Ders Sorumlusu: Yrd.Doç.Dr. Gülseli Aygül ALAN MALTEPE ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ NOTLARI Ders Sorumlusu: Yrd.Doç.Dr. Gülseli Aygül ALAN

Kullanılan Kaynaklar Uzaktan Eğitim, Bilimsel Araştırma Yöntemleri Dersine ait notların hazırlanmasında, aşağıda belirtilen kaynaklardan yararlanılmıştır. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri ve Teknikleri, Aysel Aziz, İstanbul:Nobel Yayınları, 2008. Bilimsel Araştırma Yöntemi, Niyazi Karasar, Ankara: Nobel Yayınları, 2005. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri,SPPS Uygulamalı, Remzi Altunışık,Recai Çoşkun, Serkan Bayraktaroğlu, Engin Yıldırım, Sakarya:Sakarya Kitapevi, 2005. Sosyal Araştırmalara Giriş: Nicel ve Nitel Yaklaşımlar, Keith F. Punch, Çev. Dursun Bayrak-H.Bader Aslan-Zeynep Akyüz. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2005. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ali yıldırım, Hasan Şimşek, Ankara: Seçkin yayınları, 2006.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ 1. Hafta Hafta Ders İçeriği BİLGİNİN KAYNAĞI BİLİM KAVRAMI BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR

BİLGİNİN KAYNAĞI İnsanlar, sürekli olarak, kendilerini ve çevrelerini aydınlatma, tanıma, olay ve oluşumları açıklama ve karşılaştıkları problemlere güvenilir çözümler arama uğraşındadırlar. Bu çaba için doğru bilgiye ihtiyaç duyarlar. Bilginin kaynağının ne olduğu ise tüm düşünenleri özellikle de felsefecileri sürekli uğraştıran bir konu olmuştur.

BİLGİNİN KAYNAĞI Bilginin kaynağı konusundan değişik görüşler ve düşünce akımları oluşmuştur: Pozitivizm, materyalizm, idealizm, rasyonalizm, realizm, ampirizm gibi. Bu ders kapsamında iki ana grup olarak rasyonalizm ve ampirizm ele alınacaktır. Rasyonalizm (akılcılık) Ampirizm (deneycilik)

BİLGİNİN KAYNAĞI Rasyonalizm (akılcılık); Akla öncelik veren ve onu gerçek bilgi kaynağı sayan düşünce sistemidir. Tek bilgi kaynağı akıldır bu nedenle gözleme yer verilmemektedir.

BİLGİNİN KAYNAĞI Ampirizm (deneycilik); Bilginin kaynağı olarak duyu ve deneyimleri esas alır. İdeal bilgi bilimdir ve olgusal niteliktedir. Ampirist yaklaşımın yeni yorumcularından en etkilileri “Viyana Çevresi”dir. Önemli temsilcilerinden Carnap ve Popper arasındaki fikir ayrılığı dikkat çekicidir.

BİLGİNİN KAYNAĞI Ampirizm (deneycilik); Carnap, tümevarım mantığını benimser: önce doğrulanabilirlik, sonra pekiştirme ve sınanabilirlik mantığını savunur. Popper ise, tümdengelim mantığını benimser: akıl ya da gözlem yoluyla geliştirilen bir genelleme (hipotez), gözlem ya da mantıksal sonuçlara bakarak yanlışlanmaya çalışılmalıdır. Doğruya ulaşmanın yolu, yanlışların bulunup ayıklanmasıdır, görüşünü savunur.

BİLİM KAVRAMI Karşılaşılan problemlerin çözümü için yararlanılan değişik dayanaklar vardır: Önceki uygulamalar Otorite figürleri Kişinin kendi deneyimleri Bilim

BİLİM KAVRAMI Sistematik bilgi topluluğu olarak tanımlanan bilim daha daraltılmış haliyle; Görgül (ampirik) ve nesnel (objektif) bir konusu olan aralarında mantıksal ve olgusal ilişki olan bilgiler bütünüdür. Bilimin temel işlevleri anlama, açıklama ve kontroldür.

BİLİM KAVRAMI Temel iki grupta ele alınabilir: Aksiyomatik Bilimler Matematik Mantık Pozitif Bilimler Doğa Bilimleri Toplum Bilimleri (İnsan Bilimleri)

BİLİM KAVRAMI Aksiyomatik Bilimler: a.Matematik, b.Mantık Önceden doğru sayılan bilgilerden yola çıkarak tümdengelim yöntemi ile bilgi üretme olan aksiyomatik bilimleirn ilkini matematik oluşturur. Matematik bilimlerinde kesinlik vardır ancak soyut önermelerdir. Mantık ise tümdengelim yöntemiyle kıyas yoluyla çıkarımlar yapar. Sözcükler ve dilsel deyişler arsındaki ilişkileri açıklar.

BİLİM KAVRAMI Pozitif Bilimler Tümevarım yöntemiyle tek tek olgular arasındaki ilişkileri inceleyerek genellemelere ulaşır, yeni çıkarımlarda bulunur.

BİLİM KAVRAMI Doğa Bilimleri Dünyadaki canlı ve cansız varlıkları ve bunlarla ilgili olayları kendine konu alan fizik, kimya, biyoloji, jeoloji, fiziki antropoloji, astronomi gibi bilimleri ifade eder.

BİLİM KAVRAMI b. Toplum Bilimleri (İnsan Bilimleri) Toplumsal nitelikli olayları incelemeyi hedefleyen sosyoloji, psikoloji, tarih, etnoloji, siyaset bilimi, ekonomi bilimi, hukuk gibi bilim dallarını içerir. Doğa bilimleri ile arasındaki temel ayrım, içeriklerinin kontrol ve incelenebilme düzeylerindeki farktır. Biri mutlak diğeri görelidir.

BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ Bilim, ilk görünüşte dağınık ve ilişkisizmiş gibi görünen bir dizi olguyu bir sistem ve bütünlük içinde açıklamaya çalışır. Akla uygun, genellemeler içerir, evrenseldir. Ünlü düşünür Russell’ın dediği gibi bilimde varılan her aşama uzun bir yolculuktaki konaklama yerleri olarak algılanmalıdır.

BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ Bilimsel yöntemde tümevarım ve tümdengelim yaklaşımları vardır. Gözlemler sonucunda yapılan genellemeler (tümevarım) ya da genellemelerden yapılan tekil akıl yürütmelerdeki (tümdengelim) ifadeler “hipotez” olarak adlandırılır.

BİLİM YÖNTEM İLİŞKİSİ Sistematik bilgi topluluğu olan bilimin akılcı ve genellenebilir olması için kullanılan yönteminde evrensel olması gerekmektedir. Bilimsel yöntem, temelinde deneme süreci olmakla birlikte onlarla sınırlı değildir. Neyi aradığını ya da sınadığını bilmek aslında bir deneme yapmaktır.

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI Karasar, John Dewey’in bilimsel basamaklarını esas almış ve son basamak olarak raporlamayı kendisi önermiştir. Güçlüğün sezilmesi Problemin tanımlanması Çözümün tahmin edilmesi Gözlenebilir sınayıcıların belirlenmesi Deneme ve değerlendirmenin yapılması Raporlaştırma

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI Bilimsel yöntem, açıktır, denetlenebilir, tarafsızdır, eleştiricidir, deneyicidir, seçicidir, akılcıdır, en güvenli problem çözme yöntemidir. Ölçme ve istatistik bilimlerinden yararlanır. Bilimsel yöntem tüm güvenirliliğine karşın kanıtlanmamış ya da kanıtlanamayan önemli varsayımlara dayalıdır.

BİLİMSEL YÖNTEMİN AŞAMALARI Bu varsayımların bazıları şöyledir; Olaylar arasında sistemli neden-sonuç ilişkileri vardır. Olaylar eşya gibi incelenebilir. Tümevarım ve tümdengelim sentezi ile geçerli ve güvenilir bilgi toplanabilir ki bu yolla elde edilen bilgiler denetlenebilir. Sosyal olayları anlayabilmek için nihai ya da ilk sebeplerini bilme zorunluluğu yoktur.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Yöntem ve Teknik: İki terim zaman zaman birbirinin yerine kullanılır. Yöntem; bir diğer ifadeyle method. “…Bir amaca ulaşmak için tutulan düzenli yol…”, “…belli ilkelere bağlı kalarak bir şey söyleme biçimi…”, “…gereken tekniklerin seçilmesi…” gibi farklı ifadelerle tanımlanabilir. Tekil kullanılıyorsa bilimsel düşünme yöntemi, çoğul kullanılıyorsa bilimsel araştırmada kullanılan yaklaşımlar anlamına gelmektedir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Teknik; Belli bir sonucu elde etmek için kullanılan araç olarak tanımlanır. Her bilim dalının kullandığı farklı teknikler vardır bunlar daha sonra ortak kullanılmaya başlanmıştır: örneğin toplumbilimlerinde sıkça kullanılan “anket”.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Yöntem ve teknik arasındaki ortak nokta; bir amaca ulaşmaktır. Bir başka ifadeyle, yöntem kavramı teknik kavramına dayanan ve onu kapsamına alan geniş bir kavramdır.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Olgu (Vaka); Sözlük anlamı olara “…yapılan ya da olan iş, olay…” demektir. Bilimsel açıdan, “… yaşam boyunca doğrudan gözlemlenebilen ya da algılanabilen nesnel şeyler…” olarak tanımlanabilir. Buradan da anlaşılacağı üzere olgular nesnel ya da öznel olabilir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Olgular; Gözlemsel Algısal Çıkarımsal olarak üçe ayrılır Gözlemsel olgular; nesnel olup, nicel çözümlemeye uygundur. Araştırma ilerledikçe daha karmaşık algısal ve çıkarımsal olgular incelemeye alınabilir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Veri (Data); sözcük anlamı olarak, “… bir sonuca varabilmek için gerekli olan ilk bilgi…” demektir. Bilimsel açıdan, “… anlam çıkarmada ya da sonuca varmada kullanılan nicelikler, olaylar, kanıtlar ya da sayı kümeleridir”. Veri, henüz işlenmemiş kanıtlardır. Araştırma için gerekli olan hertürlü gözlem, kaydedilen şey “veri”yi oluşturur.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Veriler, ikiye ayrılarak incelenebilir: Olgusal veriler; bir diğer deyişle objektif veriler, kişisel yargılardan bağımsız, herkesin üzerinde anlaşabileceği türden gözlenebilir ölçütleri olan gerçeklerdir. Yargısal veriler; bir diğer adıyla subjetik veriler, özellikle sosyoloji ve psikolojide sıkça rastlanır. Tutum, görüş, başarı, kişilik konuları ile ilgili yargısal verilerdir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Bulgu; Bir araştırmada verilerin işlenmesi, nesnel araştırma tekniklerinin kullanılmasından sonra ortaya çıkan bilgilerdir. Varsayım (Hipotez); “… doğruluğu test edilmek üzere ortaya atılan gözlemsel ya da algısal önermeler, genellemeler…”dir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Değişken; birden çok değer alan, değişebilen her şeye değişken denir. Araştırmanın önemli öğelerindendir. Araştırılacak konuyu oluşturan olgular, genel olarak yöntembilimsel açıdan “değişken” adını alır.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Kuram (Teori); kısmen doğrulanmış ancak tümü ile kesinleşmemiş varsayımlar dizgesidir. Kuram, bilgi alanının soyut ve simgesel bir boyutudur. Kuram, varsayımların oluşturulmasında yol gösteren genel bir önermedir. Kuramsal düzey olduğu gibi kabul edilirken, olgusal kuram test edilerek genellemelere varılabilir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Kanun; “… bilimsel bir çalışma ile gözlem ya da deney sonucu doğruluğu kanıtlanmış kuramlar…” olarak tanımlanabilir. Kesinlik sırlamasına göre; önhipotez varsayım kuram kanun

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Model; bir düzenin, ideal olanın temsilcisidir. Toplumbilimlerinde model, en genel anlamıyla parçalardan oluşan bir bütünün iki ya da daha salt kavramsal bir biçimde simgesel olarak açıklanmasıdır. İkiye ayrılır: Kuramsal modeller; betimleyici ve açıklayıcı, ölçülemez ve sayısal olarak açıklanamaz. Ampirik modeller; ölçülebilir ve sayısal olarak ifade edilebilir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Paradigma; “… toplumbilimlerinde bir dizi kavramları ve önhipotezleri içine alan sayısal olayları gözlemek için bakış açısı”dır. Araştırmacını dünyayı gördüğü zihinsel penceredir, her paradigmanın kendine özgü kavram ve jargonu vardır.

BİLİMSEL ARAŞTIRMADA TEMEL KAVRAMLAR Evren; Bir araştırmada bilgi sağlamak üzere, gözlem yapılacak birey ve objelerin tümüdür. Araştırmada verilerin kaynağıdır ve her araştırmada evrenin büyüklüğü farklıdır. Örnekleme; araştırma evreninin temsilidir. Parametre; evreni ele alan değişken ile karakterize eden değerlere denir. Aritmetik ortalama, standart sapma, varyans birer parametredir.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ 2. Hafta 2. Hafta Ders İçeriği ARAŞTIRMA ARAŞTIRMA TÜRLERİ ARAŞTIRMADA NİTELİKLER VE TUTUMLAR

ARAŞTIRMA Araştırma kısaca bir aydınlanma sürecidir. Karasar’ın aktarımıyla, “problemlere güvenilir çözümler aramak amacı ile planlı ve sistematik olarak, verilerin toplanması, çözümlenmesi, yorumlanarak değerlendirilmesi ve rapor edilmesi sürecidir”.

ARAŞTIRMA Başka bir tanımla, “bir şeyin eleştirel bir biçimde incelenmesi sonucunda yeni gerçekleri keşfetmek ve yeni ilişkiler ve sonuçlara ulaşmak adına yapılan arayış ve sorgulamalar bütünüdür”. Kuramsal bir katkı ya da uygulamada karşılaşılan bir probleme çözüm aramak amacıyla yapılır.

ARAŞTIRMA Örneğin, belli bir hastalık, başarısızlık vb. nedenleri araştırmak yanında iki asır önce yaşamış bir kavmin yaşam biçiminin öğrenilmek istenmesi veya elektrik akımının oluş biçiminin merak edilmesi, yeni bir araç geliştirme de araştırmaya konu olabilir.

Araştırma Tür ve Düzeyleri ARAŞTIRMA TÜRLERİ Temel ve uygulamalı araştırmalar olarak iki türe ayrılabilir. Araştırma Tür ve Düzeyleri UYGULAMALI Ürün ve Uygulama Geliştirme – İyileştirme (AR-GE) AÇIKLAMA Kuram geliştirme KONTROL Nedeni Saptama Ayrıntı Saptama (AKSİYON) ANLAMA Açımlama TEMEL Kaynak: Bilimsel Araştırma Yöntemi, Niyazi Karasar, Ankara: Nobel Yayınları, 2005, s.24.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Temel Araştırmalar: “Bilgi bilgi içindir” anlayışının egemen olduğu araştırmalardır. Bilgi kuram düzeyi ile sınırlıdır.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Temel Araştırmalar Düzeyleri; Anlama (açımlama ayrıntılı tekil ve ilişkisel betimleme) Açıklama (nedensel ilişki belirtme) Kuram geliştirme

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Temel Araştırmalar Açımlama düzeyi: Bilgi üretimindeki ilk basamaktır. Araştırma yöntemi ile kullanılan teknikler, olabildiğince esnektir,nelerin, niçin ve nasıl toplanıp değerlendirileceği önceden yeterince bilinmemektedir. Alanda genel gözlem yapmak çok önemlidir.

Ayrıntı saptama düzeyi: ARAŞTIRMA TÜRLERİ Ayrıntı saptama düzeyi: Problem iyice tanımlandıktan ve ilgili değişkenler belirlendikten sonra tek tek ya da aralarındaki olası ilişkilerin de aranabileceği bir düzenleme içinde tanınmaya çalışılır. Değişkenler olabildiğince geçerli ve güvenilebilir şekilde sayısallaştırılmaya çalışılır. Veri toplama işlemlerinin duyarlılığı yüksektir.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Temel Araştırmalar Neden-sonuç ilişki saptama düzeyi: Bilgi üretmeye en yakın bilgi kümelerini oluştururlar. Toplumbilim araştırmalarında da nedensel ilişkiler aranmaktadır, ancak doğrulara ulaşılması bu düzeydeki bilgi üretimi ile olanaklıdır.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Temel Araştırmalar Kuram geliştirme düzeyi: Bilimsel araştırmalarla üretilen bilgilerin en ileri düzeyi, gözlenebilir verilerin kavramsal bir bütünlük kazandığı ilke, model ve kuramlardır.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Uygulamalı Araştırmalar Üretilen bilgilerin değerlendirilmesi ile problemlerin fiilen çözümünü gerçekleştirmeyi, bilimin olayları denetim altına alma işlevini gerçekleştirmeyi amaçlayan araştırmalardır.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Uygulamalı Araştırmalar Aksiyon araştırmaları; Uzman araştırmacıların yürütücüsünde, probleme taraf olanların da katıldığı, Eleştirel, Durumu iyileştirmek için alınması gereken önlemleri belirlemeyi amaçlayan araştırmalardır. Görüş birliği ortaya çıkarmayı amaçlar Sonuçlar yerel niteliklidir, genelleşme amacı taşımaz.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Uygulamalı Araştırmalar AR-GE araştırmaları; Uzman araştırmacıların sorumluluğundadır. Üretilmiş bilginin denemeli uygulamasıdır. Problem çözümünde etkilidir. Toplumbilimlerde uygulaması yeni ve azdır. Teknolojik gelişmeler için daha fazla kullanılır. Uzun süreli araştırmalardır (15-20 yıl gibi).

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Araştırma türlerini aynı zamanda sürelerine göre ve de amacına göre de ayırmak mümkün (Aziz,2008:27-30): Sürelerine göre; Kısa süreli araştırmalar Uzun süreli araştırmalar Amacına göre; Durum saptayıcı, betimleyici araştırmalar Açıklayıcı araştırmalar Genelleyici araştırmalar

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Sürelerine göre Kısa süreli araştırmalar; Evrenin geniş olduğu durumlarda Zamanın kısıtlı olduğu durumlarda Farklı yaş, cins, eğitim, gelir, meslek gibi özellikler dikkate alınarak yapılan araştırmalar.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Sürelerine göre Uzun süreli araştırmalar; Evrenin dar olduğu durumlarda Belirli aralıklarla yinelenerek Yıllar sürebilecek uzunlukta Belirli varsayımların sınanmasında Daha çok bilimsel amaçlı araştırmalardır.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Amacına göre araştırmalar Durum saptayıcı, Betimleyici araştırmalar; Amaç, gündelik sorunlara çözüm getirmek Bulgulardan pratikte yararlanmak Geçmişe dönük de yapılabilir, tarihsel konulu araştırmalar gibi. Daha çok kamuoyu ve pazar araştırmalarını kapsar.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Amacına göre araştırmalar Durum saptayıcı, Betimleyici araştırmalar; Durum saptama tüm araştırmaların aslında ilk adımıdır. Diğer araştırmalar için veri olarak kullanılabilir. İzleme oranları, kitap okuma oranları gibi verileri tespit etmeye yönelik araştırmalar olarak da örneklendirilebilinir.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Amacına göre araştırmalar Açıklayıcı araştırmalar; İki ya da daha fazla değişken arasındaki ilişkiyi ortaya koymayı amaçlar. Daha çok toplumsal ve toplumbilimsel araştırmaları içerir. Örneğin televizyon izleme oranı ile öğrenme ilişkisinin aranması ve sonuca yönelik çalışmaların hayata geçirilmesi gibi.

ARAŞTIRMA TÜRLERİ Amacına göre araştırmalar Genelleyici araştırmalar; Bir varsayımın sınanmasını ve genelleştirilmesine yönelik araştırmalardır.

ARAŞTIRMADA NİTELİKLER VE TUTUMLAR Araştırma, yeni bilgiyi içerir. Tarafsız olarak tanımlamayı hedefler. Uzmanlık gerektirir. Eleştirilere dayanıklı bir sonuç elde etmeyi amaçlar. Sayısal veriler toplar ve elde eder.

ARAŞTIRMADA NİTELİKLER VE TUTUMLAR Araştırmanın dayanakları herkes tarafından sınanmaya açık olmalıdır. Elde edilen veriler yorumlanmalıdır ve bu sübjektif bir süreçtir. Başkaları tarafından da yapılabilir nitelikte olmalıdır. Başka araştırmacılar tarafından da anlam taşımalıdır. Tüm süreç ve sonuçlar rapor halinde yazılmalıdır.

ARAŞTIRMADA NİTELİKLER VE TUTUMLAR Araştırmalar hakkında bazı hatalı tutumlar söz konusu olabilir: Önemini anlamamaktan kaynaklı hatalı tutumlar Sınırlılıkları bilememekten kaynaklı hatalı tutumlar

ARAŞTIRMADA NİTELİKLER VE TUTUMLAR Önemini anlamamaktan kaynaklı hatalı tutumlar Alışkanlıklara aşırı bağlı olmak nedeniyle araştırmayı reddetmek. Kendi kişisel görüşünün tek doğru olduğuna inanmak. Gelişmenin araştırma yoluyla değil kendiliğinden ya da başka sebeplerle olacağına inanmak.

ARAŞTIRMADA NİTELİKLER VE TUTUMLAR Sınırlılıkları bilememekten kaynaklı hatalı tutumlar Araştırmanın sınırlılıklarını bilmeden araştırmacının her dediğine inanmak. Hemen sonuç beklemek. Doğa bilimleri ile toplum bilimleri arasında kuram oluşturmaya yönelik çalışmalar arasında farklılıklar olduğunu düşünmek. Toplum bilimleri kuram geliştirici çalışma yapamaz gibi.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ 3. Hafta Hafta Ders İçeriği ARAŞTIRMA TASARIMI

ARAŞTIRMA TASARIMI Herkes tarafından anlaşılabilir ve uygulanabilir nitelikte olması gereken araştırmalar, problem seçiminden raporlama aşamasına kadar tüm süreçleri içermelidir. Araştırma tasarımı, bir araştırmanın düşünce aşamasından sonuç aşamasına kadar geçen tüm süreci barındırmalıdır.

ARAŞTIRMA TASARIMI Toplumsal ya da toplumbilimsel araştırma tasarımları proje önerisi ile yaşama geçirilir. Aysel Aziz, öneri için yer alması gerekenleri Ankara Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü tarafından yapılan şekliyle aktarmaktadır. Farklı enstitülere göre daha kısa veya uzun da olabilir.

ARAŞTIRMA TASARIMI Araştırmanın adı Konusu Amacı Önemi Yöntemi Kavramsal çerçeve Varsayımlar Kapsam Sınırlılıklar Evren Gözlem tekniği Zamanlaması Kaynakçası Bütçesi Çalışma Planı Ekleri

ARAŞTIRMA TASARIMI Araştırmanın Adı Araştırmanın adı, araştırmanın konusunu açıkça belirtmelidir. Gerekliyse alt başlık konmalıdır. Başlığın soru biçiminde olmaması, tarafsız olması gerekir. Objektiflik yansımalıdır.

ARAŞTIRMA TASARIMI Araştırmanın Konusu Birkaç cümle ile araştırmanın anlaşılır bir şekilde ifade edilmesidir. Araştırmanın “konu”su aslında aynı zamanda da “sorun”udur. Toplumda var olan her konu araştırılabilir. Konunun araştırmaya uygun şekilde formüle edilmesi önemlidir.

ARAŞTIRMA TASARIMI Araştırmanın Amacı Araştırmanın niçin, hangi amaçla yazıldığı düzgün bir dille ifade edilmelidir. Araştırmanın konusunu oluşturan sorunun ne olduğunun ortaya çıkarılması amacı oluşturur. Durum saptamak, ilişki araştırmak, genellemeye varmak da amaçlanabilir.

“Televizyonun kırsal kesimin eğitimindeki yeri ve önemi”. ÖRNEK Araştırmanın adı: “Televizyonun kırsal kesimin eğitimindeki yeri ve önemi”. Konu: “Televizyonun kırsal kesimdeki klasik eğitime göre, daha etkili olup olmadığının araştırılması”. Amaç: “Televizyonun kırsal kesimin eğitiminde klasik eğitime göre daha etkili olduğunu ortaya koyarak, televizyonun klasik eğitime yardımcı olmasını sağlamak”.

ARAŞTIRMA TASARIMI IV. Araştırmanın Önemi Neden bir başka konunun değil de bu konunun seçildiğinin somut olgularla açıklanmasıdır. Araştırmanın konusu ve amacı ile doğrudan ilgili önemli çalışmalar üzerinden önerilen konunun üzerinde duracağı boyutlar ifade edilir. Çıkacak sonuçların yararları üzerinde de durulur.

ARAŞTIRMA TASARIMI ÖRNEK Araştırmanın Önemi Araştırma konusu televizyonun kırsal kesim eğitimine olan etkisini inceleyen bir araştırmanın bulgularının, kırsal kesime yönelik temel ve yaygın eğitimde klasik eğitim yöntemleri yanında nasıl kullanılabileceğinin öneminin anlatılması.

V. Araştırmanın Yöntemi ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmada hangi yolun izleneceğinin bilgisidir. Beş adımı içerir: Kavramsal çerçeve Varsayımlar (hipotezler) Kapsam Sınırlılıklar Evren

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Kavramsal Çerçeve İçerik olarak yoğundur. Araştırmanın konusunun hangi kuram ya da modele göre ele alınacağını belirtir. Seçilen kuram ya da modelin hangi gerekçelerle tercih edildiğini açıklar.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Varsayımlar (Hipotezler) Araştırma konusunun kavramsal çerçevede belirtilen temellendirilmesine göre oluşturulan yargı cümleleridir. Bir varsayım cümlesinde değişkenler arasında bir ilişkinin varlığı ya da yokluğu belirtilir. Araştırmanın tipine göre, betimleyici varsayım ya da açıklayıcı varsayım olarak kurulabilir.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Varsayımlar (Hipotezler) Varsayımların mantıklı, açık, anlaşılır ve uygulanabilir olması gerekir. Varsayımlar için önemli bir kavram da değişkenlerdir. Değişkenlerin türü önemlidir. Bir varsayımın sınanması amaçlanıyorsa, birbirini etkileyen “bağımlı” ve “bağımsız” değişkenlerden oluşması gerekir.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Kapsamı Araştırılacak konunun neleri kapsayacağının (konu, yer, zaman) ifadesidir. Uygulamalı araştırmalarda evren ve örneklem hakkında açıklama yapılır.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırma konusu ile ilgili olarak araştırmanın içinde ele alınmayacak konular gerekçeleriyle açıklanır. Veri, kaynak,zorluk,maliyet sınırlamaları gibi durumlar belirtilir.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Evreni Her araştırmanın gerçek ya da kuramsal bir evreni vardır. Evren genel olarak verilerin kaynağını oluşturur. Evrenin büyüklüğü araştırmanın amacına ve kapsamına bağlıdır. Araştırma evreni ve çalışma evreni önemli iki kavramdır.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Kapsamı Araştırılacak konunun neleri kapsayacağının (konu, yer, zaman) ifadesidir. Uygulamalı araştırmalarda evren ve örneklem hakkında açıklama yapılır.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Evreni Evrenin çok geniş olduğu durumlarda tamamına ulaşmak güçtür, örnekleme yapmak gereklidir. Örnek alınarak araştırmacının birey ve objeleri gözlemlediği evrene çalışma evreni ya da diğer bir deyişle örneklem denir. Örneklem üzerinde yapılacak araştırma sonuçlarının genelleneceği evren ise araştırma evrenidir.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Gözlem Tekniği En önemli özelliklerden birisidir. Araştırmanın sonuca ulaşmasında, gerekli verilerin toplanmasında, olgular arasındaki ilişkiyi araştırmada, bulgulara ulaşmada esas olan seçilen yöntem ve tekniklerdir. Uygulamalı araştırmalarda gözlem, görüşme,anket, örnek olay incelemesi, gibi tekniklerden hangisinin seçilme gerekçeleriyle açıklanması beklenir.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Zamanlaması Araştırma aşamalarına (kaynak araştırması, veri toplama, uygulama, değerlendirme ve yazma) ayrılan yaklaşık tarihlerinin belirtilmesidir. Toplam süre mantıksal dilimlere bölünür.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi ÖRNEK Araştırmanın Zamanlaması Toplam 12 aylık süre düşünülüyorsa; Ocak – Şubat (2 ay) kaynak taraması Mart- Mayıs (3 ay) kaynakların okunması, veri toplama Haziran – Temmuz (2 ay) anket uygulama Ağustos – Eylül (2 ay) verilerin çözümlenmesi Ekim (1 ay) kuramsal verilerin gözden geçirilmesi Kasım – Aralık (2 ay) araştırma raporunun yazılması ve teslim.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Kaynakçası Araştırma projesinde yer alması düşünülen, daha önce yazılmış, yayımlanmış tüm kaynakların yer aldığı kısımdır. Proje önerisinde kaynakçanın önemi, araştırması düşünülen ya da önerilen konuda yeterli kaynağı olup olmadığının ön saptamasıdır.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Çalışma Planı Taslak plan olarak da adlandırılır. Konu ile ilgili temel bilgiler verilir. Kuramsal ve kavramsal çerçeve çizilir. Veri değerlendirilmesine ve sonuçlara ilişkin bölümler ve başlıklar halinde düzenlenir.

ARAŞTIRMA TASARIMI V. Araştırmanın Yöntemi Araştırmanın Ekleri Araştırma kapsamında, kaynakçada yer almayan ancak proje önerisini destekleyen ek bilgiler, çizelgeler, fotoğraf-harita-kroki,anket, kavram açıklamaları gibi bilgiler yer alır.

BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ 4. Hafta Hafta Ders İçeriği ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR

Problemin Seçimi ve Varsayımın Kurulması 1 Araştırma Tasarımının Düzenlenmesi 2 Veri Toplama 3 Verilerin Kodlanması 4 Sonuçların Yorumlanması – Rapor Yazımı 5

Araştırma süreci birbirini takip eden bir döngüdür.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi Genel ve özel olmak üzere iki ana grupta toplanabilir. Genel Ölçütler; olası sınırlılıkları dikkate almak için geliştirilir. Çözülebilirlik Önemlilik Yenilik Kurallara Uygunluk

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Genel Ölçütler; Çözülebilirlik: Bilimsel araştırmanın konusu temel olarak olgusal içerikli olmalıdır. Bazı felsefi ve dini konular bilimsel olgularla çözülemez. Dolayısıyla problem araştırma ile çözülebilir mi? Problemin çözümü için veri elde etmek mümkün mü? 91

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Genel Ölçütler Önemlilik Araştırılacak pek çok konu vardır. Bu konulardan en önemlisini seçmek zordur. Problemin önemi ve çözümü ile sağlanacak yararın ne olduğu ve kuramsal mı pratik mi olduğu açıklanmalıdır. 92

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Genel Ölçütler Yenilik Araştırmanın yeni olup olmadığı önemlidir. Daha önce yapılmışı tekrar bir şey katmaz. Ancak daha önce yapılmış bir araştırmanın sonuçlarının genelleştirilebilmesi için yapılan araştırma anlamlı olabilir. 93

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Genel Ölçütler Kurallara Uygunluk Araştırmalarda uygulama aşaması öncesi, sırası ve sonrasında araştırmaya katılanların gizlilik hakları korunmalı. Sağlık ya da esenliği tehlikeye atılmamalı. Fiziksel ve/veya psikolojik baskı olmamalı vb. konular açısından dikkat edilmelidir. 94

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi Özel Ölçütler; araştırmacının kendi özel durumundan kaynaklanabilecek ölçütleri içerir. Alanda yeterlilik Yöntemde ve tekniklerde yeterlilik Veri toplama izni Zaman ve olanak yeterliliği İlgi yeterliliği

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Özel Ölçütler Alanda Yeterlilik Araştırmacının bilgisinin yeterliliği önemlidir. Araştırdığı konu hakkında yeterli birikime sahip olması beklenir. Zaman ve olanakların kısıtlı olması araştırmacıyı en iyi bildiği alanda çalışmaya iter. 96

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Özel Ölçütler Yöntemde ve Tekniklerde Yeterlilik Problemler gerçekten amaca uygun geçerli ve güvenilir veri elde etmekle çözülebilir. Araştırmacının verilerin toplanmasında ve değerlendirmesinde gerekli yöntemi ölçme ve istatistiki bilgiye sahip olması gerekir. 97

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Özel Ölçütler Veri Toplama İzni Araştırılacak bazı konularda veri toplamak için gerekli izinlerin alınması gerekmektedir. Makamlardan izin almanın dışında da veri toplanacak yer bireyler ise onlardan da öncesinde izin alınması gereklidir. İzin konusunda problemin çıkması öncesinde yapılmış emeklerin boşa çıkmasına sebep olabilir. 98

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Özel Ölçütler Zaman ve Olanak Yeterliliği Araştırmanın planlanmasında, tamamlama aşamasına gelinebilmesi için gereken zaman, eleman, ekipman, mali güç iyi hesaplanmalıdır. Deneyimsiz araştırmacıların karşılaşabileceği temel zorluklardan biri olabilir. 99

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Seçimi - Özel Ölçütler İlgi Yeterliliği Probleme duyulan ilgi çok önemlidir. Çıkabilecek güçlükleri karşılayabilmek, eleştirilerden korkmadan araştırmayı yürütebilmek bu ilgi ile bağlıdır. Araştırma planlanandan daha yavaş ve zorlu devam edebilir, bunun içinde güç ve sabır gereklidir. 100

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problemin Tanımlanması Problemler araştırmacılar tarafından tanımlanır. Problemler üç aşamalı bir yaklaşımla tanımlanır: Bütünleştirme Sınırlandırma Tanımlama

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problemin Tanımlanması Bütünleştirme Genel problem alanı, belli bir sistem bütünlüğü içinde ele alınarak, dilimlenir ve her biri genel çizgilerle ilişkileri açısından kısaca anlatılır. 102

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problemin Tanımlanması Sınırlandırma Bütünün içinden araştırılmak istenen bölüm sınırlandırılarak tanıtılır. 103

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problemin Tanımlanması Tanımlama Sınırlandırılan problem alanı ayrıntılı olarak açıklanır. Problemi etkilediği düşünülen değişkenler tanımlanır. Olası ilişkileri belirtilir. 104

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problemin Tanımlanması Aşamaları Bütünleştirme (Problemin genel çizgilerle – bütün içindeki yeriyle – belirtilmesi) Problemi dilimlere ayırma Sınırlandırma (araştırılacak problem diliminin seçilmesi) Tanımlama (Sınırlandırılmış problemin ayrıntılarıyla açıklanması) (Araştırma amaçlarının berraklaşması) Kaynak: Bilimsel Araştırma Yöntemi, Niyazi Karasar, Ankara: Nobel Yayınları, 2005, s. 59. 105

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Tanımlanmasında değişkenlerin önemi büyüktür. Değişken, “gözlemden gözleme değişik değerler alabilen objelere, özelliklere ya da durumlara” denmektedir. Aldıkları değerlere göre Sürekli Süreksiz Olarak iki tür değişken vardır.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Tanımlanmasında Sürekli Değişkenler Kesirli ifade edilebilen değişkenler. Ağırlık, zaman gibi. Nicel değişkenler de denir. 107

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem Tanımlanmasında Süreksiz Değişkenler; Cinsiyet gibi iki değere sahip değişkenler. Nitel değişkenler de denir.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Kontrol şekillerine göre de değişkenler üç gruba ayrılabilirler. Bağımlı Bağımsız Kontrol değişkenleridir.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Bağımlı değişken, bir tür sonuç olup, araştırmacıyı rahatsız eden ve açıklanması istenen durumdur. Örneğin, öğrenci başarısını etkileyen faktörler üzerinde durulmak isteniyorsa, çeşitli faktörlerden etkilenmesi beklenen “öğrenci başarısı” bağımlı değişken olarak ifade edilir. Bağımlı değişkenler genellikle “Y” harfi ile belirtilir.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Bağımsız değişken, bağımlı değişken üzerindeki etkisinin öğrenilmek istendiği uyarıcı değişkendir. Örneğin, öğrenci başarısı bağımlı değişken ise, araştırmacı öğrenci başarısını yükseltmek için önce etkileyenlerin ne olduğunu bulmak isteyecektir. Diyelim ki önemli iki değişken zeka ve çalışkanlık; bunlar da bağımsız değişkenler olur.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Bağımsız değişkenler aktif ya da pasif olabilir. Örneğin, ışığın ve zekanın “okuma hızına” olan etkileri bulunmak istensin. Araştırmacı, ışık şiddetine müdahale edebilir ancak zekaya edemez. Dolayısıyla ışık aktif, zeka ise pasif bağımsız değişkenlerdir.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Kontrol değişkenleri; bağımsız değişkenler gibi bağımlı değişkeni bir şekilde etkileme olasılığı güçlü olan bir diğer deyişiyle şaşırtıcı değişkenlerdir. Bireylere özgün değişkenler Araştırma sürecine ait kontrol değişkenleri,ölçme gibi. Dış kaynaklara ait kontrol değişkenleri, gürültü, ışık vb.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Araştırma uygulamalarında her zaman neyin bağımlı, neyin bağımsız ve neyin kontrol değişkeni olduğunu söylemek zordur.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Araştırma Tasarımının Düzenlenmesinde ön bilgilerin toparlanması önemlidir. Detaylı bir kaynak taraması yapılmalıdır.

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Problem ya da araştırma konusu hakkında daha önce yapılmış olan çalışmaların neler olduğunun tespit edilmesi gerekmektedir. Böylece, neyin, nerede, nasıl bulunacağı ile ilgili olarak sağlam bilgi ve deneyim ile araştırma konusunda ön hazırlıklar yapılmış olur. 116

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Bu aşamalardan sonra araştırmanın varsayımlarının ya da diğer bir ifadeyle hipotezlerinin ortaya konması mümkündür. Ancak her araştırmada da varsayım olmayacağı unutulmamalıdır. 117

ARAŞTIRMA SÜRECİ VE TEMEL KAVRAMLAR Araştırma planlanması yapılmalı. Veriler toplanmalı. Varsayımlar elde edilen verilere göre çözümlenmeli. Elde edilen tüm bulgular rapor halinde yazılmalıdır. 118

BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ DERSİ 4. Hafta 5. Hafta Ders İçeriği KONU VE SORUN BELİRLEME HİPOTEZ (VARSAYIM)

Varsayımlar ya da bir diğer adıyla hipotezler, bilimsel bir araştırmada bir durumun denenmesi ve çıkan sonuçların benzer özellikleri gösteren durumlara genellenmesi için doğruluğu test edilmek üzere ortaya atılan önermelerdir.

Varsayımlar, araştırmacının amacını, izlenecek yolu, yanıtlanacak soruları saptar. Araştırmanın yöntem ve teknikleri varsayımların kurulmasından sonra başlar.

Varsayımların kurulması, değişkenler ile olur. Varsayımların oluşmasında en önemli adım konu ile birlikte araştırmanın amacının da belirlenmesidir.