DEÜ İİBF MALİYE BÖLÜMÜ MALİYE SOSYOLOJİSİ HAZIRLAYANLAR VERDA ŞEN 2010466113 SELÇUK TUFAN 2010466081

DIŞSALLIK

DIŞSALLIK KAVRAMI Bir malın üretiminin ve tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere bir maliyet yüklemesine veya bir yarar sağlamsına ‘’DIŞSALLIK’’ denir.

POZİTİF(OLUMLU) DIŞSALLIK Bir malın üretiminin ve tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere yarar sağlamasına ‘’pozitif dışsallık’’ denir. Arı yetiştiricisi ve elma bahçesi sahibinin komşu olduğunu düşünelim. Arı yetiştiricisi , arılarının polen taşıması sonucu komşu elma bahçesinin sahibine bir dışsallık aktarmış olur. Arı sayısı ne kadar çok olursa, elma bahçesinde de o kadar fazla elma yetişir. Aynı şekilde elma bahçesi de arıcı üzerinde olumlu dışsallık aktarmaktadır. Elma bahçesinde ne kadar çok arı olursa , arıcı da arılardan o kadar çok bal alacaktır. Elma bahçesi sahibi komşusu olan bal üreticisinden sağladığı faydanın bedelini ödememektedir ve elma üreticisinin elde ettiği bu fayda piyasada işleme konu olmamaktadır.

Gübre imalatçısı hayvan atıklarını toplamakta ve girdi olarak kullanmaktadır. Bu durumda çevresel kirliliğe neden olabilecek bu atıkları toplamakla pozitif bir dışsallık yaratmaktadır şeklindeki örnekleri verebiliriz.

NEGATİF(OLUMSUZ) DIŞSALLIK Bir malın üretiminin ve tüketiminin o malın satıcıları ve alıcıları dışındaki üçüncü kişilere maliyet yüklemesine ‘’negatif dışsallık’’ denir. Örneğin; deniz ve akarsu kenarında kurulan bir sanayi tesisinin atıklarını arıtmaya tabi tutmadan denize veya akarsuya akıtması olarak düşünelim. Bu durumda üretim sonucunda doğan karlardan firma faydalanırken kirlenmenin yol açtığı maliyetlere ise katkıda bulunmamaktadır. Dolayısıyla da maliyet topluma yüklenmektedir.

ÜRETİM DIŞSALLIĞI Herhangi bir birey, işletme veya sektörün üretim faaliyetinin diğer bir birey, birim veya sektörün üretim veya tüketim faaliyetini etkilemesi durumunda ortaya çıkan dışsallığa ‘’üretim dışsallığı’’ denir.

TÜKETİM DIŞSALLIĞI Herhangi bir birey, işletme veya sektörün tüketim faaliyetinin diğer bir birey, birim veya sektörün üretim veya tüketim faaliyetini etkilemesi durumunda ortaya çıkan dışsallığa ‘’tüketim dışsallığı’’ denir.

ÜRETİM DIŞSALLIKLARININ TÜRLERİ ÜRETİCİDEN ÜRETİCİYE DIŞSALLIK ÜRETİCİDEN TÜKETİCİYE DIŞSALLIK

1)ÜRETİCİDEN ÜRETİCİYE DIŞSALLIK Bir üretim biriminin yaptığı üretim sonucu diğer üretim biriminin üretim fonksiyonu olumlu yada olumsuz etkileniyor ise üreticiden üreticiye dışsallık söz konusudur. Örnek: Bir elma bahçesindeki ağaçlardan faydalanarak bal üretimi yapan arılar aynı zamanda çiçek tozlarını da taşımak suretiyle elma bahçesindeki üretimi artırıcı olumlu bir katkıda bulunmaktadır.

Örnek: Termik santralin faaliyetlerinden çevresindeki çilek tarlalarında ki çilekleri etkilemesi sonucu verimliliğin düşmesine yol açması gösterebilir. Bu örnek üzerine düşünüldüğünde bu araziden elde edilen tarımsal ürünlerin tüketilmesi durumunda, insan sağlığı üzerinde yaratacağı olumsuz etkiler de ayrı bir dışsallık kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır

2)ÜRETİCİDEN TÜKETİCİYE DIŞSALLIK Bir üretim birimin yaptığı üretim sonucu bir tüketim biriminin fonksiyonu olumlu yada olumsuz etkileniyorsa üreticiden tüketiciye dışsallık söz konusudur. Üretici firmaların yeni teknoloji kullanarak üretim faaliyetleri yapmaları sonucunda ürün fiyatlarının düşmesi ile üreticilerin dış fayda sağlaması bu tür dışsallıklara örnek olarak verilebilir.

TÜKETİM DIŞSALLIKLARININ TÜRLERİ TÜKETİCİDEN ÜRETİCİYE DIŞSALLIK TÜKETİCİDEN TÜKETİCİYE DIŞSALLIK

1) TÜKETİCİDEN ÜRETİCİYE DIŞSALLIK Bir tüketim biriminin yaptığı tüketim sonucu, bir üretim biriminin üretim fonksiyonu olumlu yada olumsuz etkileniyorsa tüketiciden üreticiye dışsallık söz konusudur. Tüketim sonucu doğan negatif üretim dışsallığına örnek: Belli dönemlerde balık avına yasaklar getirilmektedir. Bunun temeldeki nedeni balık neslinin devamının sağlanması ve avlanılması muhtemel balıkların gelişiminin tamamlanmasına izin verilmesidir. Ancak bu dönemlerde çok sıkça kaçak balık avı gündeme gelmektedir. Bu tip faaliyetler sonucu balıkçılıkla geçimini sağlayan ve bu sektörde faaliyet gösteren üreticilerin zarar görmesine neden olmaktadır.

2)TÜKETİCİDEN TÜKETİCİYE DIŞSALLIK Bir tüketim biriminin yaptığı tüketim sonucu, bir diğer tüketim biriminin tüketim fonksiyonu olumlu veya olumsuz etkileniyorsa tüketiciden tüketiciye dışsallık söz konusudur. Tüketim sonucu doğan negatif tüketim dışsallığına örnek: Tatil beldesinde bir gece kulübünün geç saatlere kadar yüksek seste müzik yayını yapması sonucu çevrede bulunan yazlıklarda yaşayan kimselerin rahatsız olması gibi bir sonuç doğurur.

Tüketim sonucu doğan pozitif tüketim dışsallığına örnek: Kendi mesleği ile ilgili teknik bilgiler üzerinde sanal ortamda yoğun çalışmalar yapan ve taramalarda bulunan bir kişinin bulduğu sonuçları, konuyla ilgili diğer siteleri, kişileri belirleyerek kendi web sitesinde kullanıma açması konuyla ilgilenen insanların bu bilgiye daha kolay erişimini sağlayacağından üçüncü kişilere pozitif bir dışsallık sağlayacaktır.

MARJİNAL-İNFRAMARJİNAL DIŞSALLIKLAR İNFRAMARJİNAL(MARJİNAL OLMAYAN) DIŞSALLIKLAR

1) MARJİNAL DIŞSALLIKLAR Bir üretim veya tüketim faaliyetindeki ilave değişiklikten dolayı ekonomik birimlerin fayda ve maliyet fonksiyonlarında meydana gelen olumlu veya olumsuz değişmelerdir. Motorlu araçların çıkardığı egzoz gazından yayaların rahatsız olmasıdır.(Marjinal Tek Yönlü Dışsallık) Bazı kişiler kendileri sigara kullandıkları halde, başkalarının yanlarında içtikleri sigara dumanından rahatsızlık duyarlar. Bu durumda kendileri de sigara yakarlar.(Marjinal Çift Yönlü Dışsallık)

2) İNFRAMARJİNAL(MARJİNAL OLMAYAN) DIŞSALLIKLAR Bir üretim veya tüketim faaliyetindeki ilave değişiklikten dolayı ekonomik birimlerin fayda ve maliyet fonksiyonlarında herhangi bir etkinin meydana gelmemesi veya etkinin ihmal edilebilir boyutlarda olmasıdır. Bir göl kimyevi madde atıklarının yoğunlaşması sonucunda yüzmeye elverişsiz hale gelebilir. Bu göl üzerinde aynı zamanda ulaşım faaliyetinin yapıldığını varsayarsak göl üzerinde ulaşımı engelleyecek noktaya gelinceye kadar kirlenmenin devam etmesi mümkündür. Bu ek atıklar inframarjinal dışsallıklardır. Çünkü atılan atıkların tutarı konusunda belirli bir düzeyin üzerinde yapılacak marjinal ayarlamalar ,zararın derecesini değiştirmeyecektir.(İnframarjinal Tek Yönlü Dışsallık)

Bir plajda birbirine yakın olan iki kişiden birisi radyo açarsa, diğeri bundan rahatsız olabilir. Her biri kendi radyosunda farklı programları dinlemeyi tercih edebilir. Dolayısıyla her birinin diğerinin radyosunu açmasına karşılık diğerinin sesini bastırmak için kendi radyosunun sesini yükseltecek olursa, belirli bir düzeye kadar sağladıkları tatminde bir değişme olmayacağı söylenebilir. (İnframarjinal Çift Yönlü Dışsallık)

PARASAL VE TEKNOLOJİK DIŞSALLIKLAR PARASAL DIŞSALLIKLAR TEKNOLOJİK(PARASAL OLMAYAN) DIŞSALLIKLAR

1) PARASAL DIŞSALLIKLAR Bir ekonomik faaliyet sonucu oluşan dışsallık diğer ekonomik birimler üzerindeki etkisini piyasa mekanizması üzerinden gösterip fiyatlara yansıtıyorsa ‘’parasal dışsallık’’ söz konusu olur. Parasal Dışsallığa örnek: A tüketici grubu , X gibi bir mala olan talebini artırmaktadır. X endüstrisinde artan getiri vardır. Talebin artışı X malının ucuzlamasına neden olmaktadır. Bundan aynı zamanda B tüketici grubu da faydalanmaktadır A tüketici grubunun fayda fonksiyonunda yer alan X malının ucuzlaması B tüketici grubu üzerinde de pozitif dışsallık yaratmış olmaktadır.

2) TEKNOLOJİK(PARASAL OLMAYAN) DIŞSALLIKLAR Bazı durumlarda dışsallıklar fiyatlara yansımazlar, bunlara ‘’teknolojik dışsallık’’ denir. A tüketicisinin otomobil kullanımı sonucu ortaya çıkan egzoz gazı B tüketicisinin faydasını azaltacaktır. Bu etki piyasa fiyat mekanizmasından geçerek ortaya çıkmış bir durum değildir. Burada reel bir etki söz konusudur.

DIŞSALLIK VE DEVLET MÜDAHALESİ Dışsallıklar; kaynak dağılımında etkinliğin, gelir dağılımında adaletin ve ekonomik istikrarın sağlanması gibi amaçlara engel olduğundan, devlet müdahalesi kaçınılmaz olmaktadır. Sosyal fayda özel faydadan büyükse yada sosyal maliyet özel maliyetten büyükse devletin müdahalesi gerekir.

Coase Teoremi: Coase’ ye göre dışsallıkların kişilerin faydalarını, refahlarını azaltmadan devletin yardımı olmadan taraflar arasında çözümleri olabilmektedir. Coase, devletin müdahale etmemesi gerektiğini, tarafların kendi aralarında anlaşması ve dolayısıyla mülkiyet haklarının fiili duruma göre belirlenmesi gerektiğini söyler. Doğal Tekel Sorunu: Ölçeğe göre artan getirinin bulunması veya optimal üretim tesis ölçeğinin çok büyük olması gereken alanlarda zaman içerisinde tek firma egemen olmakta ve doğal tekel oluşmaktadır. Bu mallara doğalgaz, elektrik, su şebekeleri, demir yolları örnek verilebilir.

Deregülasyon: Devletin karar alanını daraltan deregülasyonların azaltılması veya kaldırılması, kamu kudretinin özel sektöre ve sermayeye devredilmesi yönünde yapılan yasal düzenlemelerdir. Asimetrik Bilgi: Ekonomide alıcı ve satıcıların piyasa hakkında tam bilgiye sahip olmaları gerekir. Ancak gerçek hayatta asimetrik bilgiden kaynaklı piyasa başarısızlıkları ortaya çıkar. Bu durum ekonomik hayatta üç önemli soruna yol açar:

Ahlaki Tehlike: Bireylerin sahip oldukları bilgileri kendi yararına, karşı tarafın ise zararına kullanmasıdır. Bu durumda taraflar mal ve hizmetin niteliği ile ilgili farklı bilgiye sahiptir. Ters Seçim: Bireylerin asimetrik bilgi nedeniyle düşük kaliteli malı yüksek kaliteli mala tercih etmesidir. Asil-Vekil Problemi: Milletin temsilcisi olan milletvekillerinin sahip olduğu bilgiyi kişisel çıkarları doğrultusunda kullanmasıdır.

KPSS ÇIKMIŞ SORULARI Bir firmanın ürünleri hakkındaki olumsuz yargının tüketici tarafından çevreye aktarılması biçiminde ortaya çıkan dışsallık aşağıdakilerden hangisidir? A. Tüketiciden tüketiciye pozitif dışsallık B. Tüketiciden tüketiciye negatif dışsallık C. Tüketiciden üreticiye pozitif dışsallık D. Tüketiciden üreticiye negatif dışsallık        E. Üreticiden tüketiciye negatif dışsallık Yanıt D (2001 KPSS)