RADYOGRAFİ BANYO TEKNİĞİ KARANLIK ODA TEKNİĞİ Dr. Mehmet Atalar CÜTF RADYOLOJİ AD-SİVAS

FİLM BANYO AŞAMALARI Birinci banyo: Islatma ve developman (geliştirme) İkinci banyo: Fiksasyon (tesbit) Yıkama Kurutma

1. BANYO (ISLATMA-GELİŞTİRİCİ BANYO) 1 Filmin banyo solüsyonları ile işleme hazırlanması amacı ile su kullanılır. El banyosunda 15sn’dir. OTOMATİK BANYOLARDA ISLATMA İŞLEMİ YOKTUR. 1. Banyonun temel endikasyonu, gümüş iyonunun elektron eklenmesi ile indirgenmesi ve metalik gümüşe çevrilmesidir. Kullanılan ajanlar FENİDON ve HİDROKİNON’dur. Fenidon, hızlı etki ile filmdeki gri gölgelerden, hidrokinon ise yavaş etki ile siyah gölgelerden sorumludur. Aktivatör olarak sodyum karbonat kullanılır.

1. BANYO (ISLATMA-GELİŞTİRİCİ BANYO) 2 Sodyum karbonat, alkali ortam yaratarak pH’nın yüksek tutulmasını sağlar. Solüsyonda tutucu olarak potasyum bromür, koruyucu olarak sodyum sülfit bulunur. Potasyum bromür, antifog ajan olup ekspoje olmamış kristalleri kimyasal etkilerden korur. Sodyum sülfit, oksidasyonu kontrol eder. Karışımın oksidasyon sonucu kahverengine dönmesine engel olur. 1. banyoda sertleştirici olarak glutaldehid ve su bulunur.

1. BANYO (ISLATMA-GELİŞTİRİCİ BANYO) 3 1. banyo; otomatik banyolarda 22 sn, el banyolarında 5 dk sürer. Ortam ısısı, el banyolarında 20°C, otomatik banyolarda 32°C olarak sabitlenmelidir. 1. banyoda tazeleme işlemi her gün yapılmalı, sadece su ile tazelendirme yoluna gidilmemelidir. 1. banyonun çabuk okside olmaması için hava ile teması kesilmelidir.

2. BANYO: FİKSASYON (TESPİT) 1 Developman tamamlanınca görüntünün kalıcı olması için fiksasyon işlemi gerekir. Fiksasyon film üzerindeki imajın bozulmadan uzun süre kalmasını sağlar.

2. BANYO: FİKSASYON (TESPİT) 2 Developman işleminden sonra da developman ajanının redükte edici etkisi devam eder. El banyosunda bu işlemi durdurmak için asetik asit kullanılır. Bu işleme durdurucu banyo denir. Otomatik cihazlarda ayrıca durdurucu banyo yapılmaz.

2. BANYO: FİKSASYON (TESPİT) 3 Tespit edici banyonun içinde asetik asit bulunur. Ortamı asitleştirir. Developerden filmle taşınan alkaliniteyi nötralize eder. Ayrıca merdanelerin filmi sıkarak temizlemesi de bu işlemin durmasına yardımcı olur. El banyosunda ise durudurucu banyodan önce durulama yapılır. Bu amaçla temiz ve akan su kullanılır.

2. BANYO: FİKSASYON (TESPİT) 4 Çözücü: Çözücü madde olarak su kullanılır. Temizleyici maddeler: Sodyum tiosülfat (hipo) ve amonyum tiosülfat temizleyici maddedir. En çok amonyum tiosülfat kullanılmaktadır. Temizleyici ajanların görevi x-ışını ile karşılaşmadığından redükte olmamış gümüş halid kristallerini emülsiyondan uzaklaştırmaktır. Film üzerinde temizleyici maddenin fazla miktarda kalması istenmeyen bir etkidir. Filmin zamanla kahverengileşmesine yolaçar.

2. BANYO: FİKSASYON (TESPİT) 5 Sertleştirici madde: 2. banyoda emülsiyonun sertleşmesi için alüminyum klorür kullanılır. Böylece filmin merdaneler arasında daha rahat hareketini sağlamış olur. Koruyucu madde: Koruyucu olarak sodyum sülfit kullanılır. Koruyucunun görevi temizleyici ajanların bozulmasını önlemektir. Tampon maddeler: Developerdan gelen alkaliniteye karşı fikser içindeki asiditenin devamlılığını sağlarlar. Bazı tampon maddeler aynı zamanda tortulaşmayı da önlerler. 2.banyo solüsyonlarında biriken gümüş tekrar kullanılmak amacı ile toplanır.

3. YIKAMA 1. ve 2. banyodan sonraki aşama yıkamadır. Bu özellikte filmde kalmış hiponun uzaklaştırılması için yapılır. Film üzernde sadece metalik gümüş ve jelatin kalmalıdır. Otomatik banyoda yıkama suyunun developman ısısından 2.8ºC düşük düzeyde tutulması gerekir. Yetersiz yıkama; fazla hipo kalıntısına ve zaman içinde kahverengileşen kalitesiz arşiv filmlerine yolaçar.

4. KURUTMA Yıkama işleminden sonra, yumuşamış emülsiyon tabakasının tam olarak kuruyup sertleşmesi için yapılan işlemdir. Bu aşamada sıcak hava sirkülasyonu kullanılır. Tam olarak kurutulmamış bir röntgen filminin emülsiyon tabakasına sert ve keskin uçlu cisimlerle sürüldüğünde kolayca çizilebilir, kağıt gibi maddelerle temas halindeyke yapışabilir.

SOLÜSYONLARIN HAZIRLANMASI 1 Solüsyonları üretici firmanın tarifine uygun olarak hazırlamak gerekir. Developer ve fikser solüsyonlarının çok az miktarlarda bile birbirine karışması istenmeyen sonuçlar oluşturabileceğinden hazırlama sırasında buna özen gösterilmelidir. Developer ve fikser için ayrı bidonlar ve ayrı karıştırma çubukları kullanılmalıdır.

SOLÜSYONLARIN HAZIRLANMASI 2 Solüsyonların içine konulduğu tankların kalay, bakır, çinko, alüminyum ya da galvanizli demir gibi reaksiyona girebilen maddelerden yapılmamış olması gerekir. Lehimli olan tanklarda, lehim maddesi, solüsyonlarla reaksiyona girerek filmde sislenmeye neden olmaktadır. Banyo solüsyonlarının buharlaşma ve oksidasyonunu azaltmak için, solüsyonların konuldukları tankların ağzı devamlı kapalı tutulmalıdır.

KARANLIK ODA 1 Röntgen filmlerinin, kasete yerleştirilmesi sırasında ya da kasetten çıkarılıp banyo edilmesine kadar geçen sürede ortamın karanlık olması ve görülebilir ışıkla temasının önlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla radyoloji departmanlarında karanlık odalar bulunur. Film banyosu işlemlerinin yapıldığı karanlık oda çekim mekanına yakın kurulmalıdır. En az 4m² lik bir alan gerektirir ve oda gün ışığı ile diğer ışık kaynaklarından tümüyle yalıtılmış olmalıdır. Karanlık oda X-ışınlarına karşı çok iyi korunmuş olmalıdır.

KARANLIK ODA 2 Uluslar arası standartlara göre bir karanlık odanın alabileceği yıllık ışın dozu 0.5 R’ı geçmemelidir. Bu doz aylık 40 mR dır. Havalandırması iyi olmalıdır. Karanlık odalarda çeşme suyu ile pis su drenajlarının bulunması, yer döşemesinin su geçirmez olması gerekmektedir. Karanlık odada, filmin hassas olmadığı dalga boylarında güvenlik ışığı kullanılır. Güvenlik ışığı ışık kaynağına filtre kullanılarak elde edilebilir.

KARANLIK ODA 3 Güvenlik ışığı elde etmek için en çok kırmızı filtreler kullanılır. Kırmızı filtrelerden salınan kırmızı ışığın dalga boyu 650 nm’nin üzerindedir. Bu sayede dalga boyu 600 nm’nin altında kalan yeşile hassas filmlerle, dalga boyu 500 nm’nin altındaki maviye hassas filmler kırmızı ışıktan etkilenmezler.

KARANLIK ODA 4 Güvenlik ışığının çalışma masasına uzaklığı 130 cm’den fazla olmalıdır. Kullanılan ampüler 15 watt’ı geçmemelidir. Karanlık odalarda filmlerin ışık aldığını gösterir bulgular varsa ışık sızıntı testi ve gerekirse güvenlik ışığı testi yapılır. Her karanlık odada bir saat, termometre ve termostatlı su ısıtıcısı bulundurulmalıdır.

Karanlık oda şartlarında röntgen filmi ve ranfansatörler ile çalışırken dikkat edilmesi gereken ve olası artefaktların önüne geçmeye yönelik noktalar 1 Röntgen filmleri kasetlere yerleştirildikten sonra en az 5 dk kadar dik olarak bekletilmelidir. Amaç film ile ranfansatör arasında kalabilecek havanın boşalması ve film ile ranfansatör arasındaki tam temasın sağlanmasıdır. Filmler karanlık oda şartlarında kutularından yavaşça çıkarılmalıdır. Aksi halde filmlerin birbirine sürtünmesi sonucu oluşan (+) yük saçaklı, (-) yük ise bölgesel siyah noktalar şeklinde banyo edilmiş film üzerinde artefaktlar oluşturur. Filmler kutularından çıkarıldıktan sonra şiddetli bir şekilde sallanmamalıdır. Aksi halde film yüzeyindeki kırılmalar, banyo edilmiş film üzerinde yarımay ya da tırnak izi şeklinde siyah çizgilenmeler oluşturur.

Karanlık oda şartlarında röntgen filmi ve ranfansatörler ile çalışırken dikkat edilmesi gereken ve olası artefaktların önüne geçmeye yönelik noktalar 2 Röntgen filmleri kutularından çıkarıldıktan sonra hemen ilgili kasetleri içerisine yerleştirilmelidir. Bu yapılmadığı taktirde karanlık oda lambasının etkisi ile 3-7 dk süresince ışık almakta ve grileşmektedir. Ekspojur edilmemiş röntgen filmleri bekletilmeden banyo edilmelidir. Bu yapılmazsa film grileşir. Çekimi yapılmamış filmlerin bulunduğu kutular darbelerden korunmalı, ağırlık altında kalmayacak şekilde ve dik olarak muhafaza edilmelidir. Kutulardaki röntgen filmleri, 20°C’nin ve %50 nem ortamının altında saklanmalıdır. Film kasetlerinin içi ve ranfansatörlerin yüzeyi ideal olarak hergün ya da en azından haftada bir antistatik yumuşak bir malzeme veya yünlü olmayan bir bezle silinmelidir.

KARANLIK ODA IŞIK SIZINTISI TESTİ Karanlık odanın kapısı kapatıldığında hiçbir ışık sızıntısı olmamalıdır. Kontrol etmek için en basit yöntem, içeri girilip kapı kapatılır. 10 dakika karanlığa alışıldıktan sonra ışık sızıntısı gözle kontrol edilir. Sızıntı giderilecek önlemler alınır.

KARANLIK ODA GÜVENLİK IŞIĞI TESTİ 1 Sızıntı olmadığından emin olunduktan sonra, kapı kapatılır ve güvenlik ışığı yakılır. Işık görmemiş bir film kutusundan çıkarılarak tezgaha konur. Filmin üzerine anahtar, makas gibi ışık geçirmeyen cisim konarak film banyo edilir.

KARANLIK ODA GÜVENLİK IŞIĞI TESTİ 2 Film üzerinde cisimlerin gölgelerinin çıkması güvenlik ışığından filme fazla ışık geldiğini gösterir. Bu, ışık gücünün fazla olmasına, ışık filtresinin hasarlı olmasına veya ışığın masaya fazla yakın oymasına bağlı olabilir.

Günümüzde karanlık oda gereksinimini ortadan kaldıran kapalı daylight sistemler geliştirilmiştir.

KALİTE KONTROLÜ İlk otomatik banyo cihazında banyo süresi 7 dakika iken günümüzde bu süre 90 saniyeye inmiştir. Bu cihazlar saatte ortalama 500 film banyo edebilir. Banyo işlemi ve yüksek ısıya bağlı olarak merdanelerde tortu birikir. Bu tortular düzenli olarak temizlenmezse film üzerinde artefaktlara neden olur. Banyonun hergün ısısı, pompa sistemi, merdaneleri gözden geçirilmelidir.

KALİTE KONTROLÜ Banyo suyunun özelliklerinin kontrolü için birçok firma özel ölçüm cihazları geliştirmiştir. Bu cihazlarda ısı, pH, kontrast özelliği değerlendirilir. Çok yoğun çalışan birimlerde banyo cihazının haftalık, hatta daha sık temizlik ve bakımı yapılmalıdır. Yıpranan veya aşınan parçalar değiştirilmelidir. İyi bakılmış cihazların ömrü uzar ve daha az arıza oluşur.

ARTEFAKTLAR Artefakt, filmde primer x-ışını tarafından oluşturulmayan istenmeyen dansitedir. Nedenleri bilinirse artefakt önlenebilir. Belli başlı 3 süreçte artefaktlar oluşabilir: Eksposur Banyo Kullanım

EKSPOJUR ARTEFAKTLARI Uygun olmayan ekran-film seçimi, kötü ekran-film kontağı, bozuk kasetler, gridin yanlış yerleştirilmesi belirgin artefaktlara yolaçabilir. Pozisyon hatası, hasta hareketi, çift şutlama ve yanlış çekim parametreleri kötü görüntü oluşturabilir.

BANYO ARTEFAKTLARI Birçoğu merdanelerin yaptığı basınca bağlıdır. Bozuk merdanelerle dişlilerin izleri görülebilir. Merdaneler iyi temizlenmiyorsa bunlara bağlı da artefaktlar oluşur. Uzun süre eski banyo kullanılması, banyo sularında kimyasal maddelerin uygun hazırlanmaması da artefaktlara neden olur.

KULLANIM VE DEPOLAMA ARTEFAKTLARI Banyo öncesi veya sonrası olabilir. Işık sızması, uygun olmayan karanlık oda ışığı sislenme yapabilir. Kaba hareketler, tırnak izleri veya kirli ellerle film tutulması film üzerinde istenmeyen görüntülere neden olur. Filmin kırılması veya bükülmesi film üzerinde çizgilenmeye yolaçar. Statik elektriklenme özellikle soğuk ve kuru havalarda film üzerinde ağaç, tavus kuşu tüyü gibi tipik lekelere neden olur. Filmlerin birbirine sürtünmesi sonucu oluşan (+) yük saçaklı, (-) yük ise bölgesel siyah noktalar şeklinde banyo edilmiş film üzerinde artefaktlar oluşturur.

Kaynaklar Bushong SC. Radiologic Science for Technologist: Physics, Biology and Protection. 3rd ed. St. Louis, The C. V. Mosby Company, 2004. Oğuz M. Röntgen Fiziğine Giriş: Diagnostik I. Adana, ÇÜ Basımevi, 1992. Kaya T. Temel Radyoloji Tekniği. Bursa, Güneş & Nobel, 1997.