KİMYASALLAR VE RİSK FAKTÖRLERİ MODÜL 3

HEDEFLER Bu modülün sonunda; Kimyasalların tanımını ve sınıflandırmasını, Laboratuvarda kimyasal kullanımındaki risk faktörlerini ve tehlikeleri, Çözelti hazırlama ve kontrolünü, Kimyasalların depolanması esnasında uygulanacak kuralları, Kimyasal Atık yönetimi ve kuralları öğrenilmesi hedeflenmiştir.

Isınma sorusu Kimyasallar nasıl depolanır ?

1- KİMYASAL NEDİR? Tabii halde bulunan, üretilen, herhangi bir işlem sırasında veya atık olarak ortaya çıkan,ürünün kalitesini artırmak için katkı maddesi olarak eklenen, her türlü safsızlıkları içeren element, bileşik veya karışımlara kimyasal denir.

Kimyasallar yaşamın bir parçasıdır Dünyada bilinen 5 - 7 milyon farklı türde kimyasal bulunmaktadır. Her yıl dünyada en az 400 milyon ton kimyasal madde üretilmektedir. Sanayi Ürünleri Tekstil Boya Sanayi Kozmetik 5

Tanımlar ve Sınıflandırma Laboratuvarda kullanılan Kimyasallar; Tehlikeli kimyasallar Tehlikeli olmayan kimyasallar olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar.

Tehlikeli kimyasallar; Patlayıcı Oksitleyici Alevlenir, Kolay alevlenir,Çok kolay alevlenir Toksik,Çok toksit Zararlı Aşındırıcı Tahriş edici Alerjik Kanserojen Mutajen Üreme için toksik   * IATA-DGR- International Air Transport Association-Dangerous Good Regulations ** ICAO- International Civil Aviation Organization

veya yukarıda sözü edilen sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal, fiziko-kimyasal veya toksikolojik özellikleri ve kullanılma veya işyerinde bulundurulma şekli nedeni ile çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden risk oluşturabilecek maddeleri veya mesleki maruziyet sınır değeri belirlenmiş maddeler.

KİMYASAL TEHLİKE Kimyasal tehlikelere maruz kalma riski; Teknikleri kimyasal deneyler üzerine kurulu olan aşağıdaki laboratuvarları kapsar. Zehir Araştırma, Gıda Kontrol Laboratuvarları, Çevresel Analiz Laboratuvarları, Halk Sağlığı Laboratuarları Mikrobiyoloji Laboratuvarları Tıbbi Cihaz ve İlaç Laboratuvarları ve vb.

Tehlikeli kimyasallara Maruz kalma yolu Çalışanlar laboratuvardan kaynaklanacak biyolojik ya da kimyasal tehlikelere hangi yollardan maruz kalabilir? Laboratuvarda güvenlik sorunu personelin tehlikeli kimyasallara veya patojen mikroorganizmalara maruz kalmasıyla ortaya çıkar. Sizce kişi hangi yollardan bu ajanlara maruz kalabilir? (kısa bir beyin fırtınası yapalım) Personel laboratuvardan kaynaklanacak tehlikelere (biyolojik veya kimyasal) şu yollardan maruz kalabilir: Yutma Solunum Deriden geçiş Direkt temas

Tehlikeli kimyasallara Maruz kalma yolu Kimyasallar işyeri havasında toz, sis, duman, gaz ve buhar şeklinde dağılmış olabilir ve solunabilir. Solunum Laboratuvarda güvenlik sorunu personelin tehlikeli kimyasallara veya patojen mikroorganizmalara maruz kalmasıyla ortaya çıkar. Sizce kişi hangi yollardan bu ajanlara maruz kalabilir? (kısa bir beyin fırtınası yapalım) Personel laboratuvardan kaynaklanacak tehlikelere (biyolojik veya kimyasal) şu yollardan maruz kalabilir: Yutma Solunum Deriden geçiş Direkt temas

Tehlikeli kimyasallara Maruz kalma yolu Deriden emilme, solumadan sonra en çok mesleki maruziyetin meydana geldiği yoldur. Benzen, anilin, fenol gibi kimyasallar da deriden kan dolaşımına geçebilir. Direkt temas Laboratuvarda güvenlik sorunu personelin tehlikeli kimyasallara veya patojen mikroorganizmalara maruz kalmasıyla ortaya çıkar. Sizce kişi hangi yollardan bu ajanlara maruz kalabilir? (kısa bir beyin fırtınası yapalım) Personel laboratuvardan kaynaklanacak tehlikelere (biyolojik veya kimyasal) şu yollardan maruz kalabilir: Yutma Solunum Deriden geçiş Direkt temas

Tehlikeli kimyasallara Maruz kalma yolu Solunan havada bulunan tozların yutulması,kimyasallara bulaşmış ellerin temizlenmeden yemek yenilmesi, sigara içilmesi •Yanlışlıkla yutma yoluyla, gaz, toz, buhar, duman, sıvı veya katı maddeler vücuda sindirim yoluyla girebilir. Yutma Laboratuvarda güvenlik sorunu personelin tehlikeli kimyasallara veya patojen mikroorganizmalara maruz kalmasıyla ortaya çıkar. Sizce kişi hangi yollardan bu ajanlara maruz kalabilir? (kısa bir beyin fırtınası yapalım) Personel laboratuvardan kaynaklanacak tehlikelere (biyolojik veya kimyasal) şu yollardan maruz kalabilir: Yutma Solunum Deriden geçiş Direkt temas

Tehlikeli kimyasallara Maruz kalma yolu Çalışanlar Deriden Geçiş (Kesici-delici yaralanması) Solunum Yutma Deriden geçiş (Kesici-delici yaralanması) Direkt temas Laboratuvarda güvenlik sorunu personelin tehlikeli kimyasallara veya patojen mikroorganizmalara maruz kalmasıyla ortaya çıkar. Sizce kişi hangi yollardan bu ajanlara maruz kalabilir? (kısa bir beyin fırtınası yapalım) Personel laboratuvardan kaynaklanacak tehlikelere (biyolojik veya kimyasal) şu yollardan maruz kalabilir: Yutma Solunum Deriden geçiş Direkt temas

MSDS (Malzeme Güvenlik Bilgi Formları) Kimyasal ya da genel bilinen adı ile Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (Material Safety Data Sheet) birçok ülkede tehlikeli ya da potansiyel anlamda tehlike taşıyan maddelerin güvenli kullanımları ile ilgili gerekli bilgileri sağlamak için kullanılmaktadırlar. Bu nedenle MSDS çalışma ortamındaki kimyasal tehlike ve riskleri kontrol etmek açısından önemli bir rol oynamaktadır.

Malzeme Güvenlik Bilgi Formu ( MSDS ) Tehlikeli maddenin (En az iki veya daha çok maddenin karışım veya çözeltileri, Tehlikeli kimyasallar ); -Risklerini -Güvenli taşınım ve kullanımını -Kaza halinde alınması gerekli önlemleri içeren belge MSDS dir. Tehlikeli kimyasalların açık kimliği, üretiminden bertarafına kadar geçen süreçte kimyasal güvenliğin sağlanması için bilgi paylaşım aracı

MSDS Aşağıdaki bilgileri içermelidir Kimyasalların tanımı Kimyasalların kullanımı Firmanın tanıtımı İçindeki Tehlikeli Kimyasalların Bileşimi Tehlikeli Kimyasal maddelerin Sınıflandırılması Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Sağlık için yarattığı tehlike bilgileri Kullanılması sırasında alınması gereken önlemler İlk yardım bilgileri

Bu bilgi etiketlerde vardır! Bu özellikleri öğrenebilmek için gerekli BİLGİ elimizin altında olmalıdır! Bu bilgi etiketlerde vardır! Kullanmadan önce ETİKETİ okumayı alışkanlık edinin! Ayrıca bu bilgiyi MSDS’ler sağlar! Bu özellikleri öğrenebilmemiz için BİLGİ elimizin altında olmalıdır! Bu bilgi etiketlerde vardır! Bu nedenle kullanmadan önce ETİKETİ okumayı alışkanlık edinin! Ayrıca bu bilgiyi MSDS’ler sağlar

Kimyasal güvenliğin altın kuralları... ASLA dolaplara etiketsiz şişeleri koymayın! Etiketleri okuyun! Bu fotoğraflarda dikkatimizi ne çekiyor?

Kimyasalların orijinal etiketinde yazılı bilgiler evrenseldir ve her türlü işaretleme ve kısaltmaların ne anlama geldiği biliniyor olmalıdır. Bazı kimyasalların orijinal şişesinden başka bir şişeye aktarılması kesinlikle tavsiye edilmez ve bu şişe üzerinde yazılıdır. Öte yandan eğer kimyasalın orijinal şişesinden başka bir şişeye aktarılması gerekiyorsa yeni şişe MUTLAKA uygun bir şekilde etiketlenmeli ve zorunlu ambalaj işaret etiketleri yapıştırılmalıdır!

KİMYASAL GEÇİMSİZLİK Pek çok laboratuvar kimyasalı vardır ki; biri diğeriyle temas ettiğinde tehlikeli reaksiyonlar meydana gelir.

KİMYASAL GEÇİMSİZLİK Genel Kurallar Alkali metaller (sodyum, potasyum, sezyum, lityum, v.s); karbondioksit, klorlu hidrokarbonlar, su ile Halojenler (flor, klor, brom ve iyot);Amonyak, asetilen, hidrokarbonlar ile Asetik asit, hidrojen sülfit, anilin, hidrokarbonlar, sülfürik asit; Oksitleyici ajanlar ile (kromik asit, nitrik asit, peroksitler, permanganatlar ); Temas etmelerine izin verilmeyecek şekilde saklanmalı/depolanmalı ve kullanılmalıdır.

Güvenlik uyarı işaretleri Kimyasal tehlike uyarısı için tek tip bir işaret yoktur. İşaretler kimyasal maddenin özelliğine göre ambalajının üzerinde yer alır. Kimyasal tehlike uyarısı için tek tip bir işaret yoktur. Kimyasal maddenin özelliğine göre ambalajının üzerinde yer alır. “Her türlü kimyasalın üzerinde o kimyasalın özelliğini sembolize eden şekiller vardır.”

Çok düşük sıcaklıklarda bile kolayca alevlenebilen maddeler. Parlayıcı madde

Atmosferik oksijen olmadan da ani gaz yayılımı ile ekzotermik reaksiyon verebilen ve/veya kısmen kapatıldığında ısınma ile kendiliğinden patlayan veya belirlenmiş test koşullarında patlayan, çabucak parlayan katı, sıvı, macunumsu, jelatinimsi haldeki maddelere Patlayıcı Madde denir. Patlayıcı madde

Canlı doku ile temasında, dokunun tahribatına neden maddelere denir . Aşındırıcı madde

Özellikle yanıcı maddelerle olmak üzere diğer maddeler ile de temasında önemli ölçüde ekzotermik reaksiyona neden olan maddelere Oksitleyici Madde denir. Oksitleyici madde

Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddelerdir. Zararlı veya tahriş edici madde

Az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddeleri Toksik (Zehirli) madde

Zorunlu kimyasal ambalaj isaretleri/etiketleri

Kimyasalların Depolanması Günlük kullanım için kimyasalların yalnızca minimum miktarı laboratuvarda bulundurulmalıdır. Kimyasal stoklar özel olarak dizayn edilmiş sürekli havalandırması olan depolarda muhafaza edilmelidir. Yanıcı maddeler deponun ayrı bir yerinde tutulmalıdır. Yanıcı ve patlayıcı kimyasal buharını ateşlemekten kaçınmak için ark (kıvılcım) oluşturmayacak elektrik düğmeleri deponun dışında olmalı ve uyarı işaretleri konmalıdır. Depolarda, üst raflara ulaşmak için seyyar basamak, ana stoktan sise doldurmak için sifon ekipmanı ve şişe taşıyıcısı bulunmalıdır.

Kimyasallar asla alfabetik düzende depolanmamalıdır! Aksi halde geçimsiz kimyasallar yanyana gelebilir, bazı tehlikeli kimyasallar üst raflara girmiş olabilir. Tüm büyük şişeler ve tüm güçlü asit ve alkali şişeleri zemine yakın seviyede ve etrafı tutamaklı raflarda yerleştirilmiş olmalıdır.

Şunu her zaman hatırlayın!.. Bazı kimyasallar geçimsizdir! kimyasalları depolarken kimyasallarla çalışırken kimyasal atık biriktirirken Geçimsiz kimyasalların yan yana gelmesi tehlikeli sonuçlar doğurur! Kimyasalları ASLA alfabetik düzende DEPOLAMAYIN!!! Geçimsiz kimyasalların yan yana gelmesi tehlikeli sonuçlar doğurur! Her zaman bunu hatırla!.. kimyasalı depolarken kimyasallarla çalışırken kimyasal atık biriktirirken Kimyasalları ASLA alfabetik düzende depolama! A C E B D ...

ÇÖZELTİLER

ÇÖZELTİ HAZIRLAMA Çözeltiler, kimyasal kriterler göz önüne alınarak hazırlanır. Faktörü 1.000 Ŧ 0.1 ’den sapma gösteren ayarlı çözeltileri yeniden hazırlanır. Hazırlanan çözeltilere tanımlayıcı etiket yapıştırılır.

ÖRNEK ÇÖZELTİ ETİKET FORMU Çözelti Adı/Kons./Fakt.:…………………………. Hazırlama Tarihi:………………………………… Son Kul. Tarihi:………………………………….. Saklama Koşulları:……………………………….. Hazırlayan/İmza :………………………………… Form No: F

ÇÖZELTİ HAZIRLAMA Ayarlı çözeltilere, özelliklerine göre belirli aralıklarla faktör kontrolü yapılır. Her kontrolden sonra Çözelti Etiketi güncellenir.

FAYDALANILACAK KAYNAKLAR TS 545 Ayarlı Çözeltilerin Hazırlanması Standardı

TEHLİKELİ ATIK YÖNETİMİ Geçici Depolama Ambalaj ve Etiketleme Atık Analizi Nakliye Ara Depolama ve Elleçleme (Handling) Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği

LABORATUVAR ATIKLARININ YÖNETİMİ Atık yönetimi için teknik personel görevlendirilmeli, Biyolojik ve kimyasal atıklar biriktirilmeli, Atıkların toplanması ve imhası ile ilgili çalışmalar izlenmeli ve birim içinde koordine edilmeli, Uygulamalar, Atık Yönetim Planı’na uygun olarak yürütülmeli, Atık Yönetimi ve Çevre Sağlığı Grubu ile sürekli işbirliği yapılmalıdır. 9 40 10

LABORATUVAR ATIKLARININ SINIFLANDIRILMASI Öncelikle atıklar tehlikeli ve tehlikeli-olmayan atık seklinde ayrıştırılır. Tehlikeli atıklar kendi içinde kimyasal ve biyolojik atık olarak ayrılır. Bu temel ayrımlar her çalışan tarafından bilinmeli ve gereken özen gösterilmelidir. Sınıflandırma ayrıca, hem kimyasal tehlikeli atıkların hem de biyolojik atıkların kendi içinde niteliklerine göre ayrıştırılmasını gerektirir. Mevzuatlara sözlü olarak atıf yap.

GENEL KURALLAR ASLA! Aşırı atık birikimine izin verme. Tehlikeli atıkları tehlikeli olmayan atıkların biriktirildiği kabın içine atma. Tehlikeli atıkları ofis atıklarının arasına atma. Tehlikeli kimyasal sıvıları ve enfeksiyöz sıvıları genel drenaja (lavabo v.b.) boşaltma.

TEHLİKELİ ATIKLAR KATI ATIKLAR ATIKLARI AYRIŞTIRIRKEN SIVI ATIKLAR KİMYASAL KATI ATIKLAR BİYOLOJİK TEHLİKELİ ATIKLAR

TEHLİKELİ OLMAYAN ATIKLAR İNORGANİK TEHLİKELİ KİMYASALLARLA KONTAMİNE OLMAMIŞ LABORATUVAR MATERYALİ EVSEL ATIKLAR

KİMYASAL ATIKLARIN GEÇİCİ DEPOLANMASI Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre atık üreticileri (ayda bin kilograma kadar atık üreten üretici) uygun koşulları sağlamak suretiyle atıklarını en fazla 6 ayda bir sevkinin yapılması ve denetlenmesi koşuluyla süresiz izinli, geçici olarak depolayabilmektedirler.

KİMYASAL ATIKLARIN AYRIŞTIRILMASI VE UZAKLAŞTIRILMASI Tehlikeli kimyasallar: 1. Sıvı atıklar: Atıklar, sızdırmaz, burgu kapaklı uygun kaplar içinde biriktirilir. Biriktirme kabının hacmi, bir kişinin rahatça taşıyabileceği büyüklükte olmalıdır. Her bir kimyasal ayrı kaplarda biriktirilmelidir; Geçimsiz kimyasal olup olmadığına dair en küçük bir kuşku varsa,kimyasallar karıştırılmamalıdır. Her biriktirme kabı kimyasal atık etiketleri ile etiketlenir.

Kimyasal atık etiketleri ve “Kimyasal Atık Formu”, Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü’nden temin edilir. Etiket üzerine biriktirme kabı içindeki tüm kimyasallar yazılır. Kimyasal etikete kaydedilirken kimyasal formül değil (örn; CHCl3) açık adı (örn; kloroform) yazılmalıdır. Atık içeriği yazılırken kimyasalın ticari ismi kullanılmaz.  

Biriktirme kapları doldugunda “Kimyasal Atık Formu” doldurulur ve Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü’ne gönderilir. Formda yazılı bilgiler ile kimyasal biriktirme kabı üzerindeki etikette yazılı bilgiler aynı olmalıdır. Bu dolu kapların ağzı sıkıca kapatılmış olmalı ve taşıma esnasında her biri ayrı bir kutuya yerleştirilmelidir.

2. Katı Atıklar: Katı tehlikeli kimyasallara, sıvı kimyasal atıklar için verilen prosedür izlenir. 49

AMBALAJLAMA Atığa göre uygun ambalajlama malzemesi seçilir.(Ör. Asitler için metal yerine plastik variller seçilmelidir.) Ambalajlanan atıklar paletlere yüklenerek nakliye edilir.

ETİKETLEME Atığın takibini sağlamak, kaynağı ve içeriği hakkında bilgilere ulaşmak için kullanılır. Yönetmelik gereği atıkların üzerinde bulunması zorunludur.

Tehlikeli olmayan kimyasallar: Bu kimyasallar genellikle katı formdadır. Ayrı bir kapta toplanmalı ve atık kabının üzerinde “tehlikeli olmayan kimyasallar” ibaresi yazılı olmalıdır. Bunlar; 1. Organikler Şekerler, nisastalar, şeker alkoller Doğal olarak bulunan alfa-amino asitler ve tuzlar Sitrik ve laktik asit, Na, K, Mg, Ca, NH4 tuzları

2. Anorganikler Sülfatlar : Na, K, Mg, Ca, NH4, Sr, Ba Fosfatlar : Na, K, Mg, Ca, NH4, Sr Karbonatlar: Na, K, Mg, Ca, NH4, Sr, Ba Oksitler : Ba, Mg, Ca, Sr, Al, Si, Ti, Mn, Fe, Co, Cu, Zn Boratlar : Na, K, Mg, Ca

TEŞEKKÜRLER