TÜRKÇE’DE SÖZCÜK VURGUSU

ERHAN ÖZBEK HAKAN ÇİFTÇİ İBRAHİM HALİL CEYRAN TURAN CÖMERT

Vurgu, sözcük ve sözdizimsel yapılarda öbek ve tümce vurgusu olarak üç düzeyde incelenir. Türkçede vurgu, birincil ve zayıf vurgu olmak üzere iki vurgu düzeyinde gerçekleşir. Sözcük düzeyinde kök sözcüklerin vurgu düzeneği ile bileşik sözcük ve tamlama yapılarının vurgu düzeneği birbirinden farklıdır. Kök sözcüklerde iki ayrı vurgu derecesi bulunur. Bunlar seslemlerin diğerlerinden daha kuvvetli, net ve yüksek tonda olan birincil vurgu diğeri ise zayıf vurgudur. Örneğin, iki seslemi olan kadar sözcüğünde ka- zayıf vurgu –dar da birincil vurgudur.

Türkçede vurgu, sözcük düzeyinde ses birimseldir Türkçede vurgu, sözcük düzeyinde ses birimseldir. Aynı ses ve birimlerden oluşan cins adları ile yer adları birbirinden vurgu ile ayrılır ve anlam farklılığına yol açar. Örneğin: Cins adları Yer adları ağrı Ağrı bebek Bebek ordu Ordu

Vurgunun, sözcükler arasında anlam farkına yol açtığı başka bir durumda kök sözcükler ile vurgusuz son ekler ile oluşturulmuş sözcükler arasında görülür. kök kök+sonek gelin gelin kalın kalın

Sözcük Vurgusu Türkçe son hecesi vurgulu olan bir dildir. Çok heceli sözcüklerde birincil vurgu genellikle sözcüğün son hecesindedir. Son Seslem Vurgusu A- Kök Sözcükler: Birincil vurgunun sözcüğün son sesleminde bulunduğu kök sözcüklerdir. 1. Tek seslemli sözcükler: ad: dil; göz; el niteleyici: tok; sarp eylem: al; git; bas adıl: o; bu; şu

2. Çift Seslemli Sözcükler: Ad: dolap; okul; akın; kolay Niteleyici: uzun; kalın; kolay Eylem: düşün; yürü; uyu; konuş 3.Çok seslemli sözcükler: Kaldırım; kalabalık; kerpeten; cumhuriyet; Bulgaristan

B- Son ekli sözcükler: son ekler vurgulu son ekler ve vurgusuz son ekler olarak ikiye ayrılır. Birincil vurgusu son sesleminde olan sözcüklere vurgulu bir son ek eklendiğinde kökteki sözcüğün birincil vurgusu yitirilir ve sözcüğün vurgusu son eke taşınır. (-KI) (-Ar) / (-DI) (-(y)A) / (-DI) bas+-KI=baskı geç+-Ar=geçer okul+ -(y)A=okula tut+-KI=tutku gel+-Dı=geldi okul+ -DA=okulda

b. Birincil vurgusu son seslemde olmayan sözcükler vurgulu ek aldığında birincil vurgu yer değiştirmez, kökteki seslemde kalır. Bu durumda son ekteki vurgu silinir. Örneğin: {-DA} {-(y)A} Akşehir­­ – Akşehir’de Akşehir ­­– Akşehir’e Masa – masada masa – masaya

Vurgusuz sonekler {-In/-Inız} gelin/geliniz {-mA} bakma( olumsuzluk eki) {-ken} otururken Vurgusuz parçacıklar(clitics) {-(y)lA} eliyle {mI} gittiniz mi? {dA} anlıyorum da… {-(y)mIş} Ayşe’ymiş {ki} duydum ki {ya} gördüm ya

Ayrıca kimi yapım ekleri de vurgusuz son eklerdir. {-(A/I)cIk} ufacık {-CA} kadınca {-CAsInA} uçarcasına {-en} tamamen {-(y)In} kışın

Vurgu almayan soneklerin çoğunun vurgu alan sesteşleri vardır. {-ma} olumsuzluk eki olarak kullanıldığında vurgu almaz. söyleme yazma {-ma} türetim eki olarak kullanıldığında ise vurguludur. Dokuma kaplama yazma

Nasıl? Nereye? Niçin? Hangi? KURALDIŞI VURGULAMA Kuraldışı vurgulama, sözcük vurgusunun son seslemden başka bir seslemdebulunduğu durumlardır. Soru Sözcükleri: çok seslemli soru sözcüklerinde birincil vurgu ilk seslemdedir. Nasıl? Nereye? Niçin? Hangi? 2. Zaman Belirteçleri: zaman belirteçlerinden olan ‘yarın’ ve ‘şimdi’ sözcüklerinin birincil vurgusu ilk seslemdedir. Yarın Şimdi

Ayrı – apayrı beyaz – bembeyaz 3.Türetmeler: İkilemeler: parçalı ikilemeyle türetilmiş niteleyicilerde, birincil vurgu türetilmiş sözcüğün ilk seslemi olan önek üzerindedir. Ayrı – apayrı beyaz – bembeyaz b. Türetilmiş belirteçler: Belirteç türetme eki {-en} vurgusuz bir sonektir. Son seslemden bir önceki seslemi ünlü ile biten, dolayısıyla açık seslem olan sözcüklerde {-en} son ekinin eklenmesinden sonra vurgu bu son seslem üzerinde kalır. tamam - tamamen

c. Küçültmeler: {-CIK} vurgusuz küçültme soneki ile türetilen niteleyicilerde birincil vurgu sözcük kökünün ilk sesleminde gerçekleşir. Minik – minicik Ufak – ufacık Küçük – küçücük d. Yer adları: İki seslemden oluşan yer adlarında birincil vurgu ilk seslemdedir. Yer adları vurgu düzeni ile cins adlardan ayrılır. Yer adları Cins adlar Mısır mısır Ordu ordu Ağrı ağrı Bebek bebek

4)Alıntı sözcükler: Vurgu örüntüsünü değiştirmeyen sözcükler yalos (Yunanca) – yalı erosion(Fransızca) – erozyon qurba:n(Arapça) – kurban Bu örneklerin alındığı kaynak dilde son seslemleri vurgulu olduğu için bizim dilimize de o şekliyle girmişlerdir.

b) Vurgu örüntüsünü değiştiren sözcükler Kimi alıntı sözcüklerin kaynak dilde birincil vurgusu son seslemden başka bir seslemde iken Türkçede son seslemde gerçekleşir. Şükran (Arapça) – şükran Muallim – muallim Kimi alıntı sözcüklerin ise kaynak dilde birincil vurgusu son seslemde iken Türkçede son seslemden bir öncekine kayar. maillot (Fransızca) – mayo argot – argo buffet – büfe

TAMLAMALARDA VURGU Ad Tamlamaları a. Bileşik sözcük vurgusu: bileşik adlarda birincil vurgu ilk öğededir. Denizaltı Beyoğlu herkes b. Tamlama vurgusu: tamlamalarda birincil vurgu tamlamanın ilk öğesindedir. çocuk arabası çay bardağı güneşli hava c. Eksiz ad tamlaması: her iki öğenin de ek almadığı tamlamalarda da birincil vurgu tamlamanın ilk öğesindedir. Taş duvar lastik duvar

2. Eylem tamlamaları Et- yardımcı eylemi ile oluşturulan türetilmiş eylemler, bileşik eylemler ve eylem tamlamaları olarak iki sınıf oluşturur. Bileşik eylemler ve eylem tamlamaları birbirlerinden vurgu örüntüleri bakımından farklı özellikler sergiler. a. Bileşik eylemler Bileşik eylemlerde birincil vurgu et- eyleminin üzerindedir: gözet- yönet- b. Eylem tamlamaları Eylem tamlamalarının da diğer tamlamalar gibi ilk öğeleri vurguludur. göz et- dikkat et- yardım et- telefon et-