SES BİLGİSİ

SES,HARF ve ALFABE KAVRAMLARI Ses:Konuşurken ağzımızdan bir çırpıda çıkan,hece ve sözcük oluşturmaya yarayan, dilbilgisinin en küçük birimine ‘ses’ denir. Harf:Bir sesin yazıdaki biçimine denir. Alfabe:Harflerin belli sıraya dizilmiş haline denir.

ÜNLÜ ve ÜNSÜZLER Türk alfabesinde 29 harf vardır.Bunların 8 tanesi ünlü(sesli), 21 tanesi ünsüz(sessiz) harftir.Harflerin ünlü ve ünsüz şeklinde ad-landırılmaları ,seslerin ağızdan çıkış şekliy-le ilgilidir.Oluşumları sırasında ses yolunda hiçbir engelle karşılaşmayan seslere ünlü, sesgeçidinde belirli bir takıntıya uğrayan seslere ise ünsüz denir. F E G B D A C

Ünlüler ağızdan rahatlıkla çıkar. Ünsüzler ise zor çıkar. Mmmm!! Çok acıktım Aaa ne yaptın? Ooo bunu bilmiyordum Şşşşşşşşt Sessiz olun!!!

ÜNLÜLER

ÜNLÜLER Türkçe’de 8 ünlü olduğunu belirtmiştik: a,e,ı,i,o,ö,u,ü. Ünlüler,konuşma aygıtındaki organların durumuna göre şöyle gruplandırılır: Söylenirken dilin aldığı duruma ve sesin çıkış özelliğine göre: Kalın ünlüler:a,ı,o,u İnce ünlüler:e,i,ö,ü Söylenirken alt çenenin aşağı inip inmemesine göre: Geniş ünlüler:a,e,o,ö Dar ünlüler:ı,i,u,ü Dudakların durumuna göre: Düz ünlüler:a,e,ı,i Yuvarlak ünlüler:o,ö,u,ü

DÜZ YUVARLAK GENİŞ DAR GENİŞ DAR ı o u KALIN a ö ü i İNCE e

Başka bir biçimde: a:Kalın,düz ve geniştir e:İnce,düz ve geniştir ı:Kalın,düz ve dardır i:İnce,düz ve dardır o:Kalın,yuvarlak ve geniştir ö:İnce,yuvarlak ve geniştir u:Kalın.yuvarlak ve dardır ü:İnce,yuvarlak ve geniştir.

ÖRNEK SORU: 1991/LGS Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde sesli harflerin tamamı geniş seslidir? A)Yolculuk B)Okumak C)Yoklamak D)Çalışmak ÇÖZÜM

ÇÖZÜM: B) A) mak Yol cu luk o ku geniş dar geniş dar dar geniş C) D) Yok la mak Ça lış mak geniş geniş geniş geniş dar geniş

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI ÜNLÜ UYUMU ÜNLÜ(HECE,SES) DÜŞMESİ ÜNLÜ TÜREMELERİ ÜNLÜ DARALMASI ÜNLÜ DEĞİŞİMİ

ÜNLÜ UYUMU Türkçe sözcüklerdeki ünlülerin darlık-genişlik ya da düzlük-yuvarlaklık bakımından birbirlerine uyma- larıdır.Bu uyum konuşmayı da kolaylaştırır. TÜRKÇE‘DE ÜNLÜ UYUMU İKİYE AYRILIR Büyük Ünlü Uyumu Küçük Ünlü Uyumu

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU KURALI Bu kurala kalınlık-incelik uyumu da denir. Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü varsa, daha sonraki hecelerde de kalın ünlü; ince ünlü varsa ondan sonraki hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır. Örnek:Tarhana,köpük,Türkçe gibi. tar ha na Türk çe Kö pük kalın kalın kalın ince ince ince ince

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU KURALINA AYKIRI DÜŞEN SÖZCÜKLER VE EKLER VARDIR:) BAS

a)Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler Türkçe oldukları halde büyük ünlü uyumuna aykırı özellik gösteren anne,elma,hangi,dahi,kardeş sözcüklerin aslı, ana,alma,kangı,kardaştır.Bu sözcükler zamanla ses deği- Şikliğine uğramış,büyük ünlü uyumuna aykırı duruma düş- müştür.

b)Büyük Ünlü Uyumuna Aykırı Ekler Türkçe’de sözcüklerin sonuna getirilen ekler, genellikle büyük ünlü uyumuna uyar.Ekin ünlüsü sözcük kökündeki ünlüye uyarak kalınlaşıp incelir. Örneğin; cı eki: kapı-cı, gözlük-çü, odun-cu sebze-ci Ancak büyük ünlü uyumuna göre kalınlaşıp incelmeyen ekler de vardır.Bunlar: -yor, -ken, -ki, -leyin, (i)mtrak -daş, -gil.Bu ekler, eklendikleri sözcük kökündeki ünlü in- ce de olsa değişiklik göstermez.

EKLER UYUYOR UYMUYOR Aşağıdaki tabloyu inceleyelim Büyük ünlü uyumuna -ken gelir-ken koşar-ken -leyin gece-leyin saba-leyin -(i)mtrak sarı-mtırak yeşil-imtırak -daş sır-daş meslek-taş -yor oku-yor gel-i-yor -ki senin-ki akşam-ki -gil dedem-gil dayım-gil

ÖRNEK SORU: 1991/LGS Aşağıdaki eklerden hangileri büyük ünlü uyumuna uymaz? A) –lik, -mi B) –yor, -ken C) –da, -lar D) –ci, -siz ÇÖZÜM

ÇÖZÜM: B “-yor” ve “-ken” ekleri büyük ünlü uyumuna aykırı CEVAP eklerdir. Eklendikleri sözcüğün ünlüsüne uymaz: geçir-i-yor başlar-ken B CEVAP

Tabaktaki şeftalinin hepsini bitiriyorum. 1.Aşağıdaki cümlelerde büyük ünlü uyumuna uyan sözcüklerin altına(+),uymayana(-) yazınız Tabaktaki şeftalinin hepsini bitiriyorum. ( ) ( ) ( ) ( ) Ayağını yorganına göre uzat. ( ) ( ) ( ) ( ) Bu işi beraberce halledebileceğimizi düşünüyorum. ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Okulumuza alınan bilgisayarlar hepimizi sevindirdi. ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU KURALI Ünlülerin, düzlük-yuvarlaklık bakımından uygunluğudur.Bu kuralı öğrenmede kolaylık olması açısından önce bu kuralın püf noktalarını öğrenelim:

Küçük ünlü uyumunu kavrayabilmek için öncelikle şu üç noktayı bilmemiz gerekir: 1)Bu kurala göre, yuvarlak geniş ünlüler (o,ö) Türkçe söz- cüklerin sadece ilk hecesinde bulunur.İlk hece dışında baş- ka hecede bulunmaz. 2)Düz geniş ünlüler (a,e), düz ünlülerden sonra da yuvarlak ünlülerden sonra da gelebilir. 3) Büyük ünlü uyumuna göre her hece ilk heceye değil, ken- dinden önceki heceye uymak zorundadır.

Şimdi Küçük Ünlü Uyumunu Görelim: 1.Sözcüğün bir hecesindeki ünlü düz ünlüyse (a,e,ı,i) ondan sonra gelen hecede de bu düz ünlülerden biri (a, e,ı,i) bulunmalıdır.Örneğin; kayık,kesim,sergi,askı… ka yık ke sim ser gi düz düz düz düz düz düz

2.Sözcüğün bir hecesindeki ünlü yuvarlaksa (o,ö,u,ü) ondan sonra gelen ünlü,(geniş yuvar- lak ünlüler ilk hece dışında bulunamayacağı için) ya yuvarlakların darı (u,ü) ya da düzlerin genişi (a,e) olmalıdır.Örneğin:uçurtma,kömür,soğuk, yorgan… u çurt ma kö mür BAS Dar Dar Düz Geniş Dar Yuvarlak Yuvarlak Geniş Yuvarlak Yuvarlak

UYARI! “a,e,ı,i” den sonra “o,ö,u,ü” gelmez. “o,ö,u,ü” den sonra “i,ı,o,ö” gelmez.

Küçük Ünlü Uyumuna Aykırı Durumlar “Horoz” sözcüğü Türkçe bir kelime olduğu halde bu uyuma uymaz. Yabancı dilden geçen alkol,radyo gibi sözcükler bu uyuma uymaz. Şimdiki zaman eki “-yor” , küçük ünlü uyumuna uymaz. “-ki” eki , zaman zaman küçük ünlü uyumuna uyar(dünkü), zaman zaman uymaz(okulunki).

ÖRNEK: 1992/LGS Aşağıdaki sözcüklerden hangisi küçük ünlü uyumuna uymaz? A)Balkon B)Merdiven C)Kömürlük D)Çatı ÇÖZÜM

ÇÖZÜM: A seçeneğindeki “balkon” sözcüğünde düz-geniş ünlüden sonra yuvarlak ünlü gelmiştir(a-o);bu durum uyuma aykırıdır.Zaten Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonraki hecelerde (o,ö) bulunmaz.

Tek Heceli Sözcüklerde Ve Birleşik Sözcüklerde Büyük Ve Küçük Ünlü Uyumu Aranmaz. Örneğin;yol,kış,Türk,Kocaeli,Kocatepe

ÖRNEK: 1993/LGS Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde,büyük sesli uyumu kuralına uy- gunluk aranır? A)Eskişehir B)Kabadayı C)Tramvay D)Gözlüklü ÇÖZÜM:

“Eskişehir” ve “kabadayı” sözcükleri birleşik söz- ÇÖZÜM: “Eskişehir” ve “kabadayı” sözcükleri birleşik söz- cüktür,”tramvay” sözcüğü ise yabancı dilden geçme bir sözcüktür.Birleşik sözcüklerde ve yabancı kökenli sözcüklerde uyum aranmaz.”Gözlüklü” sözcüğü Türkçedir.Büyük ünlü kuralına uygunluğu aranır.

ÜNLÜ (HECE,SES) DÜŞMESİ İki heceli olan ve ikinci hecesinde dar ünlü bulu- kimi sözcükler,ünlü ile başlayan bir ek aldığında,ikin- ci hecenin ünlüsü düşer: alın alnı göğüs göğsü tavır tavrınız süpür süprüntü

b)İsimlerden “-le” ekiyle türemiş bazı fiillerde ses düşmesi görülür: Yumurta-la-mak Koku-la-mak Yumurtlamak koklamak

C)Sözcük birleşmelerinde birleşik sözcüğü oluş- turan birinci sözcük ünlü ile bitiyor ve ikinci söz- cük ünlü ile başlıyorsa yan yana gelen iki ünlü- den biri düşer: kahve-altı kahvaltı sütlü-aş sütlaç Cuma-ertesi cumartesi

ÖRNEK: 1993/LGS Aşağıdaki cümlelerde bulunan altı çizili sözcüklerin hangisinde ses düşmesi yoktur? A)Tanık,olayı en ince ayrıntısına kadar anlattı. B)Kazayı hafif bir sıyrıkla atlattı. C)Kızılırmak kıvrımlar çizerek denize ulaşır. D)Mutlu bir ömür sürmek herkesin arzusudur. ÇÖZÜM:

ÇÖZÜM: A,B,C seçeneklerindeki altı çizili sözcüklerde ses düşmesi olmuştur. ayır-ıntı ayrıntı sıyır-ık sıyrık “-ı-” sesi düşmüş. kıvır-ım kıvrım D seçeneğindeki “arzu” sözcüğünde ses düşmesi yoktur.

ÜNLÜ TÜREMELERİ Ünlü türemeleri 2’ye ayrılır: Başta Türeme Ortada Türeme

Başta Türeme “l”,”r” gibi söylenişi zor ünsüzlerle başına halk ağ- zında “ı,i” ünlüleri getirilir: limon ilimon, reçel ireçel

Ortada Türeme: Ünsüzle biten kimi sözcükler, yine ünsüzle başlayan ek aldıklarında arada ünlü türe- mesi olur: gül-cük gülücük dar-cık daracık bir-cik biricik

ÜNLÜ DARALMASI Düz-geniş ünlülerle (a,e) biten bazı fiil kök veya göv- deleri şimdiki zaman ekini (-yor) aldıklarında sonda bu- lunan düz-geniş ünlüler daralır,(ı,i,u,ü) olur. ÖRNEĞİN: