FİİLLERDE KİP

Giriş FİİLLERDE KİP Fiillerde Kip : Fiillerin bir hareketi, durumu,oluşu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır bazen bir koşula bağlanır,bazen istenen bir durum aktarılır. Buna “fiilin kipi denir. Türkçe‘de kipler iki grupta incelenir.Bunlar:

1- HABER (BİLDİRME) KİPLERİ Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Örnek: yapacak, gelmiş, alıyor... Haber kipinin beş çekimi vardır. Bunlar:

A- GENİŞ ZAMAN Fiilin her zaman yapıldığını veya yapılmakta olduğunu veya yapılacağını belirten zaman ekleridir.Türkçe’de geniş zaman kipi –r, -ır, -ir, -ur, -ür, -ar, -er ekleriyle kurulur. 1. Tekil şahıs: çalış-ır-ım 2. Tekil şahıs: çalış-ır-sın 3. Tekil şahıs: çalış-ır 1. Çoğul şahıs: çalış-ır-ız 2. Çoğul şahıs: çalış-ır-sınız 3. Çoğul şahıs: çalış-ır-lar

UYARI !.. ! Geniş zamanın olumsuz çekiminde bu ekin kullanımı biraz izah gerektirir. Bazı şahıslarda olumsuzluk ekinden sonra geniş zaman eki gelmezken bazılarında da “z” olarak kullanılır: Gel-i-r-im → gel-me-m ek yok Gel-i-r-sin→ gel-me-z-sin z Gel-i-r → gel-me-z z Gel-i-r-iz → gel-me-y-iz ek yok Gel-i-r-siniz→ gel-me-z-siniz z Gel-i-r-ler → gel-me-z-ler z

B- ŞİMDİKİ ZAMAN Fiilin belirttiği kavramın, içinde bulunan zamanda başladığını, ve devam etmekte olduğunu bildiren zaman ekleridir. Şimdiki zaman eki “-yor” dur. 1. Tekil şahıs: çalış- ı -yor-um 2. Tekil şahıs: çalış- ı -yor-sun 3. Tekil şahıs: çalış- ı -yor 1. Çoğul şahıs: çalış- ı -yor-uz 2. Çoğul şahıs: çalış- ı -yor-sunuz 3. Çoğul şahıs: çalış- ı -yor-lar Not: Fiile şimdiki zaman anlamı veren bir diğer ek de “-mekte, -makta” ekidir. Örnek: koş-makta-yım, koş-makta

C- Bilinen (görülen)geçmiş zaman Fiilin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir. Bu kipte fiil konuşma anından önce yapılmıştır. Fiil kök /gövdelerine + “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü” eklerinin getirilmesiyle yapılır. ÖRNEK: Uyu-Du-M Çalış-Tı-M Uyu-Du-N Çalış-Tı-N Uyu-Du- Çalış-Tı- Uyu-Du-K Çalış-Tı-K Uyu-Du-Nuz Çalış-Tı-Nız Uyu-Du-Lar Çalış-Tı-Lar

D-Öğrenilen Geçmiş Zaman Yapılan bir işin başkasından duyulduğunu ifade eden çekimdir. Eylem, konuşma anından önce yapılmıştır. Fiil kök ya da gövdelerine + “-mış, -miş, -muş, -müş” eklerinin getirilmesiyle yapılır. ÖRNEK: Ben Gör-müş-üm anla-mış-ım Sen Gör-müş-sün anla-mış-sın O Gör-müş- anla-mış- Biz Gör-müş-üz anla-mış-ız Siz Gör-müş-sünüz anla-mış-sınız Onlar Gör-müş-ler anla-mış-lar

Örnek: Deve boynuz ararken kulaktan ol-muş-. Her zaman askerlik anılarını anlat-mış-. Arkadaşlarına her zaman yardım et-miş. Yaz tatilini kendi köyünde geçir-miş- Babacığım, biraz önce gel-miş.

UYARI !... “-miş” eki her zaman duyulan geçmiş zamanı ifade etmez bazen de sonradan farkına varılan bir durumu anlatırken de kullanılır. Örnek: Gözlerin kızar-mış. Börekler çok güzel ol-muş.

E- Gelecek Zaman Fiilin, içinde yaşanılan zamandan sonra gerçekleşeceğini, şimdilik tasarı hâlinde olduğunu bildirir. Fiil kök/gövdesine + “AcAk” ekinin getirilmesiyle yapılır. Gel-eceğ-im Anla-yacak-ım Gel-ecek-sin Anla-yacak-sın Gel-ecek Anla-yacak- Gel-eceğ-iz Anla-yacak-ız Gel-ecek-siniz Anla-yacak-sınız Gel-ecek-ler Anla-yacak-lar

Okulda öğrendiklerinizi hayatta uygulayacaksınız. AŞAĞIDAKİ CÜMLELERDE EYLEMLERİN ALMIŞ OLDUĞU KİP VE ŞAHIS EKLERİNİ GÖSTERİNİZ. Okulda öğrendiklerinizi hayatta uygulayacaksınız. Okuldan çıktık, hemen eve geldik. Yoğun bir şekilde başlayan yağmur henüz dinmedi. Sınavı kazanıp istediğim okula gideceğim. Babam akşam eve gelince çok rahatsızlandı. Geldiği zaman kimseye ses çıkartmıyor. Annemi o olaydan sonra zor yatıştırdık.

FİİL KÖKÜ FİİL GÖV. KİP EKİ ŞAHIS EKİ Uygula- Gel- Din- Git- Rahat- Çık- Yatış-

2. DİLEK KİPLERİ Dilek kipleri, fiillere dilek anlamı katan kiplerdir. Fiilin zamanını bildirmezler. Ama hepsinde de pek belirgin olmayan bir gelecek zaman anlamı vardır. Dilek kipleri dörde ayrılır :

a. Gereklilik Kipi Fiile “-mElİ eki getirilerek yapılır. Belirtilen işin yapılması gerektiğini bildirir. “lâzım, gerek, icap eder” anlamlarını verir.

Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim. ÖRNEK: Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim. Vatanım milletim tüm insanlar kardeşlerim Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adın gelmeli Adın kurtuluştur ama söylememeliyim Can kuşum umudum canım sevgilim.

b. İstek Kipi Fiil kök ya da gövdesine “-E” eki getirilerek yapılır. Fiilin yapılmasının istendiğini bildirir.

ÖRNEK: Güneş ufuktan şimdi doğar Yürüyelim arkadaşlar Nereye dikilmek istersen Söyle seni oraya dikeyim!

UYARI !.. !...(Beddua amaçlı da kullanılabilir. Örnek: “Kurşunlara gelesin.”

c. Dilek-Şart Kipi Fiile “-sE” eki getirilerek yapılır. Fiilin yapılması dileğini bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yüklemdir.

"Bu, taşındır" diyerek Kâbe'yi diksem başına; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına;   Sonra gök kubbeyi alsam da, rida namiyle, Kanayan lahdine çeksem bütün ecramiyle;

Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan; Yedi kandilli Süreyya’yı uzatsam oradan;   Sen bu avizenin altında, bürünmüş kanına, Uzanırken gece mehtabı getirsem yanına,

Türbedarın gibi ta fecre kadar bekletsem; Gündüzün fecr ile avizeni lebriz etsem;   Tüllenen mağribi, akşamları sarsam yarana... Yine bir şey yapabildim diyemem hatırana

d. Emir Kipi Eki yoktur. 1. şahısların çekimi yoktur.   Eki yoktur. 1. şahısların çekimi yoktur. Fiilin yapılmasını emir biçiminde bildirir. Oraya otur ve yerinden kalkma. Bu raporu akşama kadar yetiştir.

Bazen dilek, istek anlamları da taşır.   Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal! Kahraman ırkıma bir gül... Her şey gönlünüzce olsun. Allah’ım bizi affet! Peki, öyle olsun.