÖĞRETİM (ADÖ) Discrete Trial Teaching (DTT) Ayrık denemelerle öğretim dört aşamalı denemelerden oluşur: Öncül Davranış Sonuç Denemeler arası süre

Günümüzde ayrık denemelerle öğretim, genellikle, yanlışsız öğretim formatında yürütülmektedir.

Yanlışsız öğretim: öncül sunulurken yanı sıra ipucu da sunulmasıyla, öğretimin başlarında öğrencinin doğru tepkilerinin kesinleştirilmesi; giderek ipucunun ortadan kaldırılmasıyla, öğrencinin bağımsız olarak doğru tepkide bulunmasının sağlanması sürecidir.

Öncül (Ayırdedici uyaran/Beceri yönergesi sunma) : Uyaran ve yönerge sunulur. Örneğin, masaya top ve bebek resmi konur, çocuğun eline de bebek resminin aynısından verilir ve ‘Eşle’ denir.

İpucu: Öğretmen çocuğun doğru tepki vermesini sağlamak amacıyla ipucu sunar. Öğrenci beceriyi edinmeye başladıkça aşamalı olarak ipucunu silikleştirir. Öğretimin sonlarında ipucunu tamamen ortamdan kaldırır

Hedef davranış: Öğrenci doğru ya da yanlış bir tepkide bulunur ya da tepkisiz kalır. Sonuç: Öğretmen öğrencinin tepkisine çeşitli tepkilerde bulunur. Doğru tepkiyi pekiştirme: Çocuğun doğru tepkisini, pekiştirme tarifesi doğrultusunda, sosyal ve yiyecek/içecek/nesne pekiştireciyle pekiştirme.

Yanlış tepkiyi önleme/düzeltme: Çocuğun yanlış tepkisi pekiştirilmeyecek ve yanlış tepkiler için hata düzeltmesi yapılacaktır. Yanlış tepki durdurulacak, göz kontağını kesilecek ve tekrar ayırt edici uyaran/ beceri yönergesi verilecektir. Doğru tepkiyi kesinleştirecek ipucunu sunulacaktır. Çocuğun ipuçlu doğru tepkisi sadece coşkulu olmayan bir şekilde sözel olarak pekiştirme (örneğin, tamam). sözel olarak pekiştirilecektir.

“Tepki yok” denemelerini düzeltme: Eğer çocuk herhangi bir tepkide bulunmamışsa, tekrar ayırt edici uyaran/ beceri yönergesi verilecektir. Doğru tepkiyi kesinleştirecek ipucunu sunulacaktır. Çocuğun ipuçlu doğru tepkisi sadece coşkulu olmayan bir şekilde sözel olarak pekiştirme (örneğin, tamam).

Denemeler-arası bekleme: Yeni bir deneme için 3-6 saniye bekleme. Kayıt yapma: ADÖ kayıt formuna her denemeden sonra kayıt yapma

Yanlışsız Öğretim Yöntemleri Tepki İpuçlarının Kullanıldığı Yöntemler Uyaran İpuçlarının Kullanıldığı Yöntemler

Tepki İpuçlarının Kullanıldığı Yöntemler Sabit bekleme süreli öğretim Eşzamanlı ipucuyla öğretim Artan bekleme süreli öğretim Davranış öncesi ipucu ve sınamayla öğretim Davranış öncesi ipucu ve silikleştirmeyle öğretim Aşamalı yardımla öğretim İpucunun giderek azaltılmasıyla öğretim İpucunun giderek arttırılmasıyla öğretim

Sabit bekleme süreli öğretim Sıfır sn. bekleme süreli denemeler Sabit bekleme süreli denemeler

Sıfır sn. bekleme süreli denemeler: Yönerge verilir ve hemen ipucu sunulur. Belirli sayıda bu şekilde denemeler gerçekleştirilir (Belirli bir sayı olmamakla birlikte; deneme sayıları 1-10 arasında değişmektedir. Öğrenci beceriyi %90-%100 doğru yapıncaya dek sürdürülebilir. Öğrenci ve becerilinin özelliklerine göre değişebilir).

Sabit bekleme süreli denemeler: Yönerge verilir ve belirlenen sabit süre kadar (örneğin, 2 sn., 3 sn.) beklenir. Bu süreye ipucunu geciktirme aralığı denir (=Yönerge ve ipucu arasındaki süre) Bu sabit süreye nasıl karar verilecek? Belirli bir ölçüt olmamakla birlikte, öğrenci ve becerinin özelliklerine göre değişebilir. Yaygın olarak 4 sn.’dir. Öğrencinin öğrenip öğrenmediğini anlamak için yoklama oturumuna gerek yok, ipucunu geciktirme aralığında öğrenciye bağımsız tepkide bulunma şansı verilmekte.

Önemli; Bireyin doğru/yanlış /tepki yok davranışlarına nasıl tepki verilecek Ayrımlı pekiştirme Kullanılan ipucu (ya da ipuçları) sürekli aynı ipucu olmalı. Çünkü, ipucu zaman bağlamında silikleştirilmektedir. Veri kayıt yöntemi

Eşzamanlı İpucuyla Öğretim Yönerge verilir ve hemen ardından ipucu sunulur. Bireyin doğru/yanlış /tepki yok davranışlarına nasıl tepki verileceği belirlenir Kullanılan ipucu (ya da ipuçları) sürekli aynı ipucu olmalı. Çünkü, ipucu zaman bağlamında silikleştirilmektedir. Veri kayıt yöntemi

Öğrencinin öğrenip öğrenmediği nasıl değerlendirilir? Öğretim oturumlarından önce yoklama oturumları düzenlenerek ölçüt alınıp alınmadığı, öğrencinin öğrenip öğrenmediği değerlendirilir.

Akçamete, G. (Ed.) (2009). Genel eğitim okullarında özel gereksinimi olan öğrenciler ve özel eğitim. Ankara: Kök Yayıncılık Ataman, A. (Ed. ) (2003). Özel gereksinimli çocuklar ve özel eğitime giriş. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık Anadolu Üniversitesi Yayınları (2008). Çocuk ruh sağlığı ve kişilerarası iletişim becerileri Batu, S. ve Kırcaali-İftar, G. (2005). Kaynaştırma. Ankara: Kök Yayıncılık Diken, İ. H. (Ed.) (2008). Özel gereksinimi olan öğrenciler ve özel eğitim. Ankara: PEGEM Akademi Eripek. S. (2007) Özel Egitim. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Okulöncesi Öğretmenliği Lisans Programı Gürsel Oğuz (Ed.) (2007). Bireyselleştirilmiş Eğitim Programlarının Geliştirilmesi. Anadolu Üniversitesi Yayınları. No:794. Eskişehir. Kırcaali-İftar, G. (2007).Otizm spektrum bozukluğu. İstanbul: Daktylos Yayınları. Kırcaali,-İftar, G. , Birkan, B. ve Uysal, A. (1997). Zihin Özürlü Çocuklara Kavram Öğretimi. Tekin-İftar, E. (2008). Davranış ve Öğrenme Sorunu Olan Çocukların Eğitimi (Ed. Elif. T. İftar) Açıköğretim Okulöncesi Öğretmenliği Lisans Programı, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir Simpson, L. R. ve diğerleri (2005). Autism spectrum disorders. California: Corwin Press. Sucuoğlu, B. (2009). Zihinsel engellilerin eğitimi. B. Sucuoğlu (Ed.). Zihin engelliler ve eğitimi (s. 202-236). Ankara: Kök Yayıncılık Vuran, S. ve Çelik, S. (2010). Örneklerle kavram öğretimi. Ankara: Kök Yayıncılık.