TÜREV PİYASALAR Çağatay ORÇUN

Finansal Piyasa?

Finansal piyasalar, gerçekleştirilen alım-satım işlemi sonucunda el değiştiren kıymetlerin vadesine bağlı olarak spot ve türev piyasalar olmak üzere ikiye ayrılır. Spot piyasalar, belli miktarda bir mal veya kıymetin ve bunların karşılığı olan paranın işlemin ardından takas günü el değiştirdiği piyasalardır. BİST bünyesinde faaliyet gösteren Hisse Senetleri Piyasası ve Döviz Piyasası spot piyasalara örnek olarak verilebilir. Türev piyasalar, ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır.

Türev Araç? Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar “türev araç” olarak adlandırılmaktadır. Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlar. Tanım olarak “türev” kelimesinin kullanılmasının nedeni; gerçek bir piyasa ve ürünü (underlying asset-“dayanak varlık”) baz almaları ve değerlerinin baz aldıkları o dayanak varlığa (ürüne, göstergeye, araca) göre değişecek olmasıdır.

Neden Türev Piyasalar? Sahip olunan mal veya hizmetler piyasa koşullarında oluşan fiyatlardan alıp satılabilmekte fakat henüz sahip olunmayan, örneğin üç ay sonra sahip olunacak bir mal veya hizmet hangi fiyattan satılır? Ya da bir mal gelecek bir tarihte, örneğin üç ay sonra hangi fiyattan satın alınır? İşte bu sorulara yanıt bulunması ve gelecekteki fiyat belirsizliğinden kaynaklanan risklerin ortadan kaldırılması amacıyla vadeli işlem sözleşmeleri alınıp satılmaya başlanmış, yapılan vadeli sözleşmelerde taraflara garanti sağlanması amacıyla da bu sözleşmeler organize borsa çatısı altında toplanmıştır. Sözleşmelerin standart hale getirilmesi ile spekülatörler de bu sözleşmeler üzerinden işlem yapmaya başlamışlardır. Böylelikle fiyat riskine karşı korunma çabası içerisinde olan üreticiler ve tüccarlar bir çözüme kavuşurken, yatırımcılar ve spekülatörler de cazip bir yatırım aracına sahip olmuşlar, finansal alanda faaliyet gösteren aracı kurumlar ve bankalar müşterilerine yeni alternatif ürünler sunabilir hale gelmişlerdir.

Türev Piyasaların Temel Fonksiyonları? Türev piyasalarının iki temel fonksiyonu vardır: RİSK YÖNETİMİ GELECEĞE YÖNELİK FİYAT OLUŞUMU

Risk Yönetimi Türev piyasalarının temel fonksiyonlarından biri, gelecekte meydana gelebilecek aleyhte fiyat değişimleri karşısında riskten korunma imkanı sunmaktır. Nitekim türev piyasaları, tarımsal ürünlerin fiyatlarında gelecekte meydana gelebilecek aşırı dalgalanmaların yaratacağı risklerden korunma ihtiyacından doğmuştur. Her kişi veya kurumun üstlenmiş olduğu riskler birbirinden farklı olabilir. Bu farklılığı yaratan, iş hacmi, faaliyet türü gibi birçok kriterdir. Türev piyasalar, yatırımcılara risklerini diğer yatırımcılara transfer edebilme olanağı sağlar. Riskleri üstlenen taraflar ise risklerini daha kolay yönetebilecek olan veya bu riskleri üstlenmeye istekli yatırımcılar olabilir. Riskleri üstlenmeye istekli olan taraflar, türev piyasalarda derinliği sağlayan ve fiyat değişimlerinden kar elde etmeye çalışan spekülatörlerdir. Spekülatör olarak adlandırılan grup esas itibarı ile riskten korunmak yerine beklentileri doğrultusunda pozisyon alarak fiyat değişimlerinden kar elde etmeye çalışmaktadır. Özet olarak risk, türev piyasalarda alınıp satılabilir hale gelmektedir.

Geleceğe Yönelik Fiyat Oluşumu Geleneksel piyasalarda arz ve talebe göre oluşan fiyatlar, içinde bulunulan anda geçerlilik arz etmektedir. Örneğin, Dolar/TL denince ilgili piyasada o an geçerli kurlar akla gelmektedir. On dakika sonrasında fiyatların ne olacağını tam olarak kestirmek imkansızdır. Oysa türev piyasalar sayesinde değil on dakika sonrasının, bir yıl sonrasının bile fiyatlarının belirlenmesi mümkündür. Bu piyasalarda işlem yaparak gelecekteki alış veya satış fiyatını belirleyebilmenin yanında bu piyasalar sayesinde gelecekteki fiyatlar hakkında sadece fikir sahibi olmakta mümkündür. Örneğin vade sonu altı ay sonra olan bir sözleşme için yatırımcıların vermiş olduğu alış veya satış kotasyonlarına bakarak, yatırımcıların söz konusu varlığı altı ay sonra satın alırken vermeye razı olacakları fiyat veya bu malı altı ay sonra satarken karşılığında almayı kabul edecekleri fiyat hakkında fikir sahibi olunabilir.

Vadeli İşlem Sözleşmelerinde İşlem Yapan Yatırımcı Tipleri? Vadeli piyasalarda işlem yapan yatırımcılar üç ana grup altında toplanabilir. Bunlar; - Riskten korunmak isteyenler - Spekülatörler - Arbitrajcılar

Riskten korunmak isteyenler; Riskten korunmak isteyen yatırımcılar, bir sermaye piyasası aracı, döviz, kıymetli maden veya malı kullanan, bunlarda pozisyon tutan veya gelecekte teslimatını bekleyen, ancak ilgili ürünün fiyatında gelecekte meydana gelebilecek olumsuz değişimlerden korunmak isteyen kişi veya kurumlardır. Bu yatırımcılar, spot piyasalarda fiyatların yükselmesinden korunmak için vadeli işlem sözleşmesine alıcı (uzun taraf), düşmesinden korunmak için de vadeli işlem sözleşmesine satıcı (kısa taraf) olarak girerler.

Spekülatörler; Vadeli piyasaların önemli unsurlarından biri de spekülatörlerdir. Bu kişilerin alım-satım işleminde bulunmaları zaman zaman ani fiyat hareketlerine sebep olmakla birlikte, piyasanın likiditesini ve işlem hacmini arttırdığı bilinmektedir. Spekülatörlerin risk alma konusundaki isteklilikleri diğer piyasa katılımcılarına taşıdıkları riski spekülatörlere devrederek riskten korunma imkanı sağlar.

Arbitrajcılar; Arbitrajcılar (Arbitrajörler) ise, piyasalar arasındaki fiyat dengesizliklerinden yararlanarak risksiz kar elde etmeyi hedefleyen yatırımcılardır. Örneğin, bir mal coğrafi olarak farklı yerlerde farklı iki fiyattan işlem görüyorsa arbitrajcı hemen ucuz olan yerden alır, pahalı olan yerde satar ve böylece risksiz kar elde eder. Benzer şekilde spot piyasalar ile vadeli piyasalar arasındaki taşıma maliyeti ilişkisi sonucu oluşması gereken fiyattan farklı seviyelerde fiyat oluşması durumunda, arbitrajcılar devreye girerek ucuz olan piyasada alış, pahalı olan piyasada satış yaparak piyasaları dengelerler. Bu faaliyetler piyasaların birbirleriyle uyumlu ve dengeli hareket etmesini ve gerçekçi fiyat oluşumunu sağlar.

Arbitraj? Bir döviz, menkul değer, mal veya üretim faktörü gibi ekonomik varlığın aynı andaki fiyat farklılığından kazanç sağlamak üzere eşanlı olarak alınıp satılmasına verilen addır. Arbitraj, menkul değerlerin değişik piyasalarda oluşan fiyat farklarından, kazanç elde etme yöntemidir. Menkul kıymetlerin yanı sıra döviz ve ticari mallar üzerinden de uygulanabilir.

Arbitraj Türleri? Yer (Piyasa) Arbitrajı: Değişik piyasalarda, aynı zaman biriminde oluşan fiyat farklılıklarından yararlanmak amacıyla yapılmaktadır. Zaman Arbitrajı: Spot ve ileri tarihte teslim koşullu fiyat farklarından kazanç sağlamayı öngören arbitraj türüdür. Faiz Arbitrajı: Farklı paraların kısa süreli yatırımlarının gelirleri arasındaki farklılıklardan yararlanmak amacıyla yapılan arbitraj işlemidir.

Türev Araçlar Nelerdir? - Opsiyonlar, - Vadeli İşlemler, * Futures * Forward - Swaplar.