Gazetecilik Etiği ve Toplumsal Sorumluluk

Sigma Delta Chi, 1909 yılında ABD’de gazeteciler tarafından kurulan bir topluluktur. Temel amacı basın özgürlüğünü savunmaktır. 1926 yılında Profesyonel Gazeteciler Derneği’ne dönüşmüştür.

ASNE’nin (American Society of News Editors - Amerikan Haber Editörleri Derneği), kuruluş çalışmalarına 1922 yılında başlanmış ve ilk genel kurulunu 1923 yılında yapmıştır. Amerikan Haber Editörleri Derneği, Cannons of Journalism adıyla bilinen etik kodları 1922 yılında yayınlamıştır. Bu kodlar, Sigma Delta Chi 1926 yılında Profesyonel Gazeteciler Derneği’ne dönüştüğünde, bu derneğin yapısına uygun bir biçimde revize edilmiştir. Bu doküman basın alanındaki etik ilkelere dair ilk belge olarak bilinmektedir.

2. Dünya Savaşı Öncesi: İsveç Basın Konseyi Savaş öncesi, bütün dünyada otoriter rejimler egemendir ve mevcut medyayı kendi amaçları doğrultusunda kontrol altında tutmak için yeterince araçları mevcuttur. O dönemlerde toplumsal sorumluluktan söz ederken, ağırlıkla, basının iktidarla olan uyumlu ilişkisinden söz edilmektedir. Bu dönem için not edilmesi gereken en önemli nokta, basının kendi kendini denetlemesi ile ilgili yapılar arasında önemli yeri olan basın konseylerinin ilk uygulamasının 1916 yılında İsveç’te görülmesidir.

Savaş sonrası: 45’lerden 80’lere 1947 Hutchins Komisyonu (The Commision on Freedom of the Press)

Türkiye’deki gelişmeler

DP’nin basın alanındaki uygulamaları Dönemin gazetecilik etiği açısından en önemli sorunu, basının iktidar ile ekonomik çıkar üzerinden kurduğu ilişkide yatar.

Türkiye’deki gelişmeler 1908 Matbuatı Osmaniye Cemiyeti girişimi 1917Osmanlı Matbuat Cemiyeti – 1919 Türk Matbuat Cemiyeti – 1921 İstanbul Matbuat Cemiyeti 1930 T ürk Gazeteciler Birliği 1938-1946 Türk Basın Birliği Mesleki örgütlenmeler etik konusuna duyarlı değildir.

1946 Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Mesleki örgütlenmeler etik konusuna duyarlı değildir.

Gazetecilik etiği konusunda ilk girişim Basın Şeref Divanı 1960 Türk basınında otokontrol amacıyla kurulan ilk yapı. Çalışmalara 1 Haziran 1960 tarihinde başlanıyor. 24 Temmuz 1960 tarihinde 10 maddelik basın ahlak yasası ilan edildi ve basın şeref divanı kuruldu.

Basın Şeref Divanı Basın Şeref Divanı, ilan edilen Basın Ahlak Yasasına aykırı davranışları “teşhir” ediyordu. İkinci önemli uygulama aykırı davranışları belirlenen basın kurumlarının resmi ilanlarının kesilmesiydi. Ancak mahkemeler bu uygulamayı haksız buldu. Basın Şeref Divanı 1967 yılında faaliyetlerini durdurmak zorunda kaldı.

20 yıllık bir aradan sonra Türk basınında ikinci özdenetim uygulaması 1987 yılında Basın Konseyi Sözleşmesi ve Basın Meslek İlkelerinin ilanıyla başlamıştır. Basın Konseyi 1988 yılında resmen kurulmuştur. Konseyin çalışmalarına yön veren temel doküman 16 maddelik Basın Meslek İlkeleri’dir.

Basın Konseyinin iki görevi Basın konseyinin iki temel görevi vardır; Basın özgürlüğünü korumak, basının faaliyetlerini engelleyici davranışları izlemek, Basın özgürlüğünün kullanılış tarzından kaynaklanabilecek zararlardan toplumu korumak.

Basın Konseyi’nin denetleme gücü Basın Konseyi kendisine yapılan bir başvuru hakkında şu kararları alabilir; Şikayeti yersiz bulma Uyarma Kınama

Etik kuralların gelişimi 1960 Basın Ahlak Kuralları 1987 Basın Meslek İlkeleri 1998 Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluklar Bildirgesi

En temel sorun; aykırı davranışlar karşısında nasıl bir tutum izlenecek? Etik ilkelere aykırı davranışlar sözkonusu olduğunda nasıl bir davranış sergilenecek. Toplumsal sorumluluğunu yerine getirmeyen medya kuruluşları nasıl bu kulvara çekilecek?

Meseleyi kendi içinde çözmek! Ombudsman ya da okur / izleyici temsilcisi uygulaması medya kuruluşlarının içeriklerine ilişkin şikayetleri kendi içinde çözüme kavuşturma gayretinin bir ifadesi olarak görülebilir. Bir yandan müşteri memnuniyetine hizmet eder, diğer yandan da dışsal kamuya “toplumsal sorumluluğun farkında olunduğuna dair bir mesaj verir.

Gazetecilerin temel görevleri ve ilkeleri 1. Halkın gerçekleri ve doğruları bilme hakkı adına, gazeteci kendi açısından sonuçları ne olursa olsun, gerçeklere ve doğrulara saygı duymak ve uymak zorundadır. 

2. Gazeteci bilgi ve haber alma, yorum yapma ve eleştirme özgürlüklerini ne pahasına olursa olsun savunur. 

3. Gazeteci, başta barış, demokrasi ve insan hakları olmak üzere, insanlığın evrensel değerlerini, çok sesliliği, farklılıklara saygıyı savunur. Irk, etnisite, cinsiyet, dil, milliyet, din, sınıf ve felsefi inanç ayrımcılığı yapmadan tüm ulusların, tüm halkların ve tüm bireylerin haklarını ve saygınlığını tanır. İnsanlar, topluluklar ve uluslar arasında nefreti, düşmanlığı körükleyici yayından kaçınır.  Bir ulusun, bir topluluğun ve bireylerin kültürel değerlerini ve inançlarını (veya inançsızlığını) doğrudan saldırı konusu yapamaz.  Gazeteci, her türden şiddeti haklı gösterici, özendirici ve kışkırtıcı yayın yapmamaya özen gösterir. 

4. Gazeteci, kaynağını bilmediği bilgi ve haberleri yayınlamaz; kaynak açık olmadığında, yayınlamaya karar verdiği durumlarda da kamuoyuna gerekli uyarıları yapmak zorundadır. Ajanslardan alınan özel haberler kullanılırken kaynak belirtilmesine özen gösterilir. 

5. Gazeteci temel bilgileri yok edemez, görmezlikten gelemez ve metinlerle belgeleri değiştiremez, tahrif edemez. Yanlış, yanıltıcı ve tahrif edilmiş yayın malzemesi kullanmaktan uzak durur. 

6. Gazeteci, bilgi, haber, fotoğraf, görüntü, ses, belge elde etmek için yanıltıcı yöntemler kullanamaz. 

7. Gazeteci, kamuya mal olmuş bir şahsiyet bile olsa, halkın haber alma, bilgilenme hakkıyla doğrudan bağlantılı olmayan hiç bir amaç için, izin verilmedikçe özel yaşamın gizliliği ilkesini ihlal edemez. 

8. Gazeteci, basılmış, yayınlanmış her yanlışı en kısa sürede düzeltmekle yükümlüdür. Gazeteci, cevap hakkına saygılı olmalıdır. 

9. Gazeteci, kendisine güvenilerek verilmiş bilgilerin, belgelerin kaynaklarını, kendileri izin vermediği sürece, mesleki gizlilik ilkesi uyarınca, hiç bir şekilde açıklamaz. 

10. Gazeteci, intihal (aşırma), iftira, hakaret, lekeleme, saptırma, manipülasyon, söylenti, dedikodu ve mesnetsiz suçlamalardan kesinlikle uzak durur. 

11. Gazeteci, bir bilginin, haberin yayını yahut yayınlanmaması karşılığı hiçbir maddi veya manevi avantajın peşinde olamaz. Gazeteci, devlet başkanından milletvekiline, iş adamından bürokratına kadar haber kaynağı olarak da kabul edilen kişi ve kurumlarla iletişimini meslek ilkelerini gözeterek yürütür. 

12. Gazeteci, gazetecilik mesleğini, reklamcılıkla, halkla ilişkilerle veya propagandacılıkla karıştıramaz ve ilan - reklam kaynaklarından herhangi bir telkin, tavsiye alamaz, maddi çıkar sağlayamaz. 

13. Gazeteci, ne konuda olursa olsun, elde ettiği bilgileri geniş biçimde yayın konusu yapmadan kendi menfaati için kullanamaz. Mesleğini, ne şekilde olursa olsun, (kanunların ve yönetmeliklerin kendisine tanıdığı hakların dışında) ayrıcalıklar kazanmak amacıyla kullanamaz. 

14. Gazeteci, her ne amaçla olursa olsun, tehdit ve şantaj gibi yöntemlerle mesleğini ve kendisini kullandırmaz, bunlara başvurmaz. 

15. Gazeteci her türlü baskıyı reddeder ve çalıştığı basın - yayın organındaki yöneticileri dışında kimseden işiyle ilgili talimat alamaz. 

16. Gazeteci sıfatını taşımayı hak eden herkes meslek ilkelerine de en yüksek seviyede uymayı taahhüt eder ve ülkesindeki kanunlara saygılı olmakla birlikte, hükümet ve benzeri kurumların müdahalelerine kapalıdır. Mesleki olarak sadece meslektaşlarının ve kamuoyunun değerlendirmeleri ile bağımsız yargı organlarını dikkate alır. Gazeteci, devleti yönetenlerin belirlediği ulusal ve uluslararası politikalar konularında bazı önyargılara değil, halkın haber alma hakkına öncelik verir. Onu meslek ahlakı, gazeteciliğin temel ilkeleri ve özgürlükçü demokrasi kaygıları yönlendirir. 

Etik kuralların içeriği Doğruluk, gerçeğe sadakat, nesnellik, tarafsızlık vb. gibi haberciliğin temel ilkelerine vurgu.

Etik kuralların içeriği Aşağılama, kınama, suçlu ilan etme, özel yaşamın ihlali gibi kişilik haklarına saygı gösterilmesi konularına vurgu.

Etik kuralların içeriği Müstehcenlik başta olmak üzere, şiddet ve zorbalığa özendirme gibi genel ahlak konularına duyarlılık ile ilgili vurgu.

Etik kuralların içeriği Habercilik mesleğinin uygulamalarına ilişkin kurallara vurgu.

Gazetecilik üzerine sürdürülen etik tartışmaların eksikliklerinden biri, etik gazeteciliğin her şeyden çok bir kişisel ahlak sorunu olarak anlaşılmasında yatar. Gazetecilik eylemi sırasında etik dışı davranış bir bireysel ahlak sorunu mudur, yoksa yapısal koşullar tarafından mı belirlenmektedir.

Can güvenliği kaygısı: Doğruyu yazmanın bedeli can olabilir.

Yasal sınırlamalar: Gazetecilerin temel görevi olduğu ifade edilen halkı aydınlatmak konusundaki girişimler çoğu kez, yasal sınırlamalar nedeniyle, gazeteciler ve gazetecilik faaliyeti açısından sorunlu hale gelebilir. Temel sorun, neyin gerçek, neyin hakaret, neyin serbest olduğu konusunda pek çok sınırın var olmasıdır.

Reklamverenler ve finans kaynakları ile ilişkiler: Medya kuruluşları gelirlerini sağladıkları reklam verenlerin ve başka finans sağlayıcıların talepleri doğrultusunda davranabilirler. Ya da genellikle bu husus göz önünde bulundurularak bir otokontrol mekanizması devreye girebilir.

Medya sahiplerinin müdahalesi: Medya kuruluşlarının sahipleri, başka alanlardaki yatırımları nedeniyle, içeriği kontrol etmek konusunda her zaman aktif bir tutum içinde olabilirler. İş güvencesinden yoksunluk ve işsizlik tehlikesi, bu ilişkilerin zorlayıcı etkisi karşısında gazeteciyi etik dışı davranışa yönlendirebilir.

Polisiye uygulamalar: Özellikle güvenlik güçlerinin uygulamalarına ilişkin haberlerde gazeteciler de doğrudan polis şiddetinin kurbanı olabilmektedir.

Devlet sırları, gizlilik vb Devlet sırları, gizlilik vb. : Ulusal çıkar gerekçesiyle, gazetecilerin ilgi alanı dışında tutulmaya çalışılan konuların varlığı, gazetecinin temel görev ve sorumluluklarıyla çelişen, dolayısıyla etik açıdan tartışmalı bir bölge yaratmaktadır.

Son söz yerine… Bütün bu koşular altında etik kurallara uygun davranma konusundaki tartışmalar kimilerine göre yersiz ve gereksiz olabilir.