NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ kişilik kuramlarI RAYMOND CATTELL NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi iisbf.nisantasi.edu.tr

NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © RAYMOND CATTELL Raymond Cattell’in Yaşam Öyküsü Raymond B. Cattell 1905’te İngiltere’nin Staffordshire kentinde dünyaya gelmiştir. Psikoloji alanında doktora derecesini 1929 yılında alan Cattell, 1932-1937 yılları arasında beş yıl süreyle İngiltere’de bir psikoloji kliniğinin yöneticiliğini yapmıştır. Daha sonra Birleşik Devletlere giden Cattell Columbia Üniversitesi’nde bir yıl süreyle ünlü öğrenme psikoloğu Thorndike’la birlikte çalışmış ve yaşamının geri kalan kısmını da Birleşik Devletlerde geçirmiştir. Bir yıl sonra Clark Üniversitesi’nde çalışmaya başlayan Cattell 1941 yılında Allport’un davetiyle Harward Üniversitesi’nde çalışmaya başlamıştır. Burada Gordon Allport ve Henry Muray’la birlikte kişilik üzerinde çalışmalar yürütürken faktör analizinin kişilik araştırmalarında etkili bir şekilde kullanılabileceğini öne süren Cattell, bu görüşünü 1945 yılında uygulamaya koymuştur. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ ©

NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © RAYMOND CATTELL Faktör Analitik Ayırıcı Özellik Kuramı: Temel Kavramlar ve İlkeler Diğer kuramcılardan farklı olarak Cattell kişiliği inceleme çalışmalarına klinik izlenimler ya da içgörüsel öngörülerle başlamamıştır. Cattell tümdengelimci akıl yürütme yerine ampirik araştırma yöntemlerine dayalı tümevarımcı bir yaklaşımı benimsemiştir. Davranışın bilimsel bir modelini oluşturmaya çalışan Cattell’in temel hedefi faktör analizi tekniğini kullanarak kişiliğin temel özelliklerini keşfetmekti. Cattell, Allport’un ayırıcı özelliklerin kişiliğin temel yapısını oluşturduğu ve bu ayırıcı özelliklerin belirli bir durumda kişinin nasıl davrandığından sorumlu olduğu fikrine katılmaktadır. Ancak bu özelliklerin kişinin içinde var olduğu varsayımını reddetmiştir. Cattell’e göre ayırıcı özelliklerin fiziksel ya da sinirsel bir statüsü yoktur ve bu nedenle de varlıkları ancak açık davranışların titizlikle ölçülmesi ile anlaşılabilir. Cattell de (1965) Allport gibi, genel (ortak) ve özel (bireysel) ayırıcı özellikler arasında ayrım yapmıştır. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ ©

NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © RAYMOND CATTELL İnsanın Doğası Cattell’e göre yeterli bir kişilik kuramının, kişiliği oluşturan birçok özelliği, bu özelliklerin ne ölçüde kalıtımla ya da çevreyle belirlendiğini ve kalıtım ve çevre etkileşiminin davranışı nasıl etkilediğini ele alması gerekir. Cattell aynı zamanda kişiliğin işleyişi ve gelişimi konularında da sistemli araştırma yöntemlerine ve güvenilir ve duyarlı ölçümlere dayalı bir yaklaşımın gerekliliğini savunmuş ve kişiliğin incelenmesinde faktör analizi metodunu tercih etmiştir. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ ©

NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © RAYMOND CATTELL Kişiliğin Yapısı: Ayırıcı Özelliklerin Sınıflandırılması Her ne kadar Cattell davranışın kişinin ayırıcı özellikleri ve durumsal değişkenlerin etkileşimi tarafından belirlendiğini öne sürse de kişiliğin incelenmesinde ortaya koyduğu temel kavram ayırıcı özelliklerdir (Hjelle ve Ziegler, 1992). Cattell’e göre ayırıcı özellikler, bir durumdan diğer duruma ya da bir andan diğerine tutarlı davranışlar göstermeye yönelik oldukça sürekli eğilimlerdir. Cattell, kişiliğin yapısal bileşenlerinin incelenmesinde faktör analizi metodunu kullanmayı tercih etmiştir. Binlerce insandan elde edilen verilere uyguladığı birçok faktör analizi sonucunda Cattell, ayırıcı özelliklerin farklı şekillerde sınıflandırılabileceği sonucuna varmıştır. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ ©

NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © RAYMOND CATTELL Kişiliğin Gelişimi Kalıtım ve çevrenin kişilik gelişimi üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla bir istatistiksel analiz geliştiren Cattell, bu analiz sayesinde yalnızca kalıtımın etkisi olup olmadığını değil, hangi kişilik özelliklerinin ne ölçüde kalıtımla, ne ölçüde çevre etkisiyle biçimlendiğini de belirlemeye çalışmıştır (Ewen,1998). Bu amaçla aynı ailede yetişen eş yumurta ikizleri, aynı ailede yetişen ancak ikiz olmayan kardeşler, birbirinden uzakta yetişen eş yumurta ikizleri ve birbirinden uzakta yetişen ve de ikiz olmayan kardeşler arasındaki benzerlikleri inceleyerek bunları kendi geliştirmiş olduğu analizle çözümleyen Cattel, genetik ve çevresel etkilerin farklı kişilik özellikleri için farklı düzeylerde olduğunu saptamıştır. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ ©

NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © RAYMOND CATTELL Eleştiriler ve Değerlendirme Cattell’in kişiliğin temel bileşenlerini ortaya çıkarma, insan davranışlarını matematiksel bir kesinlikle ölçme ve yordama çabaları ve iddiaları, çalışmalarını temellendirdiği faktör analizi tekniğinin sınırlılıkları ölçüsünde değerlendirilmelidir. Faktör analizi çok sayıdaki değişken arasındaki ilişkileri özetlemekte çok etkili bir istatistik teknik olmakla birlikte, bu tekniğin hipotez ölçme ve temel gerçekleri keşfetmedeki kapasitesi tartışılır niteliktedir. Ancak Cattell’in kişiliğin incelenmesi çalışmalarında kesin ve duyarlı ölçümleri ve çok yönlü istatistik tekniklerini kullanarak gerçekleştirdiği çok sayıda çalışma, bu yöndeki çabalar için öncü nitelik taşımaktadır. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ ©

NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ © kaynaklar Yazgan İnanç, Banu; Yerlikaya, Esef Ercüment. (2012), Kişilik Kuramları, 9.Basım, Pegem Akademi, Ankara. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ ©