ARAZİ TAHSİSATININ ESASLARI VE PLANLAMA YAKLAŞIMLARI Prof. Dr. Özden GÖRÜCÜ Yrd. Doç. Dr. Ömer EKER Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Orman Fakültesi 20 Şubat 2012 Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü Ankara

Y=f(x) Y=f(x1,x2,x3,….,xn) Y=a+bx+cx2+dx3…..+zxn

Yenilenebilir doğal kaynaklar arasında yer alan ormanlar; su üretimi, su ve hava kalitesini iyileştirme, toprak ve yaban hayatını koruma, rekreasyon fırsatları sağlama, karbon depolama ve estetik gibi işlevleriyle sosyal ve ekonomik bağlamda büyük öneme sahiptirler. Yakacak ve yapacak odun üretimi ormancılıkta asli amaç olmaktan çıkmaktadır.

Orman kaynaklarının işlevleriyle ürettiği mal ve hizmetlerin toplumsal faydalarının “maddesel olmayan faydalar” olarak görülmesi, bu mal ve hizmetlerin faydalarının ölçülemeyeceği şeklinde yaygın bir anlayışın ürünüdür. Oysa orman kaynaklarının bu işlevleriyle ortaya çıkan, örneğin su ve su kalitesi gibi birçok odun dışı çıktı maddeseldir ve fiziksel anlamda ölçülebilmektedir.

Ülkemizde olduğu gibi, dünyanın geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelerinde bulunan ormanlar da dahil birçok doğal kaynak; yanlış ve plansız arazi kullanımı, yüksek nüfus artışı, duyarlı ekosistemlerdeki toprak erozyonu, kıt kaynaklara yönelik çok yönlü talepler, fakir kırsal nüfus, kurumsal desteklerin yetersizliği veya olmayışı nedenleri ile baskı altında bulunmaktadır.

Bu tür olumsuzlukların önüne geçilebilmesi için, araziden faydalanan ormancılık, tarım, mera, yerleşim, sanayi, ulaşım vb. sektörlerin mevcut çalışma alanlarının biyofiziksel, sosyal, ekonomik, kültürel ve çevresel değişkenlere bağlı olarak belirlenip ekosistem tabanlı bir arazi kullanım planına ihtiyaç bulunmaktadır. Bilimsel esaslara göre gerçekleştirilecek bu planlamanın artan nüfusun talep, ihtiyaç ve beklentilerinin karşılanması ile ekosistemlerin bugünkü ve gelecekteki verimliliğinin korunması arasında bir denge kurması ve böylece sürdürülebilir arazi kullanımını gerçekleştirmesi gerekmektedir.

Bu konuda gelişmiş ülkelerde arazi yetenek sınıflarına göre ayırma yönteminden yararlanılmaktadır. Bunun için de ülke topraklarının çeşitli sektörlere tahsisini düzenleyecek bir mevzuata, yüksek düzeyde bir merkezi kuruluşa ve buna bağlı uygulama organlarına ihtiyaç vardır.

Bununla birlikte arazi tahsisatının doğru bir şekilde yapılabilmesi amacıyla farklı ekonomik metotların farklı senaryolarla bütünleştirilip karar verme sürecinde kullanılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Çoğu kez ekonomik değer belirleme amacıyla kullanılan bu metotlar hem çevre hem de orman kaynaklarının odun dışı hizmetler kapsamında sağlayacağı faydaların değerinin tespitinde de etkin rol oynamaktadır.

1) Maliyet Metodu (Cost Method) Bu sunuda arazi tahsisatları için kullanılan ekonomik çözümleme metotları tanıtılacaktır; 1) Maliyet Metodu (Cost Method) Maliyet, tüketimde kullanılan ara ve son ürünlerin eldesinde katlanılan harcamaların toplamıdır. Harcamalar uzun zaman aralığında yapılıyorsa, harcamaların belli bir zaman aralığına indirgenmesi (iskontolanması) ve/veya geleceğe götürülmesi (iblağ edilmesi) gerekmektedir. Bu durumda kullanılacak faiz oranının seçimi önem kazanmaktadır. Vn=Vo(1.0+i)n

Bu metot, örneğin ormanların su üretim işlevinin değerinin belirlenmesinde ve elde edilecek bulgulara göre orman kaynaklarının hangi amaçla tahsis edilmesine yönelik karar sürecinde uygulanabilmektedir(Eker, Ö. 2005).

2) Verimlilik Metodu (Productivity Method) Verimlilik Metodu, net faktör gelir metodu olarak da adlandırılmaktadır. Ticari pazar ürünlerinin üretimine katkı sağlayan ekosistem ürün ya da hizmetlerinin değerini tahmin etmekte kullanılan bir yöntemdir. Örneğin su kalitesi;sulu tarım ürünlerinin ya da içecek suyun arıtma maliyetinin verimliliğini etkilemektedir. Bu nedenle, iyi kalite niteliklerine sahip suyun ekonomik faydası tarımsal verimlilikteki artışlarla ya da içme suyunun düşük maliyetle sağlanmasıyla hesaplanabilmektedir.

3) Hedonik Fiyatlandırma Metodu (Hedonic Pricing Method) Pazarı olmayan bir malın değerini belirlemek için vekil pazarları kullanan ve genel olarak çevre kalitesinin ekonomik değerini belirlemek için geliştirilmiş bir metottur. Metot aynı zamanda hipotetik senaryolara da adapte edilebilmektedir. Örneğin, sulama, ulaşım, estetik, ya da tüketime yönelik üzerinde su kaynağı bulunan bir arazi ile bu kaynaktan yoksun olan diğer bir arazinin fiyatları arasında bir değer karşılaştırılması hedonik fiyatlandırma yaklaşımı kapsamında ortaya çıkarılarak, bu yolla suyun varlık değeri tahmin edilebilmektedir.

Ancak, değer belirlemede oluşabilecek hatalardan kaçınmak için, seçilen her iki arazinin gerek biyofizik ve gerekse yasal açılardan (örneğin; yol ve köylerden olan uzaklık, toprak kalitesi, eğim ve yasal statü) benzer özelliklere sahip olması gerekmektedir.

4)Kaçınılan Zarar Maliyeti Metodu(Avoided Damage Cost Method) Çevre Ekonomisi kapsamında özellikle 1990’lı yıllardan sonra artan çevre kirlenmeleri ve tahribine karşın sıkça kullanılmaya başlanan metotdur. Örneğin; sel kontrolü, toprak verimliliği, su kalitesi sürekliliği bu metotla ölçülmektedir. Bu metot, zarar ortaya çıkmadan önce bundan kaçınmak için yapılan maliyetleri hesaplamaya yöneliktir.

5) Fırsat Maliyeti Metodu (Opportunity Cost Method) Vazgeçilen Fırsatlar ya da Faydalar şeklinde tanımlanmaktadır. Alternatif maliyet olarak da anılan fırsat maliyeti kavramı, bir mal veya hizmetin üretimini bir birim artırabilmek için bir başka mal veya hizmetten vazgeçilen miktarı ifade etmektedir.

6) Net Bugünkü Değer(Net Present Value) Bir yatırımın sağlayacağı nakit girişlerinin bugünkü değerleri toplamından, yatırım tutarının çıkarılmasıyla bulunan değerdir. NBD =  Rt - Ct olarak formülize edilmektedir. Rt : Toplam gelir Ct : Toplam gider Ağaçlandırma projelerinden, ormanların karbon depolama işlevlerine kadar birçok ekonomik değer tespitinde kullanılabilmektedir.

A Research on Carbon Value of the Red Pine at the Ayvalı Watershed in Turkey (Görücü and Eker,2009) Area :105,5 hectares Growing Stock :17 616 m3 Rotation Age :40 years Site Class : IV. Dry Weight of Biomass :10 569 tonnes Total CO2 fixed :17 408 tonnes Total C Storaged :4 756 tonnes Carbon Cost :$35 per ton Gross Value of CO2 :$584 412 Net Present Value :$220 437

7) Doğrusal Programlama Tekniği Doğrusal Programlama; kısıtlayıcı koşullar adı verilen doğrusal denklemler veya eşitsizlikler grubu ile birlikte amaç denklemi adı verilen değişkenlerin doğrusal bir fonksiyonunun optimizasyonu (maksimizasyon veya minimizasyon) ile ilgili matematiksel bir teknik olarak tanımlanmaktadır.

Burada sözü edilen optimizasyon, ekonomik anlamda kısıtlı imkanlar ile en iyi sonucu almayı veya belli bir sonuca ulaşmak için en az masraf yapmayı mümkün kılan bir çözümü ifade etmektedir. Z (max veya min) = c1x1+c2 x2+.....+c nxn Amaç, Z’nin maksimizasyonu veya minimizasyonunu sağlayacak x1,x2,...,xn değişkenlerinin optimizasyon değerlerini bulmaktır (Görücü,1995).

8) Doğrusal Kombinasyon Tekniği ve Analitik Hiyerarşi Metodu Arazi uygunluk değerlendirmesi, doğal olarak çok kriterli bir problem olarak görülmelidir. Bir başka ifadeyle arazi uygunluk çözümlemesi çalışmalarına, birden fazla kriteri içeren bir değerlendirme veya çok kriterli karar verme problemi olarak yaklaşmak uygun olacaktır.

Model 1. Su Üretimi Odaklı Havza Yönetiminde Çok Kriterli Analiz: Analitik Hiyerarşi Süreci (Görücü,2011) Ekosistem Uygunluk Kriterleri(hektar/yıl) Su Üretimi(1-5 puan) Kriter Ağırlığı:%50 Kriter En Düşük Puanı:0.50 Kriter En Yüksek Puanı:2.50 Kriter Ort.Puanı:1.50 Odun Üretimi(1-5 puan) Kriter Ağırlığı:%30 Kriter En Düşük Puanı:0.30 Kriter En Yüksek Puanı:1.50 Kriter Ort.Puanı:0.90 Rekreasyon+Ekoturizm Hiz. (1-5 puan) Kriter Ağırlığı:%10 Kriter En Düşük Puanı:0.10 Kriter En Yüksek Puanı:0.50 Kriter Ort.Puanı:0.30 Karbon Depolama(1-5 puan) Alt Kriterler ve Atanan Puanlar 1-4000 m3 1 1-5 m3 1 1-5 ziyaretçi 1 1-30 ton 1 4001-8000 m3 2 6-10 m3 2 6-10 ziyaretçi 2 31-60 ton 2 8001-12000 m3 3 11-15 m3 3 11-15 ziyaretçi 3 61-90 ton 3 12001-16000 m3 4 16-20 m3 4 16-20 ziyaretçi 4 91-120 ton 4 16001 + m3 5 21 + m3 5 21 + ziyaretçi 5 121 + ton 5 Ağırlıklı Kriter Puanları(Kriter Ağırlığı x Alt Kriter Puanı) ve Kriter Toplam Uygunluk Puanı 1-4000 m3 0.50x1=0.50 1-5 m3 0.30x1=0.30 1-5 ziyaretçi 0.10x1=0.10 1-30 ton 0.10x1=0.10 4001-8000 m3 0.50x2=1.00 6-10 m3 0.30x2=0.60 6-10 ziyaretçi 0.10x2=0.20 31-60 ton 0.10x2=0.20 8001-12000 m3 0.50x3=1.50 11-15 m3 0.30x3=0.90 11-15 ziyaretçi 0.10x3=0.30 61-90 ton 0.10x3=0.30 12001-16000 m3 0.50x4=2.00 16-20 m3 0.30x4=1.20 16-20 ziyaretçi 0.10x4=0.40 91-120 ton 0.10x4=0.40 16001+ m3 0.50x5=2.50 21+ m3 0.30x5=1.50 21+ ziyaretçi 0.10x5=0.50 120 + ton 0.10x5=0.50 KTUP 7.50 4.50 1.50 GTUP 15.00

Model 1 Türevli Senaryo 1 ve Senaryo 2 (Görücü,2011) Odun Üretimi :6-10 m3 Rekreasyon ve Ekoturizm Hizmetleri :21 + ziyaretçi Karbon Depolama :91-120 ton Senaryo 2: Su Üretimi :8001-12000 m3 Rekreasyon+Ekoturizm Hizmetleri :11-15 ziyaretçi Karbon Depolama :31-60 ton Su Üretimi ? Odun Üretimi ? Uygunluk Kriterlerine Atanmış Puanlar: Odun Üretimi :2 puan Rekreasyon+Ekoturizm Hiz. :5 puan Karbon Depolama :4 puan Ağırlıklı Kriter Puanları : Odun Üretimi :2x0.30=0.60 Rekreasyon+Ekoturizm Hiz. :5x0.10=0.50 Karbon Depolama :4x0.10=0.40 Su Üretimi :3 puan Rekreasyon+Ekoturizm Hiz. :3 puan Karbon Depolama :2 puan Su Üretimi :3x0.50=1.50 Rekreasyon+Ekoturizm Hiz. :3x0.10=0.30 Karbon Depolama :2x0.10=0.20 Kriter Toplam Uygunluk Puanı(KTUP): 0.60+0.50+0.40=1.50 1.50+0.30+0.20=2.00 Genel Toplam Uygunluk Puanı(GTUP): 15.00 Su Üretimi: 7.50x1.50/15.00=0.75 →4001-8000 m3/ha/yıl Odun Üretimi: 4.50x2.00/15.00=0.60 →6-10 m3/ha/yıl

9)Seyahat Maliyeti Metodu(Travel Cost Method) Daha çok rekreasyonel faaliyetler amacıyla kullanılan doğal alanların kullanım değerini saptamada yaygın olarak kullanılmaktadır. Bireyin, ikamet ettiği yerden bir rekreasyon alanına ulaşım için yapmış olduğu toplam harcamaların, onun bu alan için ödemeye razı olduğu para miktarını yansıtmasıdır. Yöntemde tek karar değişkeni olarak belirli bir alana yapılan ziyaret sayısı kabul edilmektedir.

Buna göre yapılan harcamalar ile bir yılda yapılan ziyaret sayısı arasında ilişki kurularak, rekreasyon alanındaki tüketici rantı hesaplanabilmektedir. Söz konusu verileri elde etmek için alanı ziyaret edenlerin geldikleri yerleşim yerlerini ve rekreasyon alanına olan uzaklıklarını belirlemek üzere yüz yüze görüşme ya da anket yürütülmektedir. Fayda fonksiyonunun kabulleri; ziyaret sayısı ve çevresel malların ve alandaki hizmetlerin kalitesidir.

TEŞEKKÜRLER