Araş.Gör. Buğrayhan BİÇKİCİ Lagünler, Lagün Etkili Parametrelerinin Takibi İçin Tahmin Metotları ve Türkiye’deki Lagünler Araş.Gör. Buğrayhan BİÇKİCİ İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü

LAGÜN NEDİR? Genel olarak lagünler, deniz gibi daha büyük su kütlesine bağlantısı olan sığ göller olarak tanımlanırlar. Fotoğraf 1: Ölüdeniz Lagünü

Koyların önünde oluşan kıyı kordonları zamanla koyun önünü tamamen kapatır ve denizle olan bağlantısını keserek deniz kenarında bir göl oluşumuna sebebiyet verir. Böyle oluşan göllere lagün ya da deniz kulağı denir. Fotoğraf 2: Lagün oluşumu

Dünyadaki kıyıların yaklaşık %13’ünü oluşturan lagünler (Kjerfve, 1986), ekolojik açıdan büyük önem taşıyan özel ekosistemlerdir. Kıyı lagünleri, Genellikle kıyıya paralel olarak uzanan, Denizden bir kara şeridi ile ayrılmış, Denize bir veya birden fazla sınırlı açıklıkla bağlanan, Derinlikleri birkaç metreyi genellikle aşmayan, kara içerisindeki su alanlarıdır.

Kıyı lagünleri kara parçası ile deniz arasında kalan alanlar olduğu için karadan ve denizden gelebilecek etkilere karşı çok duyarlıdır. Lagünlere, kara-deniz ikilisinin birçok parametresi etki etmekle beraber, tatlı su girişleri, yağış, buharlaşma, rüzgâr gibi etkiler de mevsimsel olarak lagünlerde değişimlere yol açmaktadır. Bu değişimler, zaman içerisinde kıyısal bölgenin diğer yapılarında olduğu gibi kalıcı yapısal değişiklilere neden olabilmektedir.

Lagünlerin denizle olan bağlantısı,lagünün denizle olan etkileşimine göre zayıf, güçlü ve orta bağlantılı olarak sınıflandırılabilir (Çizim 1) (Şenduran, 2007). Çizim 1: Kjerfve’nin nitel sınıflandırması (Şenduran, 2007 Düzenlenmiş)

Lagünler ile deniz arasında önemli bir dolaşım mevcut değildir, bu yüzden lagünler düşük enerjili bölgelerdir (Çizim 2) (Ross,1972). Çizim 2: Lagün Diyagramları (Ross, 1978 Düzenlenmiş)

LAGÜNLERİN SINIFLANDIRILMASI İngiltere’de kullanılan sınıflandırma, lagünlerin doğal bariyerler vasıtasıyla fiziki coğrafyalarına bağlı olarak düşünülmüştür. Bu bağlamda, lagünlerin yasal tanımlamasında kullanılan Özel Koruma Alanları ve Özel Bilimsel Fayda Alanlarını (SSSI) kapsayan 5 ana tipe ayrılmıştır (Çizim 3).

Lagünel Koylar Savak Lagünleri Taban Sızıntılı Lagünler Ayrılmış LAGÜNLER Çizim 3: Bamber ve Ark. tarafından önerilmiş lagün tipleri (Biçkici, 2010)

Bamber ve arkadaşları tarafından yapılan bu sınıflandırmada, lagün hidrodinamiğini, morfolojisini ve ekolojik özelliklerini etkileyecek parametreler göz önüne alınarak tanımlamalar yapılmıştır (Çizelge 1).

Set türü /Denize bağlantı Açıklık-Kapalılık Çizelge 1: Bamber ve ark. lagün tipleri tanımları ( Biçkici, 2010) Lagün Tipleri Set türü /Denize bağlantı Açıklık-Kapalılık Deniz Etkisi Gel-Git Tuzluluk Buharlaşma Ayrılmış Lagünler Taş ya da sediment birikimli/ kapalı Çok az Yok Çok yüksek Sızıntılı Lagünler İri taş veya çakıl türü/ kapalı Az Yüksek Taban Lagünleri Bir açıklık Deniz-su değişimi düzenli ve sık Bitişik denizle aynı seviyeye yakın Savak Lagünleri Deniz-su değişimi mekanik bir savak veya bariyer ile kontrol edilebilir Kontrol altına alınabilir Değişken Lagünel Koylar Çok Bitişik denizle aynı seviyede

Barnes, denize bir açıklık ile bağlı olan ve bir noktadan da tatlı su girişi olan lagünlerdeki tuzluluk değişimini temsili olarak bölgelere ayırmış ve şematik olarak göstermiştir (Çizim 4). Çizim 4: Bir açıklıklı bir lagünün tuzluluk değişim bölgeleri (Barnes, 1980 Düzenlenmiş).

TÜRKİYE’DE LAGÜNLER TÜRKİYE’DE LAGÜNLER Türkiye’de lagünleri olan dört deniz bölgesi bulunmaktadır. Bu bölgeler: Karadeniz Marmara Denizi Ege Denizi Akdeniz’ dir (TÜGEM,1997).

Türkiye üç tarafı denizlerle çevrili, kıyı uzunluğu 7816 km olan bir kıyı ülkesidir. Ülkemizde 72 adet lagün sahası bulunmaktadır (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜGEM), 1997). Bu sahalarından, 29’u çalışır durumdadır. 43’ünde ise siltasyon, tatlı su kaynaklarının yetersizliği, atıkların buralara boşaltılması vb. nedenlerle üretim gerçekleşmemekte olup, sadece yapısal özelliğini korumaktadır (Emiroğlu, 2001).

Türkiye’de kıyı bölgelerinde bulunan lagünlerin yaklaşık olarak, %24’ü Akdeniz, %40’ı Ege , %19’u Karadeniz ve %17’si Marmara kıyılarında bulunmaktadır (Çizim 5).

Çizim 5: TÜGEM tarafından belirlenmiş olan Türkiye’deki lagünlerin, a) Coğrafi Konumları, b) İsimleri ve bölgelere göre dağılımları (Biçkici, 2010)

LAGÜN ETKİLİ PARAMETRELERİNİN TAKİBİ İÇİN TAHMİN METOTLARI Lagünler için etkili parametreler olan su seviyesi değişimi, akıntı yönü, tuzluluk, sıcaklık değişimi, sediment hareketleri ve kirlilik dağılımları gibi parametrelerin zaman içerisindeki değişimi fiziksel modeller ya da sayısal modeller yardımıyla tahmin edilebilmektedir.

Fiziksel modeller, lagünlerin bir kısmının ya da tamamının laboratuar ortamında ölçeklendirilerek benzer bir fiziksel olayla incelenmesi amacıyla kullanılmaktayken; sayısal modeller lagün içi olayların matematiksel olarak uygun denklem takımlarıyla ifade edilmesini kapsamaktadır. Her iki modelleme tekniğinde de alansal ölçümlerle elde edilecek verilerin uzun süreli oluşu ve güvenilirliği çok önemlidir.

Sayısal modeller iki boyutlu ve üç boyutlu çözüm imkânı sunabilmektedir. Üç boyutlu modellere bir örnek olarak HYDROTAM-3 (Üç Boyutlu Hidrodinamik Taşınım Modeli) gösterilebilir. Lagün içi, hidrodinamik, taşınım ve türbülans alt modellerini içeren HYDROTAM-3 (Üç Boyutlu Hidrodinamik Taşınım Modeli) güçlü bir tasarım ve tahmin aracı olarak kullanılabilmektir (Balas, 2002). Lagün için önemli bir problem olan sediment hareketlerinin modellenebilmesi için de sayısal modeller geliştirilmiştir. Bunlar birçok çalışmaya referans olmuş olan ve sıklıkla kullanılan, iki boyutlu çözüm imkânı sunan Genesis ve SBeach modelleridir. GENESIS (Kıyı Çizgisi Değişikliği Benzeşimi için Genelleştirilmiş Sayısal Model), lagün kıyı çizgisi boyunca (kıyaya paralel) dalga etkenli sediment taşınımının ve bunun sonucu olarak kıyı çizgisindeki uzun süreli değişimin benzeşimi için kullanılabilmektedir (Hanson ve Kraus, 1991).   SBEACH (Storm Induced Beach Model), kıyı profilindeki değişim için simülasyon imkanı sunmakla beraber, kıyıya dik yönde oluşacak olan sediment taşınımının tahmini için de iyi bir modeldir (CERC, 1993).

Tüm bu modeller için, rüzgâr verileri, akıntı ölçümleri, tuzluluk ölçümleri, su sıcaklığı ölçümleri ve kıyı sediment özellikleri (dane çapı vb.) gibi ölçüm değerlerinin yanı sıra gözlemsel çalışmaların da yapılması gerekmektedir.

SONUÇ VE ÖNERİLER Lagünler çevresel etkilere karşı çok duyarlı alanlar oldukları için lagün içi hidrodinamiğinin çok iyi anlaşılması, uzun süreçler içerisinde yaşayabilecekleri değişimlerin tahmin edilmesi ve oluşabilecek problemlere karşı gerekli tedbirlerin alınması gerekmektedir.

KAYNAKLAR Balas, L. 2002, “Kıyı Lagünlerindeki Çevrintilerin Üç Boyutlu Sayısal Modelle İncelenmesi” İMO Teknik Dergi 2691-2708  Bamber, 2001. “Saline lagoons: A guide to their management and creation (interim version)”. English Nature, 157 p.  CERC( Coastal Engineering Research Center) 1993, “SBEACH: Numerical model for simulating storm-induced beach change report”   Emiroğlu, D. 2001, “Ege ve Akdeniz Bölgesi Kıyısal Dalyanların Sosyoekonomik İncelenmesi”, TÜBİTAK, YDABÇAG-199Y059 Nolu Proje. 69 s.  Hanson, H. ve Kraus, N.C. (1991), “GENESIS: Generalized model for simulating shoreline change: Report 2, Technical reference”, CERC-89- 19, Vicksburg.  Kırdağlı, M. 1999, “Lagün Deniz Etkileşiminin İncelenmesi”, Gemi İnşaatı Ve Deniz Teknolojisi Teknik Kongresi 99 – Bildiri Kitabı, Cilt 1-2, 367-377 s.  Kjerfve, B. 1986, “Comparative oceanography of coastal lagoons. In Estuarine variability” Academic Press, 63-82.  Kjerfve, B. 1994, “Coastal lagoons process. In: Kjerfve B (ed) Coastal lagoons processes”. Elsevier Oceanography Series, 1-8.  Kocataş, A. 2002, “Ekoloji ve Çevre Biyolojisi” Ege Üniversitesi, İzmir, 564 s.  Senduran, C. 2007, “Küçükçekmece lagünündeki limnolojik özellikler ve sediment taşınımının araştırılması” Yüksek Lisas Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği ABD  Sylaios, G.ve Theocharis, V. 2002, “Hydrology and Nutrient Enrichment at Two Coastal Lagoon Systems in Northern Greece” Water Resources Management, 171-196  TÜGEM (Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü). 1997, “Türkiye Kıyılarındaki Lagünlerin Yönetim ve Geliştirme Stratejileri ve Islahı” Cilt-1  Whigham, D. F. 1993. “Wetlands of the World: Inventory, ecology and management” Handbook and Vegetation Science, 745.

Teşekkürler…