Abbasi İhtilalı’nın Sosyo-Politik Arka Planı

1. Hilâfetten saltanata... Hz. Hüseyin Abdullah b. ez-Zübeyr Tevvabun hareketi Muhtar es-Sakafî 2. Kabilecilik 3. Arap-Mevâli ayırımcılığı

4. Emevî halîfelerinin yaşam tarzı 5. Kaderiyye’nin eleştirisi Mab’ed el-Cühenî Gaylan ed-Dımeşkî 6. Hanedan içi çekişmeler

Abbasî ihtilâlinin arka planını oluşturan sosyo-politik etmenler söz konusu olduğunda karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır: İslâm’ın kendisini evrensel bir din olarak takdim etmesi ve Müslümanların eşitliği üzerine yaptığı vurgu Emevîler döneminde genel olarak ihlal edilmişti. Arap olmayan Müslümanlar (Mevâlî) Araplarca küçümseniyor, Müslüman olmalarına rağmen, Müslüman olmayan halkların verdiği vergileri vermek zorunda bırakılıyordu.

Mevâlî, kendilerine uygulanan ayırımcı uygulamalardan hoşnut kalmamış, olumsuz bir iç tepki geliştirmişlerdi. Sosyal baskı, idarî ve askerî üst düzey görevlere getirilmeme gibi ayırımcı politikadan rahatsız olan Mevâlî, kendilerine insanca muamele edilmesi ve Müslüman Araplarla aynı kategoride değerlendirilmeleri gereğini hep dile getirdiler. Onların Araplarla hukuki eşitlik isteği Ömer b. Abdülaziz (99-101/717-720) döneminde yerine getirilmeye çalışıldı ise de, bu tavır Emevîler döneminde bir geleneğe dönüştürülemedi.

Mevâlîye karşı yapılan bu farklı uygulamanın yanı sıra fetih nedeniyle Horasan’a yerleşen Arap kabilelerinden Yemenliler ile Mudarlılar arasında da devletin gelirleri ve makamlarını paylaşma konusunda sürtüşmeler meydana geliyordu. Merkezî hükümet tarafından Horasan’a tayin edilen valilerin bu kabilelerden birini yakınlık duyması, onları devletin makam ve gelirlerinden faydalandırması, kabileler arası düşmanlığı artıran bir faktör haline dönüşüyordu.

Bazı Emevî halifelerinin oyun, eğlence, zevk merkezli, lüks yaşantı içinde olmaları toplumun geniş kesimlerinde, onların “İslâmî ilkelerin dışında bir yaşam sürdürdükleri” algısını yerleştirmişti. Bu algı, Emevî yönetimine karşı duyulan öfkenin bir başka dayanağını oluşturmaktaydı.

Mevcut koşullar altında halk, adaleti merkez alan bir iktidarın özlemi içindeydi. İşte bütün bu gelişmelerin neticesi olarak zeminin bir ihtilâl için yeterince hazır hale geldiğini gören ve zemini ihtilâl için hazır bulan Abbas b. Abdulmuttalib’in torunlarından Muhammed b. Ali (ö.125/742-43) iktidarı ele geçirmek harekete geçti ve örgütsel yapılanmayı gerçekleştirdi.