FİİLLER

Fiilleri şu başlıklar altında inceleyebiliriz: Fiiller (eylemler) Fiillerde kip Fiillerde anlam (kip, zaman) kayması Yapılarına göre fiiller

A) Fiiller( Eylemler) Bir oluşu, bir durumu veya bir işi kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere fiil denir.

Fiiller (Devam) Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için –me, -ma olumsuzluk ekini ya da –me, -ma mastar ekini kullanırız.

Fiiller (Devam) Eğer bir kelimenin sonuna olumsuzluk ekini ve mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiildir, getiremiyorsak isimdir. Geldi…gelmedi, gelmek Oturmuş…oturmamış, oturmak Söylüyorum…söylemiyorum, söylemek Kitap…kitapma, kitapmak

Fiiller, anlamlarına göre üçe ayrılır: İş fiilleri Durum fiilleri Oluş fiilleri

İş Fiilleri Nesne alan, hareket bildiren ve ‘neyi,kimi’ sorularına cevap veren fiillerdir. Kırmak, atmak, dikmek, içmek Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır Bu işi olsa olsa sen yaparsın

Durum Fiilleri Nesne almayan, öznenin içinde bulunduğu durumu gösteren fiillerdir. Yürümek, oturmak, gitmek, ağlamak Su uyur, düşman uyumaz. Can çıkar, huy çıkmaz

Oluş Fiilleri Kendiliğinden ve zaman içerisinde gerçekleşen fiillerdir. Sararmak, yaşlanmak, uzamak Yine yeşillendi fındık dalları. Genç yaşta ağardı saçlarım.

B)Fiillerde Kip Fiillerde zaman,şahıs veya dilek bildiren, ek almış biçimlerine kip denir. Kipler ikiye ayrılır: Haber ( bildirme) kipleri Dilek ( isteme) kipleri

Haber Kipleri Zaman eklerinin hepsine birden haber kipleri denir. Haber kipleri şunlardır: Görülen ( di’li) geçmiş zaman Öğrenilen ( miş’li ) geçmiş zaman Şimdiki zaman Gelecek zaman Geniş zaman

Görülen Geçmiş Zaman Eylemlere ‘-dı, -di, -du, -dü’ ekleri getirilerek yapılır. Anlatan kişi olaya bizzat tanık olmuştur. Beraber yürüdük biz bu yollarda Beraber ıslandık yağan yağmurda Hep birlikte geziye gittik

Öğrenilen Geçmiş Zaman Eylemlere ‘-mış, -miş, -muş, -müş’ ekleri getirilrek yapılır. Daha çok başkasından duyulma, aktarılma,sonradan farkına varma anlamı taşırlar. Aaa! Çorabım kaçmış.(farkına varma) Bir varmış, bir yokmuş. Seni sormuşlar.(başkasından duyma) Yemek güzel olmuş.

Şimdiki Zaman Eyleme ‘-yor’ eki getirilerek yapılır. Eylem ile anlatış aynı zamanda gerçekleşir. Ders çalışıyorum. Gidiyorum, gurbeti gönlümde duya duya. Bir yer var, biliyorum; Her şeyi söylemek mümkün; Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum; Anlatamıyorum.

Gelecek Zaman Eyleme ‘–ecek, -acak’ ekleri getirilerek yapılır. İşin gelecekte yapılacağını bildirir. Önümden çekilirsen İstanbul görünecek Nerede olduğumu bileceğim. Mektuba yazacak sözüm kalmadı. Not: ’dır’ ekiyle birlikte kullanıldığında kesinlik anlamı taşırlar. Yarınki maç saat 14:00’te yapılacaktır.

Geniş Zaman Eyleme ‘-r, -ar, -er’ ekleri getirilerek yapılır. Seni ancak ebediyetler eder istiab. Ağlarım, ağlatamam; Hissederim,söyleyemem. Senden sana sığınırım. Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.

Dilek Kipleri Fiile dilek anlamı katan kiplerdir. Haber kipleri gibi belirgin bir zaman anlamı taşımazlar. 4’e ayrılır: Dilek- şart kipi İstek kipi Gereklilik kipi Emir kipi

Dilek-Şart Kipi Eyleme ‘-se, -sa’ eki getirilerek yapılır. Fiilin yapılması dileğini bildirir. “Bu taşındır” diyerek Kabe’yi diksem başına; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına; Ey Maraşlı Şeyhoğlu, evliyalar adağı Bahtına lanet olsun aşamadıysan bu dağı Sen ki; a'sara gömülsen taşacaksın... Heyhat, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihat.

İstek Kipi Eyleme ‘-a, -e’ ekleri getirilerek yapılır. Fiilin yapılmasının istendiğini bildirir. Kurşunlara gelesin Seninle yine görüşelim Sana duyduklarımı anlatayım Bunu böyle bilesin İki yoktan ne çıkar fikr idelim bir kerre 

Gereklilik Kipi Eyleme ‘-malı, -meli’ ekleri getirilerek yapılır. Belirtilen işin yapılması gerektiğini bildirir. “lâzım, gerek, icap eder” anlamlarını verir. Bütün bunların üstüne Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim ; Vatanım milletim tüm insanlar kardeşlerim Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adın gelmeli Adın kurtuluştur ama söylememeliyim Can kuşum umudum canım sevgilim. 

EMİR KİPİ Eylemin gösterdiği hareketin emir biçiminde yapılması gerektiğini ifade eder. Söyle yanıma gelsin.(3.tekil kişi emir eki) İçeri buyrunuz. (2.tekil kişi emir eki) Lütfen işlerinizi iyi yapınız. (2.çoğul kişi emir eki) Çeneni kapa. (2.tekil kişi emir eki) Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal!

Birleşik Zamanlı Fiiller Fiillere kip eklerinden sonra –idi, -imiş, -ise ekeylemlerinden biri getirilerek yapılır. Kısacası, iki kip ekin üst üste gelmesi durumudur. Üçe ayrılır: Hikaye birleşik zaman Rivayet birleşik zaman Şart birleşik zaman

Hikaye Birleşik Zaman Haber ya da dilek kiplerindeki fiillerden birine -dı eki getirilerek yapılır. Hikaye bileşik zamanı, eylemin geçmişte yapıldığını hikaye ederek anlatır. Tahtayı ben sil-er-di-m sil er di m fiil Geniş zaman eki Hikaye eki Kişi eki

Rivayet Birleşik Zaman Haber ya da dilek kiplerinden birine – miş eki getirilerek yapılır. Rivayet bileşik zamanı, eylemin başkasından duymuş gibi anlatımıdır. Tahtayı hep ben sil - er - miş - im sil er miş im fiil geniş zaman eki rivayet eki kişi eki

Şart Birleşik Zaman Haber kipinde fiillerden birine -se eki getirilerek yapılır. Şart birleşik zamanı, eylemin yapılışını başka bir eylemin yapılışına şart koşar. Yarın bize gel - ir - se - n sevinirim gel ir se n fiil geniş zaman eki şart eki kişi eki

Birleşik zamanlı fiiller ile ilgili örnekler: Yüzüme bu türlü bakmayacaktın. (Gelecek zamanın hikayesi) Yağmurlardan sonra büyürmüş başak, Meyveler sabırla olgunlaşırmış. (geniş zamanın rivayeti) Sen de gelecekmişsin.(Gelecek zamanın rivayeti) Bunu daha önce yapmalıymışım. (Gereklilik kipinin rivayeti) Gülüyorsam mutlu olduğumdan değildir. (Şimdiki zamanın şartı)

C) Fiillerde Anlam Kayması Bir zaman kipinin ya da bir dilek kipinin başka bir kipin yerine kullanılmasıdır. Derslerime her hafta düzenli olarak çalışıyorum. Eser Selçuklulardan kalma olacak. Fatih, o yıllarda pek çok sefer yapar. Mektubu yarın alır. Bütün soruları çözeceksin. Arkadaşlar, bundan sonra daha yoğun bir şekilde çalışıyoruz.

E) Yapılarına Göre Fiiller Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir. Basit fiiller Türemiş fiiller Birleşik fiiller

Basit Fiiller Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir. Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü havalarda ister. İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim. Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.  

Türemiş Fiiller Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır: İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:  * güzel-leş, *sarı-ar, *ışıl-da, *göz-le  *az-al, *ben-imse, *ince-l, *düz-el  *su- sa, * sivri-l, *yaş-a, * kan-a Fiilden fiil türetme:  * sev-in, *çık-ar, * kız-ış, *bak-ış  * öl-dür, * taşı-t, *at-ıl, *kan-dır, *koş-tur  

Birleşik Fiiller En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Üç grupta incelenir: Anlamca kaynaşmış fiiller Yardımcı fiiller yapılan birleşik fiiller Özel kurallı birleşik fiiller

Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip  kaynaşmasıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri  ya da ikisi gerçek anlamını yitirir. Deyimlerin çoğu bu türe örnektir. Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun? Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın. Annemin yemekleri hoşuna gitti mi? Odasında kitaplarına göz atıyordu. Adama laf anlatmaktan dilimde tüy bitti. Konuşulanlara ben de kulak kabarttım.

Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller İsim soylu bir sözcüğün üzerine -et , -ol , -kıl , -eyle gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır. Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek. Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder. Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı. Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında.

Birleşik Fiiller (Devam) UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır.  Benliğime hakim olur bir deli rüzgar. Bir gün bana döneceğini hissediyorum. Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim. Sabreden derviş muradına ermiş.  

Birleşik Fiiller (Devam) UYARI 2 : Et-, ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa  ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir. Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur. Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder. Ben ettim sen etme

Özel (Kurallı) Birleşik Fiiller İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir: Yeterlilik fiili Tezlik birleşik fiil Süreklilik birleşik fiil Yaklaşma fiili

Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil-) Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar. Fiilin üzerine e-bilmek getirilerek oluşturulur. Bu genç yaşımda ölebilirim. Şiirlerimi söylemeden gidebilirim buralardan Bir gece ansızın gelebilirim. Sevinçten kapında bayılabilirim. Sınıfı geçebilirim.

Tezlik Birleşik Fiil (Fiil+iver-) Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar. Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön. Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim. Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya. Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi. Annesini görünce koşuverdi.

Süreklilik Birleşik Fiil (fiil+ edur, kal, gel): Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar. Bu hikaye yıllardır süregelir. Televizyonun karşısında uyuyakalmışım. Gidedursun turnalar, gurbet ellere. Listede ismimi göremeyince listeye bakakaldım.  

Yaklaşma Fiili (fiil+ eyaz) Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder. Az kalsın olacaktı anlamı verir. Kaldırımda yürürken düşeyazdım. Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım.