İşletmelerin Kuruluşu Dr. Öğretim Üyesi Murat KESEBİR

İşletmelerin Kuruluşu ve Kuruluş Çalışmaları Kuruluş çalışmaları işletme kurma fikriyle başlar. Fikrin gerçekleştirilebilir olup olmadığını irdelemek için bir dizi çalışmalar yapılır. Bu çalışmalara kuruluş çalışmaları denir. Yeni bir işletme kurmak bir anlamda yatırım yapmak anlamına gelir. Yatırım kararı bir işletmenin gelecek yıllardaki durumunu belirleyici nitelikte bir karar olduğundan, işletmeler açısından hayati önem taşımaktadır. Zamanlaması uygun ve doğru bir yatırım kararı işletmenin gelirini ve piyasa değerini yükseltirken, yanlış bir yatırım kararı işletmeyi iflasa bile sürükleyebilir. Kuruluş çalışmalarına başlayan işletmeler önce bir proje fikri ortaya koyalar. Daha sonra bu proje fikrine dayanarak bir proje üretir ve yatırım projesi için çalışmaya başlarlar.

Yatırım İşletme kurma, işletmecilik açısından bir yatırım yapma şeklinde değerlendirilir. Ancak, yatırımın çeşitli tanımları vardır. İktisatta yatırım, milli gelirin, yeni üretim üniteleri kurmak veya eskiyen üniteleri yenilemek için ayrılan kısmı anlamında kullanılmaktadır. Müteşebbis açısından yatırım, parasal sermayenin ve olanakların, üretim yapacak bina, makine ve teçhizata dönüştürülmesidir. Finansman dilinde yatırım ise, gelir getirmeyen parasal varlığın daha az likit hale çevrilerek gelir getirir şekle dönüştürülmesidir. Örneğin, bir kişinin yastık altındaki parasını vadeli mevduat hesabına yatırması bu anlamda bir yatırım olarak değerlendirilebilir.

Yatırım Projesi Bir mal ya da hizmetin üretilmesi için girişimcilerin bu konuya ilişin yaptığı ilk araştırma ve düşünme aşamasına proje fikri denir. Belirli bir sermayesi olan girişimciler işletme kurma kararı verdikten sonra çeşitli ön çalışmalar yaparlar. Çünkü satılma şansı olmayan bir malı üretmek sermayeyi boşa harcamak anlamına gelir. Proje, başlangıç ve bitiş süresi belli olan ve yapılacak işlerin belirli bir düzen içerisinde, nasıl ve hangi zaman aralıklarında yapılacağını gösteren bir plan türüdür. Yatırım projesi ise, belirli bir zaman süresi içerisinde mal ve hizmet üretimini arttırmak için yeni olanaklar yaratma, mevcutları genişletme veya geliştirmeye yönelik hazırlanmış planlardır.

Yatırım Projesi Yatırım projesi iki ana kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda ön-proje araştırması yer almaktadır. Yatırımcı yatırım yapma düşüncesine sahip olduktan sonra, birinci aşamada yatırımı hangi alan ve sektörde, ikinci aşamada belirlemiş olduğu sektörde hangi konuda faaliyet göstereceğine karar verir. Yatırımcı örneğin birinci aşamada, yapmış olduğu araştırmada tekstil sektörünü belirlemiş ise, ikinci aşamada tekstil sektörünün iplik üretimi, kumaş dokuması, boyama ve hazır giyim vb. faaliyet alanlarından hangisini seçeceğini belirler.

Fizibilite Çalışmaları İşletme kurma fikri, proje ve yatırım çalışmaları başladıktan sonra yatırım yapma fikrinin karlılık beklentileri ile ne denli uyuştuğu konusunda bazı araştırmalar yapılarak bilgi toplanır. Düşünce düzeyindeki proje, üzerinde durulmaya değer görülürse buna ön fizibilite denir. Bu ön fizibilite çalışmasından sonra asil fizibilite çalışması başlar. Ön fizibilite çalışmasında ekonomik, teknik, mali, hukuki ve örgütsel araştırmalar yapılır.

Ekonomik Araştırmalar Ekonomik araştırmalarda yapılacak yatırımın verimli, karlı ve rasyonel olup olmayacağı ekonomik açıdan incelenir. Bu amaçla, işletmenin kuruluş yerinin seçimi, faaliyet konusu ve kapasitesi talep tahminlerinden yararlanarak öğrenilmeye çalışılır. Bununla birlikte işletmenin neyi, ne kadar üreteceği ve kime hangi kanallarla ulaştırarak satacağı belirlenmeye çalışılır. Yine pazardaki rakiplerin mevcut durumu, yönelimleri ve güçleri hakkında bilgi toplanır. Yani bir piyasa araştırması yapılmış olur. Ekonomik Araştırmalarda üç temel konu araştırılır: Piyasa etüdü ve talep tahmini Kuruluş yeri ve konumluk yer seçimi Büyüklük (kapasite)

Piyasa Etüdü ve Talep Tahmini Bu konuda araştırma yapılırken, işletmelerin üretecekleri mal ve hizmetlerle ilgili çeşitli bilgiler toplanır. Bu bilgiler şunlardır: Araştırmanın yapıldığı yıldan geriye doğru 10 yıllık süreyi kapsayacak şekilde inceleme konusu malın yıllara göre tüketim miktarı, fiyatı, rakip malların tüketim miktarları ve fiyatları Üretilecek mal ve hizmetlerin kullanım yerleri ve özellikleri Üretilecek malların piyasadaki mevcut satış fiyatları ve maliyetleri Tüketici özellikleri Yurt içi ve yurt dışı arz kaynakları, dağıtım kanalları Rakip mal ve hizmetler Mevsimlik değişmeler Hükümetin izlediği veya izleyeceği ekonomi politikaları

Kuruluş Yeri ve Konumluk Yer Seçimi Kuruluş çalışmalarında önemli olan kararlardan biri de kuruluş yeri seçiminin yani işletmenin inşaa edileceği ya da üretim yapılacağı bölgenin ve bu bölge içerisinde konumluk yer/arsa veya semtin seçilmesidir. İşletmenin amaçlarına ulaşmada faaliyetlerini verimli, ekonomik ve karlılık ölçütlerine uygun şekilde yürütülmesine imkan veren yerdir. Kuruluş yerinin istenilen pazara yakın, gerekli alt yapılara sahip, ulaşımı kolay, sosyo-kültürel konuda gelişmiş, yeterince doğal kaynağa sahip olması istenir. İşletmenin amaçlarına en hızlı ve etkin bir şekilde ulaşmasına olanak sağlayacak ve faaliyetlerini verimli bir şekilde yürütebilecek yerlerdir. Kuruluş yeri, üretim faktörlerinin istenilen nitelikte, uygun fiyatta ve sürekli olarak tedarik edilebileceği, kaliteli ve ekonomik olarak üretim yapabileceği, mamulleri pazara ekonomik olarak ulaştırabileceği veya hizmet alıcılarının kolayca işletmeye ulaşabileceği, gerek üretim gerekse tüketim açısından olanakların bulunabileceği yer olmaktadır.

Kuruluş Yeri Seçiminde Etkili Olan Faktörler Kuruluş yeri, faaliyetlerin ortaya konulacağı tesislerin olduğu yer ya da, üstünde bir işletmenin kurulduğu toprak parçasını ifade eder. Ekonomik Faktörler Kamusal Faktörler Psikolojik ve Politik Faktörler Doğal Faktörler Beşeri ve Sosyal Faktörler

Ekonomik Faktörler Kuruluş yeri seçiminde etkili olan ekonomik faktörlerin başında pazar, pazarlama, hammadde, arsa bedeli, ulaşım ve kuruluş giderleri yer alır. Pazar, alıcı ve satıcının karşılaştığı, mal ve hizmetlerin el değiştirdiği yerdir. Hammadde, üretim için gerekli olan temel girdilerdir. Sigara fabrikasının tütün ekilen yere yakınlığı veya mermer fabrikasının mermere yakınlığı gibi. Hammadde elde edildikten ve Pazar yeri seçimi yapıldıktan sonra, pazarlama faaliyetleri gerçekleştirilir. Pazarlama, üretilen mal ve hizmetlerin üreticiden tüketiciye akışını sağlayan faaliyetlerin bütünüdür. Ayrıca satış sonrası hizmet de pazarlama faaliyetidir. Kuruluş yeri için bir arsaya ihtiyaç vardır. Bu arsa bedelinin ödenmesi, ulaşım ve kuruluş giderleri de işletmeler için önemli ekonomik faaliyetlerdir. Ulaşım noktalarına yakınlık da önemli olmaktadır.

Kamusal Faktörler Kamusal faktörler, organize sanayi bölgesi kanalları, küçük sanayi siteleri ve teşviklerdir. Devlet organize sanayi bölgesinde yatırım yapacak işletme sahipleri için teşvik politikaları uygulaması özendirici faaliyetler içerisinde yer almaktadır. Devlet böylece girişimcileri olumlu yönde desteklemiş olur. Organize sanayi bölgeleri, kapsamlı bir plan gereğince parsellenip yol, su, elektrik, kanalizasyon gibi altyapı tesislerine sahip kılınmış arazi parçalarının, girişimcilerin yararlarına sunulduğu organizasyonlardır. Küçük çaplı kuruluşlar olan bazı işletmeleri bir araya getirerek küçük sanayi siteleri kurulması ve bu sanayi sitelerinin alt yapı hizmetlerinin düzenlenmesi kuruluş yeri seçiminde etkili olmaktadır.

Psikolojik ve Politik Faktörler Psikolojik ve politik faktörlerin başında bölgesel kalkınma ve hemşericilik gelir. Bazı girişimciler kuruluş yeri seçiminde bazen kendi bölgelerine yatırım yaparak bu bölgeleri kalkındırmak isteyebilirler. Örneğin yurtdışında çalışıp ülkelerine dönen Türk işçilerin kendi bölgelerine yaptıkları yatırımlar gibi. Bununla birlikte, bazı politikacıların kendi yörelerine ya da başka yörelere yaptıkları yatırımlar politik faktörler içerisinde yer alır.

Doğal Faktörler Doğal faktörler denince akla su, iklim şartları, enerji ve yakıt gibi faktörler gelmektedir. İşletmeler kuruluş yeri seçimi yaparken faaliyet konularına göre, iklim şartları uygun, yeterince su, yakıt ve enerji ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri yerleri tercih ederler. İşletmeler faaliyetlerini sürdürürken doğal faktörlerin yetersiz kalması, işletmelerin çalışmalarını aksatacak bu da işletmelerin faaliyetlerinin durmasına neden olacaktır. Çok sıcak veya çok soğuk bölgenin üretilen ürüne uygun bir yer olup olmadığı gibi. İşletmeler su, enerji, yakıt ihtiyaçlarını en ucuz şekilde temin etmek isterler. Bu yüzden su, enerji ve yakıt ihtiyaçlarının karşılanması da ekonomik olarak kuruluş yeri seçimini etkilemektedir.

Beşeri ve Sosyal Faktörler Beşeri ve sosyal faktörler iş gücü, sosyo-kültürel alt yapı ve kentleşme düzeyinden oluşur. İşletmeler, kuruluş yeri seçiminde özellikle işgücü konusunda sıkıntı yaşamayacakları ve ucuz işgücü sağlayacakları yerleri ararlar. Aynı zamanda kendi bünyelerinde çalışacak işgüçlerinin sosyal ve kültürel yönden kendilerini ve ailelerini geliştirebilecekleri, kentleşme düzeyinin yüksek olduğu yerleri tercih ederler. Kültürel ve sosyal şartlar, işletmede çalışacak personelin aile fertlerinin çeşitli ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri kültürel ve sosyal kurumların bulunması ve işletmelerin bu kurumlara yakın olmasıdır. örnek olarak belirli bir yaşa gelen çocukları için eğitim ihtiyaçlarını karşılayacak okulların bulunması gibi.

Kuruluş Yeri Seçimi Yöntemleri ve Konumluk Yer Seçimi Kuruluş yeri seçimine yönelik geliştirilmiş oldukça fazla yöntem bulunmaktadır. bilgisayar teknolojisinin gelişmesi ile birlikte, sayısal yöntemlerin bu alanda kullanımına olanak vermiştir. Bu yöntemlerden biri; Puanlama yönetim olmaktadır. bu yöntemde kuruluş yeri faktörlerine işletme açısından önem derecesine göre bir ağırlık puanı verilmekte ve her alternatif bölge için bu puanlar hesaplanarak en yüksek puanı toplayan bölge tercih edilmektedir. Kuruluş yeri seçimi sonrası, o bölgede işletmenin nereye inşaa edileceği belirlenmesi gerekir. Arsanın belirlenmesi ve belirlenen arsanın yeterli büyüklükte ve ileride büyümeye müsait olup olmadığı, ucuzluğu, deprem ve sel baskınlarına karşı riski, çevre ile bağlantıları gibi koşullar gözden geçirilir.

Kapasite ve Büyüklüğün Saptanması İşletmelerin büyüklüğü ya da küçüklüğü sınıflandırmasında kullanılan somut bir ölçütte kapasitedir. Bu üretim işletmeleri için belirli bir dönemde üretilen ürün miktarı veya yatak sayısını ifade etmektedir. Genel olarak kapasite bir işletmenin elindeki üretim faktörlerini en iyi şekilde kullanarak yapabileceği üretim miktarıdır. Literatürde değişik kapasite çeşitleri yer almaktadır. Bunlardan en bilinenleri teorik kapasite, pratik kapasite, fiili kapasite ve optimum kapasitedir.

Teorik Kapasite: İşletmenin sahip olduğu makine ve teçhizatın, hiçbir duraksama ve arıza olmadan, uzman işçiler elinde yapabileceği en yüksek düzeydeki üretim ve iş miktarıdır. Bu pratikte çok zordur. Pratik Kapasite: Olağan ve planlanmış olarak ortaya çıkan duraksamalar (bakım, onarım, dini ve milli bayramlar vb.) sonucu teorik kapasitenin altında oluşan üretim miktarına denir. Fiili Kapasite: İşletmenin belirli bir faaliyet döneminde mevcut üretim sistemini kullanması sonucu ulaşabileceği üretim miktarına ise ‘fiili kapasite’ denir. Gerek işletme içi ve gerekse işletme dışı çevre faktörleri nedeni ile üretim sisteminde aksamalar meydana gelebilir. Optimum Kapasite: Birim başına değişmez ve değişir giderler toplamının en az olduğu kapasitedir. Pratik veya teorik kapasiteye yakın bir üretim miktarını içermektedir. Ekonomik araştırmalarını tamamlayan işletmeler, teknik araştırma kısmına geçer.

Teknik Araştırmalar İşletmeler aynı zamanda üretim eylemlerini gerçekleştiren teknik birimlerdir. Çeşitli kaynaklardan sağlanan üretim faktörleri işletmede çeşitli bileşimlerden geçirilerek sonuçta bir mal üretimine dönüşür. İşletme kurulmasına karar verilirken hangi üretim teknolojisinin kullanılacağı, iş akış şeması, makinelerin yerleşim planı ve fabrika organizasyonu, fabrika binası inşaatı, yönetim ve sosyal tesisler, alt yapı tesisleri ve atıklar olacaksa bunların nasıl değerlendirileceği gibi konular teknik elemanlarca incelenir.

Teknik Araştırmalar Kuruluş ve konumluk yerin durumu, inşaata uygunluğu, sismik ve doğal afetlere karşı koyabilme ve dayanma özellikleri Ürün nitelikleri Üretim ve faaliyet alanları, makine ve teçhizat nitelikleri ve fiziksel yerleşim Üretim yöntemi ve diğer işletme fonksiyonlarına uygunluk araştırmaları ve yerleşim planı Çalışan sayısı ve nitelikleri araştırması, çalışanlara yönelik eğitimler İş, can ve mal güvenliği açısından güvenlik araştırmaları Çevre düzenleme, çevre kirliliğini önleme araştırmaları Lisans, patent ve teknik yardım ihtiyacı ve araştırmaları gibi.

Mali Araştırmalar Mali araştırmalar kapsamında işletmenin ihtiyaç duyduğu sabit ve döner sermayenin ne kadar olacağı ve bunun nerden temin edileceği, yani finansal sorunlarına işletmelerin nasıl çözüm bulacaklarının saptanmasıdır. Ayrıca arsa ve proje giderleri, taşıtlar, makine teçhizat, genel giderler, yabancı kaynaklar için finansman giderleri hesaplanır. Yatırımlar ile ilgili olarak da aşağıda belirtilen yatırım kararı alma ölçütlerine ilişkin bilgilere de yer verilir. Karlılık İşletmenin borç ödeme yeteneği Yatırımın ülkeye döviz sağlama yönü Yatırımın ulusal ekonomiye sağlayacağı katma değer İnsan gücü verimliliği açısından yatırımın değerlendirilmesi Sermaye verim oranı (iç getiri oranı) açısından yatırımın durumu

Mali Araştırmalar Kâra geçiş analizinde işletmenin tahmini olarak elde edeceği gelir ve yapacağı giderler tahmin edilmeye çalışılır. Burada söz konusu olan giderler, sabit ve değişken giderler olmak üzere ikiye ayrılır. Sabit giderler, işletmede sabit olarak ödenen giderlerdir. Bunların başında, kira gibi giderler gelir yani bu giderler, üretim miktarına göre değişmeyen giderlerdir. Değişken giderler ise, işletmenin üretim miktarı ve kapasitesine göre değişen giderlerdir. Bunların başında ise vergi, işçilik giderleri gelir.

Mali Araştırmalar Örnek: bir işletmenin toplam sabit gideri 200.000TL, birim başı değişken giderleri 20.000TL, birim satış fiyatı ise 40.000TL’dir. İşletmenin kaç birim mal ürettikten sonra kâra geçebileceğini hesaplayınız. Üretim miktarına göre kâra geçiş noktası: Kâra Geçiş Noktası: Sabit Gideler / (Birim Satış Fiyatı-Birim Değişken Gider) Satış tutarına göre kâra geçiş noktası: Kâra Geçiş Noktası: Sabit Giderler / 1-(Birim Değişken Gider/Birim Satış Fiyatı)

Hukuki Anlaşmalar Finansal kararlarla işletmelerin hukuki yapıları arasında yakın ilişki vardır. Sermaye artırımı, kârın dağıtımı, vergi tahakkuku, alacaklılara karşı sorumluluk, faaliyet sonuçlarının açıklanması, fon sağlama miktarı ve şekli gibi konularda alınacak kararlar işletmelerin hukuki yapılarıyla doğrudan ilgilidir. İşletmeler kuruluş aşamasında istedikleri yasal türü seçerek kuruluşlarına başlayabilirler. İşletmeler çalışmalarına başlamadan önce, hukuki yönden yasal bir kuruluş modeli seçerler. Yani işletme yönetimleri, kişi mi yoksa sermaye işletmesi olarak mı kuracaklarına karar verirler. Daha sonra, gerekli kuruluş faaliyetlerine başlayabilmek için, yasal işlemlerini tamamlarlar.

Örgütsel Araştırmalar İşletmelerin örgütsel yapısı işletmenin kuruluşunda açıkça belirlenip yapı çalışmaları başlatılır. Örgütsel yapı belirlenirken iş analizi, iş bölümü ve uzmanlaşma, yetki ve sorumluluk dağılımı, iletişim kanalları, çalışacak kişilerin saptanması, örgüt şemasının çıkarılması gibi işlemler gerçekleştirilir. İşletmeler gerekli araştırmalarını bitirdikten sonra, ön proje uygulamasına geçerler. Daha sonra bu projeyi değerlendirerek yatırım kararını verirler. Kesin yatırım kararından sonra işletmeler üretim aşamasına geçerek faaliyetine başlarlar. Bu faaliyetleri süresince tam kapasiteli üretime geçmeden önce çeşitli deneme çalışmaları yapılarak ürünler müşterilerin eline geçmeden denemesi yapılmış olur.

Kuruluş Çalışmalarını Değerlendirme Ölçütleri İşletmenin yatırım fikrinin ortaya çıkmasından, yatırım faaliyetlerinin bitirilmesi aşamasına kadar, alınacak kararların ve yapılacak tüm çalışmaların belirli ölçütlerin süzgecinden geçmesi gerekir. Söz konusu çalışmalarda, öncelikle aşağıdaki değerlendirme ölçütleri dikkate alınır: Verimlilik İktisadilik Kârlılık Etkenlik (Efficiency) Etkililik (Effectiveness)

Kuruluş Çalışmalarını Değerlendirme Ölçütleri 1)Verimlilik: Verimlilik genel olarak çıktı ve bu çıktıyı elde etmek için kullanılan girdi şeklinde açıklanmaya çalışılmaktadır. Kısaca verimlilik, çıktının girdiye oranıdır. Verimlilik = Üretimin Fiziksel Çıktı Miktarı / Üretimin Fiziksel Girdi Miktarı 2)İktisadilik: Bir birim malın üretimi için gerekli maliyet düzeyi ile ilgili bir kavramdır ve bunun en ucuz maliyetle gerçekleştirilmesini temel alır. İktisadilik = Üretimin Satış Tutarı / Üretimin Maliyet Giderleri Tutarı 3)Karlılık: Belli bir dönemde elde edilen kârın o dönemde işletmede kullanılan sermayeye oranıdır. Kârlılık = Kâr / Sermaye Kuruluş çalışmaları dikkate alındığında kârlılık, işletme kurmak için yatırılması gereken sermayenin verimliliğinin belirlenmesi demektir.

4)Etkenlik: Girdi unsurunun (üretim faktörünün) fiili kullanım durumunun, saptanmış standartlarla kıyaslanması ile bulunan bir ölçüttür. Etkenlik = Fiili Değer / Standart Değer Etkenlik oranının 1’in üzerinde olması gerekir. Eğer bu oran 1’in altında ise, faaliyet sonucu istenen şekilde gerçekleşmemiştir. 5)Etkililik: Bu ölçüt amaç ve çıktılarla ilgili olup, gerçekleşen çıktının, planlanan çıktıyla karşılaştırılmasına dayalı bir değerlendirme ölçütüdür. Etkililik = Fiili Çıktı / Planlanan Çıktı İstenen durum etkililik oranının 1’e yakın olmasıdır.