Doğal Gaz Piyasası Sektör Araştırması Cengiz SOYSAL Cemal Ökmen YÜCEL Tuğçe KOYUNCU Emine TOKGÖZ

Doğal Gaz Piyasası Sektör Araştırması Niçin sektör raporu? (BOTAŞ önaraştırması ve serbestleşme sürecinin aksaklığı) Raporda yöntem ve yaklaşım Rekabet hukuku – rekabet politikası Sektörün dikey değer zincirinin tamamını ele alma, Serbestleşmenin bir süreç olarak ele alınması (literatür, ülke gerçekleri, kamu/sektör görüşleri) Geçmiş dönem aksaklıkları, mevcut durum analizi ve geleceğe dönük politika önerileri Raporda ortaya konan sonuç 2013-2018 ve 2018-2023 dönemlerine ilişkin öneriler

Doğal Gaz Piyasaları ve Serbestleşme Süreci “Dört Aşamalı Evrim Modeli” Talep DOĞUŞ BÜYÜME GELİŞME OLGUNLUK Zaman

Doğal Gaz Piyasalarının “Dört Aşamalı Evrim Modeli” Çerçevesinde Analizi

Türkiye Doğal Gaz Piyasalarının Gelişimi DOĞUŞ BÜYÜME Doğuş aşamasının başlangıcı : 1987 Büyüme aşamasının başlangıcı : 2001

Doğuş Büyüme Gelişme Olgunluk Talep Altyapı Toptan Satış İvmeli talep artışı devam etmektedir. Farklı profillerdeki müşteriler sebebiyle esneklik talebi artmaktadır. Piyasa koşulları ile ilgili veriler sağlanmaya başlamıştır. Talepteki büyüme yavaşlamaya başlamıştır. Kesintili müşteriler sistemde yer almaya başlamıştır. (Ancak halen etkin uygulama söz konusu değildir.) Fiyat pazarda oluşmaktadır. Talep doygunluğa ulaşmıştır. Fiyatlar tamamen piyasada oluşmaktadır. Tarife formülleri şeffaftır. Tüm tüketiciler tedarikçisini seçebilmektedir. Şeffaf piyasa verileri mevcuttur. Altyapı Proje sayısı hızla artmaktadır Altyapıda yayılma hızlanmıştır ve tamamlanmak üzeredir (iletim, dağıtım, coğrafi genişleme ve alıcılara ulaşım) İletim şirketinin tekel konumu devam etmektedir. İletim faaliyetlerine üçüncü tarafların erişimi sağlanmaya başlamıştır.. İkincil kapasite ve taşıma piyasası oldukça hareketlidir. Gelişmiş üçüncü tarafların erişimi rejimi başlamıştır. İletim şirketinin odağı dengeleme ve gaz akışının optimizasyonudur. Taşıma pazarlarının sağlıklı işlemesi açısından altyapı gelişimi önemlidir. Tam gelişmiş altyapı söz konusudur. Gelişmiş depolama olanakları mevcuttur. Ticaret merkez(ler)i oluşmaktadır. Üçüncü tarafların erişimi rejimi ile birincil ve ikincil taşıtma pazarları gelişmiştir. Gelişmiş bir Şebeke Kodu uygulanmaktadır… Toptan Satış Hareket oranı 1,2’den düşüktür. Katılımcı sayısı hızla artmaktadır. Katılımcılar arasındaki rekabet artmaktadır. Uzun vadeli sözleşmeler devam etmektedir (Yİ-YİD) Petrole endeksli fiyatlama söz konusudur. Toptan satış piyasası çok sınırlı olmakla beraber ortaya çıkmaktadır. Hareket oranı 1,2 ile 3,0 arasındadır. Büyük tüketiciler için tedarikçi seçme serbestisi sağlanmıştır. Serbest tüketici limiti düşmektedir. Münhasır pazar bölgeleri sınırlamaları ortadan kalkmaktadır. Çok sayıda katılımcı mevcuttur (en az 20). Hareket oranı 5,0’a yükselmiş durumdadır. Finansal oyuncuların gaz piyasalarına ilgisi hızla artmaktadır. Fiyat formülü rakip yakıtlara bağlıdır. Tedarik zinciri dikey olarak tamamen (hukuki/finansal) ayrışmıştır. Katılımcı sayısı oldukça yüksektir. Marjlar düşmektedir. Hareket oranı 5,0’dan yüksektir. Fiyatlar tamamen serbestleşmiştir. Gazın gazla rekabeti başlamıştır. Tüketicilerin mobilitesi yüksektir….

Uluslararası Doğal Gaz Piyasalarındaki Gelişmeler Geleneksel olarak uzun süreli “al ya da öde” yükümlülüğü içeren kontratlar Ticaret Merkezi (Hub) oluşumu, spot fiyatların kontratlarda yer bulması

Türkiye Doğal Gaz Piyasaları Serbestleşme Sürecinde Öne Çıkan Hususlar Toptan satışta rekabetin oluşturulması Yatay seviyede rekabet Dikey bütünleşme Altyapıya ilişkin düzenlemeler Üçüncü tarafların erişimi Dengeleme Şeffaflık Talep yapısına ilişkin değerlendirmeler Elektrik santrallerine yapılan satışlar bakımından Dağıtım şirketlerine yapılan satışlar bakımından Devletin rolü bakımından BOTAŞ’a ilişkin davranışsal ve yapısal değerlendirme

Doğal Gaz Toptan Satış Piyasası Bakımından Serbestleşme Süreci

Doğal Gaz Toptan Satış Piyasası Bakımından Serbestleşme Süreci Yatay Seviyede Rekabet İthalatın serbestleşmesi Kontrat devirleri yönteminden vazgeçilmesi Miktar devri yöntemi üzerinde durulması Dikey bütünleşme Kaynak ülkelerdeki doğal gaz ihracatçılarının alt pazarlara doğru bütünleşmesi BOTAŞ ve diğer toptan satışçıların üst pazara yönelik bütünleşmesi Büyüme dönemi bitene kadar dikey bütünleşmeyi kontrol eden sektörel düzenlemelerin önemi

Altyapı Bakımından Doğal Gaz Piyasalarının Gelişimi Üçüncü tarafların erişimi Muafiyet rejimi TPAO-BOTAŞ arasındaki sözleşmelerin depolamaya erişim üzerindeki etkileri Dengeleme Veri akışının sağlanması için ağ istasyonlarına yatırımların dağıtım şirketleri, belli büyüklükteki serbest tüketiciler ve BOTAŞ tarafından tamamlanması Altyapının tamamlanması, katılımcı sayısının artması Şeffaflık

Talep Yapısı Bakımından Gelişim Elektrik santrallerine ve büyük endüstriyel tüketicilere yapılan satışlar Dağıtım şirketlerine (dolayısıyla hanehalkına yapılan satışlar)

Elektrik Sektörü ve Doğal Gaz Piyasalarının Gelişimi Elektrik santrallerinin geri yönelik bütünleşmesi (backward integration) Elektrik santralleri – tedarikçi sözleşmeleri Süre Yeniden satış hakkı Kesintili-kesintisiz uygulamasının önemi

Dağıtım firmalarına yapılan satışlar Rekabetin sağlanması – tüketicinin korunması arasındaki denge Fiyatlandırmada devletin rolü Olağan tedarikçi / son kaynak tedarikçisi uygulamalarının etkin hale getirilmesi

DEVLETİN ROLÜ BOTAŞ’A İLİŞKİN DAVRANIŞSAL DEĞERLENDİRME BOTAŞ teşebbüs müdür? Davranışları teşebbüs davranışı mıdır? BOTAŞ davranışlarının piyasanın mevcut yapısına ve gelişimine etkileri nelerdir? YAPISAL DEĞERLENDİRME BOTAŞ nasıl yapılandırılmalıdır Hukuki statü bakımından Rekabet kültürü bakımından

BOTAŞ’a İlişkin Davranışsal Değerlendirme: Teşebbüs – kamu hizmeti

BOTAŞ’a İlişkin Davranışsal Değerlendirme: Teşebbüs – kamu hizmeti

BOTAŞ’a İlişkin Davranışsal Değerlendirme: BOTAŞ davranışlarının piyasaya etkisi

BOTAŞ’a İlişkin Yapısal Değerlendirme Türkiye’nin (gerek BOTAŞ gerekse diğer ithalatçı teşebbüsleri de kapsayacak şekilde) alıcı konumunda olduğu uluslararası doğal gaz piyasası Türkiye’nin güçlü ve zayıf yönleri Üretimin ve depolama kapasitesinin düşüklüğü Yüksek talep kaynaklı alım gücü ve jeostratejik konum sayesinde sahip olunan boru hatları Alıcı tarafında nihai müşterilerin bulunduğu yurt içi doğal gaz piyasası BOTAŞ’ın hakim konumundan kaynaklanan problemler

BOTAŞ’a İlişkin Yapısal Değerlendirme Mülkiyet Ayrıştırması – Hukuki/Fonksiyonel Ayrıştırma? Mülkiyet ayrıştırması tercih edilmemeli Hukuki ayrıştırma hangi faaliyetler için ve hangi zamanlama ile gerçekleşmeli?

BOTAŞ’ın yeniden yapılanması: Hukuki/Fonksiyonel Ayrıştırma İthalat 2013-2018 İletim Sistem O. İletim (D.T.) 2018-2023 Ticaret Yİ-YİD Satışlar Dağıtım Şirketlerine yapılan satış Serbest tüketicilere Satışlar

BOTAŞ – Teşebbüs özelliğinin geliştirilmesi Hukuki/fonksiyonel ayrıştırma yöntemi nasıl hayata geçirilmeli? Özelleştirme mi? Kurumsal yönetişimin gelişmesi? Kamu hizmeti gören KİT  Kar amacı güden teşebbüs? BOTAŞ’ın hukuki statüsü KİK Kapsamından çıkarılması Halka arz yöntemi ve Kurumsal Yönetişim BOTAŞ’ın rekabetçi yapıya adaptasyonu Portföyünde elektrik üretimi de olan bir “Enerji Holdingi” haline gelmesi

REKABET POLİTİKASI ÖNERİLERİ 2016 yılında tamamlanması planlanan Tuz Gölü depolama Yİ-YİD projeleri kapsamındaki santrallerin sürelerinin 2018-2020 döneminde sona erecek Yerli kömür ve kömür santrallerine ilişkin uygulamaya konan teşvik mekanizmaları sonucu elektrik üretiminde kömürün payının artması (bu kapsamdaki yatırımların 6-8 yıl içinde tamamlanması varsayımı). Nükleer enerji yatırımları kapsamında 2019 yılında Mersin Akkuyu tesisinin ve 2023 yılından itibaren Sinop tesisinin devreye girmesi Büyüme aşamasından gelişme aşamasına geçiş hedefi: 2018 Olgunluk aşamasının başlaması için hedef: 2023

İlk aşamada yapılması gerekenler bakımından öneriler: Depolama ve LNG terminalleri altyapı yatırımları bakımından üçüncü tarafların erişimi konusunda etkin muafiyet rejiminin geliştirilmesi, Dağıtım şirketleri ve Yİ-YİD projeleri kapsamında yaptığı satışlar hariç olmak üzere, BOTAŞ’ın nihai tüketicilere yaptığı satışlar için, BOTAŞ’tan hukuki/fonksiyonel ayrıştırılmış bir ticaret şirketi kurulması, Özellikle hane halkına yapılacak satışlar bakımından uygulanacak fiyatlandırma mekanizmasının ve olağan tedarikçi / son kaynak tedarikçisi gibi mekanizmaların geliştirilmesi,

2018 yılına kadar tamamlanması gerekenler bakımından öneriler: Miktar devrinin başlatılarak katılımcı sayısında artışın sağlanması, Özellikle elektrik santrallerine ve serbest tüketicilere yönelik satışlarda gerçek maliyetlerin piyasaya yansımasının sağlandığı bir fiyatlandırma mekanizmasının hayata geçirilmesi, BOTAŞ’ın bir doğal gaz şirketi konumundan enerji holdingi konumuna geçişinin sağlanması; ticari yapı olarak mümkün olduğunca imtiyaz ve yükümlülüklerden arındırılarak kamu hizmeti yürüten bir kurum kimliğinden ticari bir teşebbüs kimliğine evrilmesi; bu sürecin halka arz gibi yöntemlerle desteklenmesi, Dengeleme mekanizmasının etkinleştirilmesi yönünde gerek mevzuat gerekse fiziki altyapının tamamlanması, İkincil kapasite ticaretine yönelik gerekli hukuki ve finansal altyapı çalışmalarına başlanması,

2018 yılına kadar tamamlanması gerekenler bakımından öneriler: İletim ve dağıtım altyapısı bakımından yatırımların tamamlanması, İletim faaliyetleri ve sistem işleticiliği faaliyetlerinin hukuki / fonksiyonel ayrışmasına ilişkin sürecin tamamlanması, Kesintili-kesintisiz müşteri uygulamalarının etkin bir şekilde hayata geçirilmesi;

2018-2023 döneminde yapılması gerekenler bakımından öneriler: Gelişmiş esneklik araçlarıyla beraber dengeleme mekanizmasının etkinleştirilmesi ve iletim şirketinin odağının dengeleme ve gaz akışının optimizasyonu haline getirilmesi, Kapasite ticaretinin gerçekleşmesini teminen gereken hukuki ve finansal altyapının tamamlanması, Kesintili-kesintisiz müşteri ayrımının piyasada esneklik sağlayacak şekilde etkinlikle uygulanması, Ticari faaliyetlerin tamamının iletim faaliyetlerinden hukuki/fonksiyonel ayrıştırılması, Finansal oyuncular ve araçların çeşit ve sayı olarak artarak piyasada yerlerini almalarının sağlanması.