FİZİKSEL İŞYERİ DÜZENLEME: AYDINLATMA Öğr. Gör. Mehmet Ali ZENGİN

KONU BAŞLIKLARI 1. GİRİŞ 2. GENEL KAVRAMLAR 3. IŞIK KAYNAKLARI 4. AYDINLATMA TÜRLERİ 5. IŞIK KAYNAKLARININ SINIFLANDIRILMASI 6. İÇ MEKANLARIN AYDINLATILMASI 7. KAYNAKÇA

1. Giriş Gün ışığında araba sürerken, golf oynarken, tarla da çalışırken kısacası hayattaki pek çok aktivite için ışık kaynağı olarak güneşe bağlıyız. Bununla birlikte insan aktiviteleri içeride ve akşamları devam ederken bazı suni aydınlatma kaynakları sağlamak gereklidir. Fakat yine de iğne iplik geçirmek veya kâğıtları tasnif etmek gibi basit görülebilir işlerin performansı için suni aydınlatmayla doğal gün ışığı arasında fazla fark görülmez. Aydınlatma mühendisi sanat ve bilimin her ikisinden oluşur. Bilimsel yönleri çeşitli aydınlatma parametreleri ve yeterli enerji aydınlatma sistemlerinin tasarımını içerir. Bir mağazada sergiye ışık tutmak veya belli bir renk tasarımını tamamlamak gibi işin sanatsal boyutu ise ışık kaynaklarının birleşiminde rol oynar. İş kazaları ve üretim kayıpları yönünden büyük önem taşıyan yorgunluk türü göz yorgunluğudur. İşçinin en çok enerji ve dikkatle çalışmaya katılan ilk organı gözüdür. Göz yorgunluğu çok zaman iyice anlaşılmaz, genel bir rahatsızlık olarak hissedilir.

1. Giriş Gözün yorulmasında, göz hastalıkları ve uygunsuz bakış dışında en önemli etken ışık unsurudur. Kapalı iş yerlerinde ışık unsuru çok daha fazla önem kazanır. Gözün yorulmasını önlemek için, görme işinin kolaylaştırılması, rahat görme koşullarının yaratılması gerekir. Bu sebeple aydınlatmanın iş kazaları ve üretim kayıpları oluşumundaki etkisini ortaya koymak için “aydınlatma”yı teknik ve ergonomik açılardan inceledik. Zira, bu bölümün hazırlanmasının amacı aydınlatmadaki temel kavramların yanı sıra görme açısından uygun aydınlatmanın öneminin ve tekniklerinin öğrenilmesidir.

2. GENEL KAVRAMLAR Gözün ağ tabakasını uyarabilen ve görsel duyu oluşturabilen ışınım enerjisine ışık denilir. Bir ışık kaynağından yayımlanan toplam ışık akışının, yayımlanma süresi ile çarpımına ışık miktarı veya ışık enerjisi denir, sembolü “Q” ve birimi ise lümen-saniye (1m.s)’dir. Işık akışı (Luminous flux) ise birim zamanda yayılan veya üretilen ışık miktarı olup, sembolü “ Ø ” ve birimi ise lümen (lm)’dir. Bir ışık kaynağının ürettiği toplam ışık akışı veya bir yüzeye gelen ışık akışı lümen cinsinden ölçülür. Aydınlatma (illumination), nesnelerin görülüp algılanabilmeleri için yüzeylerine ışık uygulanmasıdır. Aydınlatma düzeyi ( illumination level), üniform aydınlatılmış bir yüzeyin, birim alanına gelen toplam ışık akışıdır. sembolü “E” olup, birimi ise (metrik sistemde) “lüks”tür. Aydınlık düzeyi ölçümlerinde aydınlık-ölçer (lux-meter, illuminance-meter) kullanılır. Şekil 1: Aydınlatma düzeyini ölçen alet (lüksmetre )

3. IŞIK KAYNAKLARI Elektrik enerjisini ışığa dönüştüren aygıta elektrik lambası denir. Lambalar, elektrik enerjisinin ışığa dönüştürülmesinde uygulanan yönteme göre sınıflandırılır. Flamandan elektrik akımı geçirilerek akkorlaşma sonucunda ışık üretilen lambalara “akkor lambalar”, çeşitli gaz veya metal buharlarından elektrik boşalımı sonucunda ışık üretilen lambalara “gaz boşalım lambaları” denilir. Akkor lambaların havası boşaltılmış veya içerisine asal gaz doldurulmuş tiplerine “standart akkor lamba”, asal gazla birlikte iyot veya brom gibi halojen buharı içeren tiplerine “tungsten-halojen lambalar” denilir. Gaz boşalım lambalarının alçak basınçlı ve yüksek basınçlı olmak üzere iki tipi vardır. Floresan lambalar ve alçak basınç sodyum lambaları alçak basınçlı gaz boşalım tipine, civa buharlı, metal alaşımlı ve yüksek basınçlı sodyum lambaları da yüksek basınç gaz boşalım lamba tipine örnek teşkil ederler.

3. IŞIK KAYNAKLARI Diğer taraftan günümüzde LED teknolojisi gelişmiştir. LED, İngilizcede Light Emitting Diode kelimelerinin kısaltılmış hâlidir ve “Işık Yayan Diyot” anlamına gelir. LED’ler elektrik enerjisini ışığa dönüştüren yarı iletken devre elemanlarıdır. LED’lerin ortama yaydığı ışığın frekansı, spektrumun görünür ışık bölgesine denk düşer. Bununla birlikte gözle görülemeyen frekansta ışık yayan kızılötesi (infrared,IR) veya morötesi (ultraviole,UV) LED’ler de vardır. LED’in ışık yayma mekanizmasının iyi anlaşılması için kuantum fiziği, kimya, elektronik ve optik alanlarında bilgi sahibi olunması gereklidir. LED’in en önemli kısmı yarı iletken malzemeden oluşan ve ışık yayan LED çipidir. LED çipi noktasal bir ışık kaynağıdır ve kılıf içine yerleştirilmiş yansıtıcı eleman sayesinde ışığın belirli bir yöne doğru yayılması sağlanır. Şeffaf kılıflı bir LED’e dikkatli bakılırsa LED çipi gözle görülebilir.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ İşyerlerinin gün ışığıyla yeter derecede aydınlatılmış olması esastır. Şu kadar ki, işin konusu veya işyerinin inşa tarzı nedeniyle gün ışığından faydalanılamayan hallerde yahut gece çalışmalarında, suni ışıkla yeterli aydınlatma sağlanacaktır. Gerek tabii ve gerek suni ışıklar, işçilere yeter derecede ve eşit olarak dağılmayı sağlayacak şekilde düzenlenecektir. Aydınlatmada amaç, belli bir aydınlık düzeyi elde etmek değil, iyi görme koşullarını sağlamaktır, İyi bir işyeri aydınlatması yapılan işe göre; Yeterli şiddette, Tek Düze, İyi Yayılmış, Gölge Vermeyen Göz Kamaştırmayan ………………………aydınlatma şeklinde olmalıdır.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ 4.1. Doğal Aydınlatma Aydınlatmanın güneş ışığı ile yapılması esastır. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğünün 13. Maddesinde «işyeri taban yüzeyinin en az 1/10’i oranında ışık almasına sağlayacak şekilde pencerelerin olması» şartı getirilmiştir.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ 4.1. Doğal Aydınlatma Yapıların gün ışığı ile aydınlatılmasında en büyük sorun, gün ışığının meteorolojik koşullara bağlı olarak sürekli değişken olmasıdır. Dışarıdaki gün ışığının nitelik ve nicelik olarak sürekli değişmesine paralel olarak, bina iç mekânlarında oluşan gün ışığı aydınlığı da nitelik ve nicelik olarak sürekli değişir. Bu nedenle yapı iç mekânlarında oluşacak gün ışığı aydınlığını ölçmek veya tahmin etmek oldukça zordur. Tasarımcıların, yapı iç mekânlarında oluşacak gün ışığı aydınlığını tahmin etmekte kullanabilecekleri çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlere değinmeden önce, yapıların gün ışığı ile aydınlatılmasında kullanılan doğal ışık kaynaklarının özelliklerinden söz edilecektir. Yapıların gün ışığı tasarımında güneş ve gökyüzü birincil (doğrudan) ışık kaynakları olarak nitelendirilmiştir. Birinci gün ışığı kaynaklarının aydınlattığı mat yansıtıcı ve yarı saydam yapı malzemeleri de ikinci (dolaylı) gün ışığı kaynakları olarak ele alınır. Gün ışığının renk özelliği yani tayfsal enerji bileşimi, atmosfer yapısına, güneşin yükseliş (altitude) ve güney (azimuth) açısına ve coğrafi boylama göre değişmektedir.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ 4.1. Doğal Aydınlatma Gün ışığının renk özelliği, gün ışığı tasarımında ve aydınlık hesaplamalarında göz önüne alınmaz. Fakat gün ışığı ile yapay ışık birlikte kullanılacaksa, gün ışığı rengine yakın renkte ışık veren lamba seçmek gerekir. Yapı iç mekânlarının aydınlatılmasında ışık rengi, aydınlatılan nesnelerin renk görünümü ve ortamda yaratılan atmosferin psikolojik etkileri bakımından önemlidir. Pencere Tasarım Ölçütleri Yapıların gün ışığı ile aydınlatılmasında gün ışığının iç mekânlara girmesi, düşey veya tepe pencereleriyle sağlanır. Hangi tip pencere seçilirse seçilsin, iç mekânın aydınlık niceliği ve niteliği bakımından, pencere tasarımı aşağıdaki ölçütler göz önüne alınarak yapılmalıdır. Pencere alanı, iç mekânda yeterli düzeyde aydınlık sağlayacak büyüklükte olmalı ve pencere camı en fazla ışık geçirecek nitelikte olmalıdır. Doğrudan güneş ışınları çalışma düzlemi üzerine gelmemelidir. Pencere ile pencere duvarı arasındaki ışıklılık kontrastı göz kamaştırmayacak şekilde kontrol edilmelidir.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ 4.1. Doğal Aydınlatma Pencere konumu, çalışma düzlemi aydınlığını azaltmamalı; (Cosine reduction) ve yansımalarla göz kamaşmasına neden olmamalıdır (alçak pencereler yüksek pencerelere kıyasla daha az aydınlık sağlar, buna karşılık yüksek pencereden giren ışık yansımayla göz kamaşmasına neden olur). Pencere, sıcak iklimlerde ısı kazancını, soğuk mevsimlerde ısı kaybını en aza indirmelidir. Bu ölçütler pencere yönüne, mevsime, güneşin konumuna, enleme, yapının ısı yüküne ve kullanım amacına göre birbiriyle çalışabilir veya bazıları daha fazla önemli olabilir. Bu nedenle pencere yönü, güneş ışığı kontrol elemanları, cam tipi, cam eğimi ve ışık yansıtıcıları belirli şartlara göre seçilmeli ve tasarlanmalıdır. Özellikle doğrudan güneş ışığının kontrolü ve güneş ışınlarının ısı kazancı kontrolü ile ilgili ölçütler, güneşin günlük ve mevsimlik hareketi nedeniyle her bir yön için farklı düzenlemeler gerektirir.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ 4.2. Yapay Aydınlatma Geceleyin veya gündüzün doğal aydınlığın yetersiz olduğu iç ve dış mekânlar, yapay ışık kaynakları ile aydınlatılır. Yapay ışık kaynakları, başta enerji tüketerek ışık ürettikleri için yapay aydınlatma (suni aydınlatma) yapıların işletim maliyetini yükseltir. Ayrıca yapay ışık kaynaklarının etkinliği, kirlenme ve eskime nedeniyle zamanla azaldığı için, belirli sürelerle temizlenmeleri veya değiştirilmeleri gerekir. Diğer taraftan şekil, renk ve iç mekânda dağılımları bakımından, yapay aydınlatma aygıtları iç mekân mimarisi ile uyumlu olmayabilir. Bu olumsuz yönlerine karşılık yapay aydınlatma aydınlık düzeyi değişken değildir. İşlevsel ve estetik bakımdan istenilen düzeyde ve kalitede aydınlık sağlanabilir. Gün ışığının giremediği mekânlar yapay ışık kaynakları ile aydınlatılarak iç mekânların kullanılma etkinliği artırılabilir. Diğer taraftan ışık rengi, aydınlık ve ışıklılık dağılımı istenildiği gibi değiştirilebilir. Yapı iç mekânlarının mimari tasarımında ışık, yalnız görsel konfor için değil, aynı zamanda aydınlatılacak çevrenin kullanıcılar üzerinde bırakmasını istediğimiz duygusal etkilenmeyi sağlayacak bir tasarım elemanı olarak da kullanılabilir. Işık, ortamın genel atmosferini belirleyen, dolayısıyla da ortamı kullanan insanların duygusal tepkilerini etkileyen bir özelliğe sahiptir.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ 4.2. Yapay Aydınlatma Ortamın tanımı ve karakteri büyük ölçüde aydınlık düzeyi ve dağılımına bağlıdır. Kullanılacak aydınlatma armatürlerinin ışık doğrultusu ışık rengi, ışık dağılımı ve boyutsal nitelikleri, iç mekânda mimarı çizgi, form, renk desen ve dokuların güçlendirilmesinde veya zayıflatılmasında kullanılabilir. Kontrol edilmiş yüksek düzeyde bir genel aydınlatma, mekân kullanıcıları üzerinde uyarıcı bir etki yapar, onları daha dikkatli ve aktif kılar, çalışma isteğini arttırır. Düşük düzeyde bir aydınlık ise, ortamda dinlendirici, samimi ve sakin bir atmosfer yaratır. Aydınlık düzeyinin kontrol edilmesi ortamda, kullanım amacına uygun bir atmosfer yaratmak bakımından gereklidir. Bir ortamın aydınlığı “sert” veya “yumuşak” olarak nitelendirilebilir. Yumuşak veya yayınık aydınlık gölgeleri azaltır, ortamda daha dinlendirici ve görsel bakımdan daha az çekici bir atmosfer yaratır. İç mekân kullanıcıları üzerindeki etkisi, kapalı bir günde dışarısının görüntüsü gibi fazla ilgi çekici olmaz.

4. AYDINLATMA TÜRLERİ 4.2. Yapay Aydınlatma Ustaca kullanılmış sert aydınlatma, oluşturduğu gölge ve parıltılarla ortamın mimarı dokusunu vurgular, formuna güzellik katar. Bu etki, aşığı kontrol edilmemiş (unshielded) dekoratif ışık kaynakları ile sağlanabilir. Bir ortamın atmosferini çeşitlendirebilmek için birden fazla aydınlatma yöntemi kullanmak gerekebilir. Mimari tasarımda renk, çevrenin yaratacağı duygusal etki bakımından önemli bir faktör ve aydınlatma tasarımının ayrı bir boyutudur. Işık rengi, aydınlatılan nesnelerin renk görünümünü etkilediğinden, iç mekânın atmosferine katkısı büyüktür. Bununla birlikte, genel aydınlatmada kullanılacak renkli ışık kaynakları, ışık rengi düşük doygunlukta olmalıdır. Çünkü doygun veya özel renkler, ortamdaki malzemelerin ve insanların renk görünümünü bozar.

5. IŞIK KAYNAKLARININ SINIFLANDIRILMASI 5.1. Genel Aydınlatma Çalışma düzleminin her yerinde yaklaşık aynı düzeyde (üniform) aydınlık sağlayan aydınlatma yöntemine genel aydınlatma yöntemi denilir. Genel aydınlatma yönteminde aydınlatma aygıtları, iç mekânın mimarisine uygun olarak simetrik bir düzenle tavan yüzeyine veya asma tavana yerleştirilir. Yapılan iş için gerekli aydınlık düzeyinin tamamı genel aydınlatma sisteminden karşılanır. Bu aydınlatma yönteminde çalışma düzlemi üniform aydınlandığı için, çalışma masalarının veya iş makinelerin oda içerisindeki dağılımı daha sonra istenildiği gibi düzenlenebilir. Bu yöntemin tesisi, aydınlatma aygıtlarının konumları ile mobilya veya makineleri arasında bir koordinasyon gerektirmediği için daha kolaydır. Genellikle atölye, büro gibi çok sayıda çalışma masası bulunan geniş iş yerlerinin aydınlatılmasında uygulanan bir aydınlatma yöntemidir.

5. IŞIK KAYNAKLARININ SINIFLANDIRILMASI 5.2. Genel- Lokal Aydınlatma Genel-lokal aydınlatma yöntemi, çalışma masalarının, iş makineleri ve mobilyaların oda içindeki konumlarının öncelik taşıdığı iş yerlerinde uygulanmaktadır. Önce çalışma masalarının oda içindeki konumları belirlenir, daha sonra genel aydınlatma aygıtları, çalışma alanları üzerinde yüksek düzeyde aydınlık sağlayacak şekilde tavana yerleştirilir. Genel aydınlatmada olduğu gibi, iş için gerekli aydınlık genel aydınlatma aygıtlarından sağlanır, ancak aydınlatma daha çok çalışma masaları üzerine odaklanmış olduğundan ışık kullanımı daha etkindir. Bu yöntemde yansımalarla veya doğrudan göz kamaşmasına, gölge oluşumuna ve odanın diğer alanlarında çok karanlık bölgelerin kalmamasına dikkat edilmelidir.

5. IŞIK KAYNAKLARININ SINIFLANDIRILMASI 5.3. Lokal Aydınlatma Lokal aydınlatmada, yalnız görülmek istenilen yüzey veya nesne ile çevresindeki küçük bir alan aydınlatılır. Işık kaynağı olarak taşınabilir masa lambası, biraz uzağa konulmuş bir projektör veya tavandan çalışma masası üzerine sarkıtılmış yansıtıcılı veya petekli floresan lamba armatür kullanılır. Küçük bir alan üzerinde yüksek düzeyde aydınlık sağlanması bakımından ekonomiktir ancak öteki çalışanlar için rahatsız edici göz kamaşmasına neden olabilir. Tek başına lokal aydınlatma, çevre ile çalışma alanı arasında büyük ışıklılık kontrastı oluşturur. Bu nedenle, göz uyumunda aşırı zorlanmaları önlemek amacıyla çevrenin de, lokal aydınlık düzeyinin en az %20-30’u kadar genel aydınlatılması gerekir.

6. İÇ MEKAN AYDINLATMASI Her iş yerinde bina, malzeme ve makina bakım projelerinin yanı sıra, aydınlatma sisteminin de devamlı bakımı gerekmektedir. Bakım ve onarım hizmetleri geciktirilen ya da tümü ile ihmal edilen aydınlatma sistemlerinin verimliliği giderek azalır. Genellikle tavandan ve olabildiği ölçülerde de yüksek monte edilmesi önerilen aydınlatma sistemlerinin bakım, onarım ve temizlik hizmetlerinin montaj aşamasında düşünülmesi çok önemlidir. Gereğinde aydınlatma düzenine erişebilmek için bakım köprüleri ve bakım kabinleri gibi önlemler alınmalıdır. Bakım hizmetlerinin devamlılığı için pratik ve kalıcı çözümler getirilmediğinde, yerden lambalara erişebilmek büyük sorunlara, hizmet kesintilerine ve kazalara neden olabilir. Gün ışığı aydınlatmalarının bina içinden ve dışından devamlı temizliği ve camlarının devamlı temiz tutulması zorunludur. Yapay aydınlatma düzeninde; lambaların gücünün zamanla düştüğü, aydınlatma düzeneklerinin tozlanması ve kirlenmesinin de ışık verimliliğini azalttığı ve yansıtıcı yüzeylerin zamanla renklerinin matlaşarak aydınlatma etkinliğini azalttığı dikkate alınarak gerekli ikmal ve bakım hizmetlerinin yapılması öngörülmektedir. Devamlı ya da periyodik bakım yaklaşımlarının, iş düzenini aksatmaması ve acil hâllerde de bakım ve ikmal hizmetleri için önlemlerin alınmış olması önemlidir.

6. İÇ MEKAN AYDINLATMASI Aydınlatma düzeni, periyodik bakım yapmaya elverişli değilse, ömrü tükenen lambalar ve ışıklıklar üzerine biriken tozlar nedeniyle, birkaç ay içinde aydınlık düzeyi yarı yarıya düşebilir. Bu nedenle, daha proje aşamasında periyodik bakım programının yapılması gerekir. Öte yandan, bakımı ve değiştirilmesi kolay ekipman seçilmelidir. Işıklıklar ve lambalar periyodik olarak temizlenmelidir. Bu temizlik genelde altı ayda bir yapılır. Eğer iş yerinin havasında toz fazlaysa ışıklıkların ve lambaların daha sık temizlenmesi gerekir. Bakım sıklığını belirlemek için lüksmetreyle ölçüm yapılır. Aydınlık düzeyinde % 20 ile % 30 arasında düşme saptandığında temizliğin tekrarlanması gerekir. Temizlik yapılırken tüm güvenlik önlemleri alınmalı, ışıklıklar akım varken kesinlikle temizlenmemelidir. Akkor lambalar tükeninceye kadar etkinlikleri azalmaz. Ancak floresan lambalar için durum farklıdır. Işık etkenliği bir hayli düşmüş bir floresan lamba uzun süre yanmaya devam eder. Bu nedenle, floresan lambalarda, lambanın tükenmesini beklemek doğru olmaz. Işık etkinliği % 70’nin altına düşünce, eski lambayı, yenisiyle değiştirmek daha ekonomik olur.

6. İÇ MEKAN AYDINLATMASI

6. İÇ MEKAN AYDINLATMASI İş yerlerinde, tüm lambalar, her gün eşit saat yandığından, belli zaman aralıklarıyla tüm lambaları değiştirmek doğru ve kolay olacaktır. Bu belli zaman aralığı tüm lambaların % 20’sinin öldüğü zaman aralığı olarak alınabilir. Ancak değiştirilen bu lambaları atmayıp aydınlatmanın daha az önemli olduğu koridor, vestiyer gibi yerlerde kullanmak yerinde olur. Yine eskiyen bu lambalar değiştirme tarihinden önce tükenen lambaların yerine kullanılmak amacıyla saklanabilir. İş yerlerinin genel aydınlatma tasarımında çalışma düzlemi, ayakta çalışanlar için döşemeden 0.85m, oturarak çalışanlar için 0.75 m yüksekliğinde yatay bir düzlem olarak düşünülmelidir. Çalışma düzlemi yüksekliği ve eğim açısı farklı ise belirtilmelidir. Genel dolaşım alanlarında ve mağazalarda aydınlatma tasarımına esas alınacak yüzey, döşeme, duvar veya ortamdaki belirli bir düşey düzlem olabilir.

7. KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., 1986. Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009. Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S., 2001. Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons 2004. Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, 1976. Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I., , The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, 2002. Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, 2003. Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, 2000. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), 2008. Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, 1998. Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001.

KAYNAKLAR Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van Nostrand Reinhold, New York, 1986. Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996. Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992. Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, 2010. Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer – Elbet K. E., Ergonomics – How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999. Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008. Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A Work-System Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1995.

KAYNAKLAR OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., 1991. Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993. Şimşek, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1994. Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, 2000. Tayyari, F., Smith, J. L., Occuparional Ergonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, 1997. Uslu, B. A., Ergonomi, Atılım Üniversitesi Yayınları, No: 5, Ankara, 2001. Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001.