Zeka kavramının gelişimi Prof. Dr. Hasan BACANLI Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Üstün Zekâlı ve Yetenekli Çocuklar Kongresinde sunulan bildiri. (16-17 Mayıs 2008, Ankara)

Zeka kuramlarının sınıflaması Sternberg zekayı (hangi metaforla) algıladıklarına göre Coğrafya, hesaplama, biyoloji, epistemoloji, antropoloji, sosyoloji, sistem düşüncesi Gardner baskın perspektiflerine göre Psikometrik, gelişimsel, biyolojik, bilişsel, ve yeni perspektifler Indiana Üniversitesi Ortaya çıktıkları zamana göre Geridekiler (klasik kuramlar), etraftakiler (yaklaşık 20 yıldır çalışılanlar) ve ilerdekiler (eğitimde etkili olan yeniler)

Zeka -0 Büyükleriniz size zeki olduğunuzu söyledi mi? Birinin zeki olduğunu söylediğinizde ne demek istiyorsunuz? Herkesin pazara konan ve kendisinin olanı aldığı şey zekası olmasın? Zekası olan var mı? Varsa göstersin!

Zeka -1 Bütün bilimler felsefeden doğar; bütün kavramlar da! Felsefeciler (Eflatun, Aristo, Augustine, Thomas Aquinas, Hobbes, Pascal, Kant) En zekilerimiz onlar mı ki? Modern düşüncelerin temelleri John S. Mill, John Locke, Gauss, Darwin, Galton Galton önemli: çokyönlü dahi… Bedensel ve zihinsel işlevler ayrılamaz. Zihni donuk olan sıcak ile soğuğu ayırdedemez. Dehası zekayı sayısallaştırmaya çalışması…

Zeka -2 Büyük okullar dönemi Ebbinghaus, Freud, William James, Wundt Büyük okulların etkileri Binet, Simon, Piaget, Terman, Goodenough, Vygotsky, Thorndike, Spearman, Pearson, McDougall, Çağdaş açılımlar Bilgi işlem yaklaşımı, Thurstone, Cattell, Anastasi, Guilford, Eysenck Şimdiki çabalar Sternberg, Gardner, vd.

Nerden başlamalı? Tabii ki Galton’dan. Ama Galtonun düşüncesi biyolojiye fazla takıldığı için gelişme olanağı bulmadı. Biz de Binet’den başlarız! Binet de çok yönlü biri. Galtondan etkilenmiş. Nöroloji ve klinik tıp deneyimi var. Dolayısıyla bireysel farklılıkların ölçülmesini önemsiyor.

Binet 1908’de ilk zeka testi ortaya çıkıyor; Bu niye önemli? Çünkü ölçüyü koyuyor: Çocukların % 50-75’i yapıyorsa, o yaş için normaldir. Önce zihin oranı, sonra zeka yaşı kavramları ve sonunda muhteşem formül: (Zeka yaşı/Takvim yaşı)* 100 Hesaplama değişti, ama mantık hala aynen devam ediyor ve biz IQ’nun niye 100 olduğunu buradan anlayabiliyoruz.

Binet -2 Binet zekayı ölçülebilir hale getiren adam. Binet zekayı tanımlayan adam: Zekanın uyum sağlayıcı özelliğini vurguluyor Bir yargılama yeteneği olduğunu vurguluyor. Konuşmayı bilirsiniz: Üstat, diyor biri Binet’ye. Geliştirdiğiniz test neyi ölçüyor? Zekayı, diyor üstat. Peki, zeka nedir? Testimin ölçtüğü şeydir, diye cevap veriyor.

Binet’den Öğrendik ki, zeka tanımlanması kolay bir kavram değil. Öğrendik ki, her zeka testinin kendi zeka anlayışı var. Öğrendik ki, zekadan bahseden kişi ne kastettiğini göstermelidir. Öğrendik ki, zeka başka bir şeydir, zeka testi başka….

Binet, zeka denen meçhul yemekten ilk büyük lokmayı kopartan adam. Binet’nin çalışmaları zeka ile ilgili tartışmalardan zeka testi ile ilgili tartışmaları ayırmıştır. Artık zeka nedir sorusu ayrı bir platformda tartışılır, zeka testi neyi ölçüyor sorusu ayrı bir platformda. Örneğin, günümüzde insanlar daha çok zeka testi neyi ölçer sorusu üzerinde dururlar. Binet, zeka denen meçhul yemekten ilk büyük lokmayı kopartan adam.

Biliyoruz ki, Zeka testi zekanızı değil, zeki davranışınızın akranlarınıza ne kadar benzediğini ölçer. Bir anlamda zeka ile zeka testinin ayrılması, zeka ile zeki davranışın ayrılması demek. Zekayı ölçmeye çalıştığınızda, zeka ortadan kaybolur, zeki davranış kalır. Çünkü….

Zeka testi de psikolojik bir test ise…. Zaten zeka nedir ki? Anastasi: “Hiçbir psikolojik test, davranışı ölçmekten öte bir şey yapamaz.” Zeka testi de psikolojik bir test ise…. Zekayı değil, zeki davranışı ölçer… Zaten zeka nedir ki?

Wesman (1968) 60 yıllık çalışma birikiminden sonra, Wesman 1968’de şunları yazıyor: Şu iki noktayı açıklıkla kabul edebiliriz: Zeka bir şey değil, bir niteliktir. Zeka bireyin öğrenme yaşantılarının toplamıdır. Birinci bulgu önemli: Zeka diye bir şey yoktur, zeki davranış vardır. Bu anlayış 1980’lerde Carver ve Sheier’ın sosyal zeka kuramına da temel oluşturuyor.

Wesmanla aynı tarihlerde, Loevinger diyor ki: Özellikler insanlarda bulunur, yapılar zihin ve psikologların dergilerinde. Yani, zeki olmak insanın bir özelliği olarak var olabilir, ama zeka sadece zihinde ve psikologların dergilerinde vardır. Bu da zeka ile zeki olmanın farklı şeyler olduğunun başka bir görüntüsü.

Denebilir ki… Zeka başka bir şeydir, Tabii öyle bir ŞEY varsa… Zeki olmak başka bir şeydir, Biz zeki kişileri belirlemeyi amaçlıyoruz genelde. Zeki davranış başka bir şeydir. Testlerimiz zeki davranışı ölçüyor.

Zekaya geçmeden, son bir not Loevinger haklı. Biz zeki demekle üstün zekalı olmayı kastediyorduk, psikologlar “altın” zekalı da olunabileceğini öğretti bize. Yani zeka psikologların elinde, sadece üstünlük ifade eden bir şey olmaktan çıktı. Herkesin sahip olduğu bir şey haline geldi. Sevinelim: Hepimiz zekiyiz! Ama kendi çapımızda!

Zekaya gelince… Peki zekaya ne oldu? Araştırmacılar aramaya devam ettiler. Buldular mı? Bir ŞEY olup olmadığını bilemedikleri şeyin özelliklerini araştırdılar. Ve istatistikler konuştu…

Zeka cephesinde yeni şeyler var! BİR! - Charles Spearman Aslında o da Binet gibi davranıştan yola çıktı, ama o zekayı anlamaya çalıştı. Yöntem, Galtondan ve öğrencisi Pearsondan geldi: Faktör Analizi. g faktörü: tek merkezli zeka anlayışı. Ve etrafında özel yetenekler İKİ! – Cattell Kristalize zeka: mantık yürütme, sözel ve sayısal beceriler Akışkan zeka: görsel uzaysal yetenekleri, ayrıntıları fark etme yeteneği ve bellek

ÜÇ! - Thorndike Soyut, mekanik ve sosyal zeka YEDİ! – Thurstone uzaysal yetenek, algısal hız, sayısal yetenek, sözel yetenek, bellek, kelime bilgisi, akıl yürütme YÜZYİRMİ! – Guilford Ürün (6) x İçerik (4) x İşlem (5)

Piaget’den söz etmeden olmaz! Piaget, zekayı ölçme amacı olmadan işlevselleştiren kişi. Şemalarıyla Dengelenmesiyle Özümlemesiyle Uyum sağlamasıyla Zeka içinde bulunulan ortama uyum yapabilme yeteneğidir. Bu yetenek doğuştan gelir. Ne kadar hızlı uyum yaparsanız o kadar zekisinizdir. Oldukça işlevsel bir tanım.

Günümüz zeka kuramları -1 Gardner Çoklu zeka kuramı Mantıksal matematiksel zeka Dilsel zeka Mekansal zeka Müzik zekası Bedensel kinestetik zeka Kişiler arası zeka İçsel zeka Hem zekayı alanlarına ayırdı Hem yeteneğe indirgedi Hem eğitime soktu Artık zeka eğitilebilir …

Günümüz zeka kuramları -2 Sternberg Üçgen zeka görüşü Analitik Yaratıcı Pratik İşlevlerine göre zeka sınıflaması. Eğitimle geliştirilebilir.

Günümüz zeka kuramları -3 Ahlaki zeka (Coles) Doğruyu yanlıştan ayırma yeteneği Sosyal zeka (Hough, Riggio, Goleman) Başkalarını anlama yeteneği Duygusal zeka (Goleman) Öz farkındalık, duyguları yönetme, kendini güdüleme, empati, ilişkileri yönlendirme

Nereden nereye geldik? Eskiden zeka denince Tanrı vergisi bir şey anlaşılırdı. Bu yüzden zeka müdahale edilemeyen bir yapıydı, çünkü doğuştan gelirdi. Şimdi ise zeka hem ölçülebiliyor, hem eğitilebiliyor, hem geliştirilebiliyor.

İnsani devrim Prometheus, tanrılardan ateşi çalan adam. Yirminci yüzyıl zeka tarihi insanın zekayı Tanrıdan alıp kendine mal etme tarihidir. İnsancıl bir devrimin tarihidir. İnsan Tanrının verdiği bir zekayı, artık manipüle edebilmektedir. İnsan zekasına mahkum olmaktan çıkmaya çalışmaktadır. Ama bu arada, zekayı zeki olmaya ve zeki davranışa feda etmiştir.

Ne olacak? Özellikle genetikteki gelişmelere bakılacak olursa, bilim kurgu filmleri gerçekleşecek gibi görünüyor. Zekanız neyse, onu daha net belirlemek, onu eğitmek ve beslemek daha çok mümkün olacak. Tanrıyı öldürüp üstün insan kapısını açan Nietzsche haklı mıydı ne?

Beni dinlediğiniz için teşekkür ederim.