ASMOLEN BİNALARIN DEPREME KARŞI TASARIMININ İRDELENMESİ İYTE İnşaat Mühendisliği Bölümü Asst. Prof. Dr. Cemalettin DÖNMEZ

CD, İYTE

Deprem Raporlarında Asmolen Yapılar Ulaşabilen en eski kayıtlar 1967 Adapazarı depremine uzanmaktadır. Uğur Ersoy, Betonarme Kitabından Adapazarı depreminde 8 asmolen binanın çöktüğü belirtilmekte fakat detay teknik bilgi sağlanmamaktadır. Asıl çarpıcı olan bu depremden sonra asmolen binaların yüksek sismik risk içeren bölgelerde yasaklanmış olmasıdır. 1975 Deprem şartnamesi ile beraber asmolen yapılar CD, İYTE

1967 ile 1992 arası deprem raporlarında asmolen binalar ile ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır. 1967 Pülümür 1970 Gediz 1975 Lice 1983 Erzincan-Kars CD, İYTE

EERI Erzincan Özel Raporu, 1993 1992 Erzincan depreminde sosyal sigortalar hastanesinin asmolen olan ek binalarının yıkıldığı rapor edilmiştir. EERI Erzincan Özel Raporu, 1993 Dikkat çekici olan daha eski fakat asmolen olmayan blokların çökmemiş olması, asmolen bloklarda göçme sonraso döşemelerin belirli bir eksen çevresinde burularak yere oturdukları rapor edilmiştir. CD, İYTE

1998 Adana-Ceyhan depreminde Ceyhan’daki yapıların tipik olarak asmolen döşemeli olduğu rapor edilmiştir. ODTÜ Ceyhan-Misis Deprem Raporu, 1998 Kolonların duvar kalınlığına uymak üzere ince yönlerinde 25cm kalınlığa sahip oldukları, detay, işçilik ve malzeme zaafiyetleri rapor edilmiştir. Ayrıca 5-7 katlı bu yapılarda perde duvar bulunmadığı ve bölme duvarlar ise tipik olarak ince olduğu vurgulanmıştır CD, İYTE

Saatçioğlu ve diğerleri, Canadian Journal of Civil Eng., 2001 1999 İzmit depreminde asmolen bina göçmeleri rapor edilmiştir. Bazı örneklerde bu yapıların düşey elemanların yatay elemanlara göre zayıflığı sebebiyle de göçtüğü belirtilmiştir. Saatçioğlu ve diğerleri, Canadian Journal of Civil Eng., 2001 CD, İYTE

Saatçioğlu ve diğerleri, Canadian Journal of Civil Eng., 2001 1999 İzmit depremi raporlarında genel olarak betonarme yapıların depreme karşı dayanıklılık gerekliliklerini sağlamadıkları belirtilmiştir. Yetersiz enine donatı (yer, detay ve aralık), yapısal olmayan elemanların etkileri, irregularities, uygun olmayan yapısal yerleşim kökenli burulma, yumuşak ve zayıf katlar Saatçioğlu ve diğerleri, Canadian Journal of Civil Eng., 2001 CD, İYTE

2012 Van-Erciş depreminde de asmolen binalarda oluşan hasarlar rapor edilmiştir. CD, İYTE

2012 Van-Erciş depremi CD, İYTE

Diğer yapısal düzensizlikler Sözü geçen raporların hiç birinde asmolen yapılar kendi özellerinde değerlendirilmeyip, betonarme ana grubu içerisinde kategorize edilmiştir. Ne yazık ki 1967’den 2012’ye betonarme yapılarda rapor edilen göçme sebeleri değişmeyen şu ana başlıklara sahiptir: Yapısal sistemin yerleşimine bağlı burulma, yumuşak ve zayıf kat sorunları Diğer yapısal düzensizlikler Yeri, miktarı ve detayı yetersiz enine donatı Genel olarak donatı detaylarındaki yetersizlikler Yetersiz işçilik Daha eski depremlerde ağırlıklı malzeme dayanımındaki yetersizlikler CD, İYTE

Van depreminde asmolen binalarda gözlenen hasarlar göçme mekanizması itibari ile ilgi çekmiştir. CD, İYTE

Deprem Şartnamelerinde Asmolen Yapılar Bu noktada Türkiye Deprem Şartnamelerindeki asmolen yapılar ile ilgili gerekliliklerin değişimini irdelemek faydalı olacaktır. Adapazarı depreminden sonra deprem riski yüksek bölgelerde asmolen bina yapımı yasaklanmıştır. 1975 şartnamesi ile belirli yüksekliklerin üstünde “deprem perdesi” kullanımı şartıyla tekrar izin verilmiştir. CD, İYTE

1997 şartnamesi ile birlikte asmolen binaların “süneklik düzeyi yüksek çerçeveler” olarak tasarlanması kaydı ile perde duvar şartı kaldırılmıştır. Mevcut şartnamede standart betonarme çerçeveler için tanımlanan süneklik düzeyi şartları haricinde doğrudan asmolen binaları etkileyen iki şart vardır: CD, İYTE

Diğer taraftan asmolen yapılar doğal geometrileri gereği çok zorlanmadan kuvvetli-kolon zayıf-kiriş şartını sağlarlar. CD, İYTE

Asmolen yapıların popüler olmasını sağlayan kuvvetli hususlar vardır: Döşeme altında kiriş dişleri görünmediğinden duvar yerleşimlerini özgür bırakan bu sistem mimarlar açısından tercih sebebidir. Döşeme kalıbı düşünüldüğünde kiriş dişlerinin bulunmaması imalat açısından daha hesaplı bir sisteme işaret etmektedir. Tasarım mühendisi açısından düşük rijitliği sayesinde görece ufak yanal yüklerle tasarlanabilmesi ve doğal olarak kuvvetli-kolon zayıf-kiriş şartını sağlayabilmesi bir cazibe sebebi olmaktadır. CD, İYTE

Ne yazık ki tasarım mühendisinin asmolen çerçeveleri tercih sebebi kuvvet tabanlı tasarım alışkanlığı kaynaklı olası bir yanılsama taşımaktadır. CD, İYTE

Dinamik yükler altında yapı temel olarak 1. modunda tepki verir, Eşdeğer deprem yükü ile tasarım yapıldığında tasarıma esas olan varsayımlar: Dinamik yükler altında yapı temel olarak 1. modunda tepki verir, Birinci mod tepkisini bozan ve taleplerin belirli bölgelere yogunlaşmasına sebep olan düzensizlikler kontrol altındadır, Yapının tasarımı azaltılmış yükler altında elastik sistem kabülü ile yapılmış analizler üzerinden gerçekleşebilir. CD, İYTE

Tasarım esas olarak ivme spektrumu üzerinden yapılır ve ötelenme kontrolü azaltılmamış yükler altında elastik analiz ile kat arası ötelenme oranı vasıtasıyla sağlanır. Yapıda kontrollü hasar (süneklik) sonucu oluşan ötelenme talepleri yapının kapasitesinin altındadır. CD, İYTE

İvme ve ötelenme spektrumları göz önüne alındığında uzun periyotlu sistemlerin ötelenme taleplerinin büyüdüğü görülür. İvme Periyot TB aa Ta ab Tb Δa Ta Δb Tb Ötelenme Periyot CD, İYTE

Asmolen yapılarda yatık kirişler sebebiyle sistem rijitliği dramatik bir biçimde düşebilir ve bu düşüşe paralel olarak yüksek ötelenme talepleri oluşabilir. Uygulamada rijitlikteki düşmenin (veya periyottaki uzama) mertebesini incelemek olası sorunun ciddiyeti hakkında bilgi sağlayacaktır. 1997 H>13m CD, İYTE

Uygulamada Asmolen Yapılar 2007 sonrası İzmir’de tasarlanmış bir grup asmolen yapının incelenmesi sonucu aşağıdaki değerlere ulaşılmıştır Yapı No Yükseklik (m) Kat Sayısı Zemin Tipi,TB (s) Telastik (s) 1 9.3 3 Z3 (0.6) 2 12.0 4 Z2 (0.4) 13.1 13.0 5 15.5 6 15.0 7 19.3 0.6 0.7 1.2 0.8 1.1 1.4 1.3 CD, İYTE

Söz konusu yapıların: Nominal malzeme dayanımları fc : 30MPa, fy : 420MPa, Kat alanları 220 ila 520 m2, Temelleri mütemadi veya radye, Kolon açıklıkları 2.0 ila 7.5 m, Kirişlerin büyük kısmı 50x32 cm olmakla beraber 60x32 ve 70x32 kirişlerde mevcut, Yapılar sadece yatık kirişlerden değil aynı zamanda dik kirişlere de sahip ve bu kirişler tipik olarak 25x50 cm boyutlarında, Zemin katın üst katların yüksekliğine oranı 1.1 ila 1.4 arasında değişmekte Tipik kolon yüksekliği 3.0 m Tipik kolon boyutları 25x50 veya 60 cm ila 30x60 veya 70 cm Tipik perde duvar kalınlıkları 25 cm CD, İYTE

Yapı 2: 4 katlı, T: 0.7 s CD, İYTE

Yapı 3: 4 katlı, T: 1.2 s CD, İYTE

Yapı 4: 4 katlı, T: 0.8 s CD, İYTE

Yapı 6: 5 katlı, T: 1.4 s CD, İYTE

Yakut (2008) yaptığı bir çalışmada bir grup 2007 öncesi betonarme bina için bina yükseklik ile yapı periyodu arasındaki ilişkiyi incelemiş ve ana eğilim olarak 1997 şartnamesinde tanımlanmış olan periyot formülünün uygunluğunu ortaya koymuştur. Bu çalışmada ele alınan sınırlı sayıdaki asmolen yapının yükseklik periyot ilişkisi Yakut’un verileri ile beraber ele alındığında incelenen asmolen binaların Yakut’un normal çerçeveli binalarından ortalamada kabaca %40 daha yüksek periyotlara sahip olduğu gözlemlenmiştir. CD, İYTE

CD, İYTE

En Yüksek Kat Arası Öteleme (%) İncelenen asmolen yapıların TDY-2007’ye göre tasarım depremi ötelenme talepleri Yapı No Kat Sayısı Zemin Tipi,TB (s) T (s) Tçatlamış TDY-2007 (s) En Yüksek Kat Arası Öteleme (%) TDY-2007 Metodu 1 3 Z3 (0.6) 0.6 0.9 2.4 2 4 Z2 (0.4) 0.7 1.1 1.9 1.2 1.7 2.8 0.8 1.3 2.1 5 1.5 2.2 6 1.4 3.3 7 CD, İYTE

Yapıların doğrusallık dışına çıkmaları durumundaki ötelenme taleplerini belirlemek için çeşitli yöntemler tanımlanmıştır. 2007-TDY’inde tanımlı yöntem aslen Amerikan ATC-40’da (1996) tanımlı Kapasite Spektrumu yönteminin bir varyasyonudur. FEMA-274 (1997) ve FEMA-440 (2005) raporlarında tasarım mühendisine hedef ötelenmelerin %150’sine kadar yapının güvenli davrandığının incelemesi önerilir. CD, İYTE

Dağılım etkisini kontrol edebilmek amacıyla güvenli değer %150 %100 Dağılım etkisini kontrol edebilmek amacıyla güvenli değer %150 Ortalama değer CD, İYTE

Yatık Kiriş-Kolon Sisteminin Davranışı Yatık kirişlerin döngüsel yükler altındaki davranışının incelenmesi Türkiye’de yapılan uygulamalarda başka sorunlara işaret etmektedir. CD, İYTE

Kolon dışında kalan kiriş eğilme donatılarının aderansı, Düşük rijitlikleri ve sınırlı donatı aderans bölgeleri sebebi ile yatık kirişlerin döngüsel yükler altındaki davranışları hakkında literatürdeki çalışmalar üç kritik konu tanımlamıştır: Düğüm noktasında bağlanan elemanların geometrisi ve bağlantı detayları, Kolon dışında kalan kiriş eğilme donatılarının aderansı, Kiriş ve kolonun eğilme donatılarında oluşan sıyrılma, CD, İYTE

İlk iki madde ile ilgili olarak bazı araştırmacılar (Benavent-Climent ve diğ. 2010, Gentry ve Wight 1994 ve Lafave 2001) düğüm noktalarında yatık kiriş moment direncinin birbiri ile bağlantılı üç değişkene/mekanizmaya bağlı olduğunu ortaya koymuşlardır. CD, İYTE

Yatık kirişe dik olarak kolona bağlanan kirişlerin burulma dayanımı CD, İYTE

Kolon çeğirdeğine bağlanan eğilme donatılarının oranı, CD, İYTE

Kolon yakınında oluşan basınç çubuğu mekanizması, CD, İYTE

Kolon yakınında oluşan basınç çubuğu mekanizması, CD, İYTE

Araştırmalar: Kolon çekirdeği dışındaki eğilme donatılarının işleyebilmesi için kolona dik bağlanan kirişlerin yeterli burulma kapasitesine sahip olması gerektiğini, Tasarımda hem kapasite hem rijitlik önemli ise dik kirişlerin burulma çatlama kapasitesinin eğilme donatılarının kapasitesinden büyük olmasını, Sadece kapasite önemli ise burulma donatısı ile sağlanan kapasitenin aktif olarak kullanılabileceğini, göstermiştir. CD, İYTE

ACI 352-02 (2002) kolon ve kiriş donatılarında sıyrılmaya engel olunabilmesi için eleman derinliklerinin en az 20Φdonatı olması gerektiğini belirtir. 32 cm’lik bir döşemede bu şartı sağlayabilmek için gerekli maksimum donatı çapı 32/20 = 1.6 cm ‘dir. CD, İYTE

ACI 318-11 yatık kiriş eni ve kolon çekirdeğinden geçmeyen eğilme donatıları ile ilgili olarak yeni şartlar getirmiştir. CD, İYTE

Kiriş ve kolon geometrisine, kirişin ve kolon eğilme donatılarının yeterli adreans yapabilmesine ve dik kirişlerin yeterli burulma kapasitesine sahip olmasına dikkat edilmesi durumunda yatık kirişler yüksek ötelenme kapasiteleri sağlayabilmektedir CD, İYTE

Yatık kirişler ile yapılan bütün araştırmalarda kirişler kolona eşmerkezli olarak bağlanmıştır. Yatık kirişlerin dışmerkezli bağlantıları hakkında mevcut bir çalışma yoktur. ACI 352-02 yüksek deprem riski olan bölgelerde dışmerkezli kiriş-kolon bağlantısı tavsiye etmemektedir. CD, İYTE

Bir firmanın web sayfasında bulunan imalat örneği CD, İYTE

ÜLKEMİZDE UYGULAMADA MEVCUT BİRÇOK YATIK KİRİŞ KOLON BAĞLANTISININ DÖNME KAPASİTELERİ HAKKINDA BÜYÜK SORU İŞARETLERİ VARDIR. CD, İYTE

Örnek Bir Asmolen Bina Yatık kiriş boyutlandırma ve detaylandırması hakkındaki bütün kaygıları bir kenara bırakıp bu tip sorunları olmayan düzgün bir çerçeveyi göz önüne alalım. CD, İYTE

750x750 mm kolonlar, 600x320 mm kirişler, 120x320 mm döşeme dişleri, 70 mm döşeme kalınlığı, Her katta eşit 3.0 m kat yüksekliği, 6 kat, Z3, TB = 0.6 s, 30MPa beton, 420MPa çelik, CD, İYTE

En Yüksek Kat Arası Öteleme (%) Örnek yapı TDY-2007 2. ve 3. kısımlara göre sünek çerçeve şartlarını taşıyacak şekilde tasarlanmıştır. 2.10.1.3’deki şartını sağlamaktadır. Bina Yüksekliği (m) Kat Sayısı Zemin Tipi [TB, (s)] T (s) Tçatlamış TDY-2007 (s) En Yüksek Kat Arası Öteleme (%) TDY-2007 Metodu 18 6 Z3 (0.6) 1.1 1.7 3.0 CD, İYTE

Performans analizinde ikincil momentler hesaba katılmıştır. Sünek çerçeve şartları sağlanmış ve plastik mafsallarda maksimum birim uzama değerlerini sağlayacak detaylandırma yapılmış. TDY-2007’ye göre maksimum birim uzama değerleri kuşatılmış betonda 0.004, kuşatılmamış betonda 0.018 ve donatıda 0.06’dir Performans analizinde ikincil momentler hesaba katılmıştır. CD, İYTE

CD, İYTE

SONUÇLAR: Eski deprem raporları incelendiğinde asmolen yapılar ile ilgili detaylı bilgiye nadir olarak ulaşılmaktadır. Bu durumun iki sebebi olduğu düşünülmektedir: Normal betonarme çerçeveler ile karşılaştırılırsa asmolen yapılar görece ufak bir yüzdeye sahiptirler (tahminen %10 ila 15) Asmolen yapıların davranış sorunlarını ortaya koyabilecek gözlemlerin, boyutlandırma, malzeme dayanımı ve/veya detaylandırma zaafiyetleri tarafından perdelenmesi CD, İYTE

SONUÇLAR: 2012 Van-Erciş depremi bir istisna olarak görece düşük talepler altında asmolen yapıların kapasitelerine ulaştığını gösteren örnekler sunmuştur. CD, İYTE

SONUÇLAR: Literatürdeki araştırmalar eşmerkezli yatık kiriş kolon birleşimlerinin kolon çekirdeği dışındaki eğilme donatılarının yetersiz aderansı ve/veya dik kirişlerin burulma yetersizlikleri ile erken rijitlik ve dayanım kayıplarına uğrayabildiklerini ortaya koymuştur. Ülkemizde yaygın olarak uygulanan dışmerkezli kiriş kolon birleşimleri, dik kiriş burulma direncinin tasarımda hesaba hiç bir şekilde girmemesi ve çerçeve asal eksenlerine uyumsuz kiriş ve kolon aksları sebebiyle asmolen çerçevelerin kabul edilenden daha zayıf ve yumuşak olduğu söylenebilir. CD, İYTE

SONUÇLAR: Yine önceki slaytta belirtilen sebeplerle ülkemizdeki tipik asmolen binalar için gerçekçi performans analizlerinin yapılamıyacağı söylenebilir. CD, İYTE

SONUÇLAR: TDY-2007 asmolen binaları tipik kiriş-kolon çerçevesi olarak kabul etmekte, süneklik ve kiriş boyutlandırma şartlarını sağlaması dışında bir talepte bulunmamaktadır. İzmir’de uygulanan bir grup projenin incelenmesi sonucu tasarımın esas olarak şartnamenin %2 öteleme sınırı tarafından kontrol edildiği tespit edilmiştir. CD, İYTE

SONUÇLAR: Bu yapıların elastik analiz ile hesaplanan periyotları ortalamada normal kiriş kolon çerçevelerine göre %40 daha yüksektir. Diğer taraftan tekil örneklerde periyot değerleri beklenen değerlerin 2-3 katına çıkabilmektedir. Yüksek periyotlara sahip yapılar deprem talepleri altında yüksek ötelenme değerlerine ulaşmak zorunda kaldığından, deprem talepleri altında yapı güvenliği yetersiz kalabilmektedir. CD, İYTE

Yapı TDY-2007’deki performans düzeyini sağlayamamıştır. SONUÇLAR: Uzun periyot değerlerinin oluşturabileceği güvensiz durumu gösterebilmek maksadıyla her türlü zaafiyetten muaf bir asmolen bina TDY-2007’ye göre tasarlanmış ve yine TDY-2007 göre performans analizine tabii tutulmuştur. Yapı TDY-2007’deki performans düzeyini sağlayamamıştır. CD, İYTE

ASMOLEN BİNALARIN TASARIMINDA NASIL BİR YAKLAŞIM GERÇEKLEŞTİRİLMELİDİR??? CD, İYTE