BÖLÜM 16 HAYAT SİGORTALARI Bölüm Yazarı: ÖZGÜR AKPINAR, OLGUN KÜNTAY Kırkbeşoğlu, E. (2015). Risk Yönetimi ve Sigortacılık.

Bireylerin, toplumsal yaşamda kaybetmekten korktukları menfaatlerini güvence altına alma arzuları sigortacılık sisteminin varlığının bugüne kadar yaşamasının en temel nedenidir. İlk çağlarda en büyük risk, yaşamı devam ettirecek ekonomik koşulların kötüye gitmesi olmuştur. Bu yüzden de sigortacılık tarihi HAYAT SİGORTALARI ile başlamaz. Ancak zamanla bu kanı değişmiş ve HAYAT SİGORTALARI, özellikle gelişmiş toplumların sigorta üretimlerinin merkezine oturmuştur.

TANIM Kişinin, ölümü halinde desteğinden yoksun kalacak kimselerin geçiminin sağlanmasını (ölüme bağlı), sözleşmede belirtilen belli bir süreden fazla yaşaması halinde ise (yaşama bağlı) bir birikimin elde etme edilmesini güvence altına alan bir sigorta türüdür. Sosyal güvenlik sistemini de destekleyen hayat sigortaları, kaza veya hastalık sonucunda meydana gelebilecek ölüme karşı, maluliyete karşı ve yaşlılığa karşı teminatlar veren, genellikle uzun süreli menfaat sağlamaya yönelik olarak yapılan meblağ sigortalarıdır. İlk ortaya çıktığı zamanlarda, poliçe sahibinin sigorta süresi içerisinde ölmesi halinde, lehtara (poliçede belirtilmemişse yasal varislere) toplu para ödenmesi amaçlanmış iken, günümüzde kişilerin emeklilik dönemlerine katkı sağlaması için yatırım amaçlı da kullanılan bir finansal enstrüman haline gelmiştir.

ÖZELLİKLERİ Mal sigortalarında rizikonun meydana gelip gelmeyeceği belirsiz iken, hayat sigortalarında belirsizlik; ölümün ne zaman gerçekleşeceğidir. Can sigortalarının kapsamına giren bir sigorta branşıdır. Sigortalıya yaşlılığında sıkıntıya düşmeden hayatını sürdürme imkanı sağlamak, ölümü halinde ise ekonomik açıdan destek olduğu kişilerin zorluklar yaşamasının önüne geçmeyi amaçlar. Buna göre HAYAT SİGORTASI’na salt tasarruf işlemi demek doğru değildir. Sigortacıya devredilen bir risk bulunmakta ve sigortacı sadece bu risk gerçekleştiğinde tazminat ödemesi yapmaktadır. (Eksik İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşme)

ÖZELLİKLERİ Hayat Sigortaları ile yapılan birikimlerin oluşturduğu fonlar, gelişmiş ekonomilerin en büyük finansman kaynağını oluşturmaktadır. Koruma ve tasarruf fonksiyonları bulunan hayat sigortalarının, özellikle tasarruf fonksiyonu; uzun vadeli, periyodik ve düzenli nakit girişi ile güçlü bir fon meydana getirme kapasitesine imkan sağlamaktadır. Hayat dışı branşlarda tazminat prensibi gereğince uygulanması zorunlu olan çifte sigorta, aşkın sigorta ve eksik sigorta gibi kavramların hayat branşında bir geçerliliği yoktur. Hayat Sigortaları, devletin büyük harcamalar gerektiren sosyal güvenlik programları için tamamlayıcı bir rol üstlenmektedir. Sosyal güvenlik sistemi üzerindeki yükü azaltarak, devlet bütçesi üzerindeki baskıyı hafifletir. Hükümetler de kaynaklarını başka yerlere ve yatırımlara aktarabilme imkânına sahip olurlar.

TÜRLERİ HAYAT SİGORTALARI ÖLÜME BAĞLI TAM H.S. SINIRLI SÜRELİ H.S. YAŞAMA BAĞLI KAPİTAL H.S. GELİR AMAÇLI KARMA EVLİLİK / DOĞUM SERMAYE İTFA YATIRIM FONLU

ÖLME OLASILIĞINA KARŞI YAPILAN HAYAT SİGORTALARI(VEFAT SİGORTALARI) Sigortalının ölümü halinde sigortacı, sigorta bedelini ödeme yükümlülüğü altına girer. Poliçede belirlenen süre sonunda sigortalının hayatta kalması halinde sigortacının tazminat ödeme yükümlülüğü doğmaz. Birikim yolu ile toplu para oluşturulması ve sigorta bedelinin değiştirilmesine imkân veren klozlar yoktur. Sigorta süresi belirli yıllar arasında olabileceği gibi, yaşam boyu da devam edebilmektedir.

TAM HAYAT SİGORTASI Sigortalıya bütün ömrü boyunca sigorta teminatı verir. Ölüm zamanının önemi yoktur. Hangi tarihte ölüm gerçekleşirse gerçekleşsin, sigortacı lehtara (yoksa varislere) tazminat ödemekle yükümlüdür. Ölüm halinde destekten yoksun kalanların ekonomik gücünü koruma amacıyla yapılır. Aksine hüküm bulunmadığı hallerde primler ödeme dönemi boyunca sabittir. Prim ödemeleri, yaşam boyu devam edebileceği gibi, belli bir süre içinde veya tek sefer de yapılabilir. Sigorta şirketleri tam hayat sigorta poliçelerinin gelecekteki vefat halinde harcamaları için karşılık ayırmaları gerekmektedir. Tam hayat sigortalarının çoğunluğunun kâr katılımlı olması bu poliçe türünü daha cazip kılmaktadır.

SINIRLI SÜRELİ HAYAT SİGORTASI Sigortacı, poliçede belirlenen süre içerisinde sigortalının ölmesi halinde, sigortalının yakınlarına poliçede gösterilen belirli bir tutarı ödemek zorundadır. Ölüm gerçekleşmez ise, sigortacı tazminat sorunluluğundan kurtulur. En az bir yıl süreli olarak yapılabilir. Genellikle belirli bir tarihten sonra emeklilik hakkını kazanacak kimseler tarafından o tarihe kadar oluşabilecek ölüm riskine karşı ekonomik güvence vermesi amacı ile tercih edilir. Sigortalılara, poliçelerini değiştirme imkânı sunulmaktadır. Bu sebeple, bu sigorta türünden ayrılma diğer sigorta türlerine göre daha fazladır. Bu özellik sigortalıya, poliçesini diğer bir hayat sigortası poliçesi ile değiştirme imkânı verir. Poliçenin yenilenme imkânı da bulunmaktadır. Sigortalı, tekrar bir sağlık muayenesi raporu getirmeden, sürenin bitmesinden önce sigorta poliçesini yenileyebilir. Bu poliçe türünden ayrılma halinde ise cezai yaptırımlar bulunmaktadır. Primler sabit miktarlarda ödenebildiği gibi, artan miktarlarda da ödenebilir.

YAŞAMA OLASILIĞINA KARŞI YAPILAN HAYAT SİGORTALARI Sigortacının tazminat ödeme sorumluluğu, sigorta poliçesinde saptanan süre içerisinde sigortalının hayata kalması koşuluna bağlıdır. Sigortacı için risk, ölüm olayı değil, yaşam halinin devam etmesidir. Sigortacı, poliçedeki süre dolduğunda sigortalıya toplu bir ödeme ya da rant (Annuite) ödemesi yapar.

KAPİTAL HAYAT SİGORTASI Belirlenen süre içinde sigortalının hayatta kalması halinde, sigortacı poliçede belirlenen tutarı bir defada sigortalıya ödemek zorundadır. Eğer sigortalı, poliçede belirlenen süre içerisinde ölürse, sigorta tazminat ödeme borcundan kurtulur ve sözleşme sona erer.

GELİR AMAÇLI HAYAT SİGORTASI Kapital hayat sigortası gibi sigortalı belirli bir süre prim ödemesi yapar, bu süre dolduktan sonra sigortacı eğer sigortalı hayattaysa, emeklilik aylığı (annüite) bağlar. Annüite ödemesi sigortalı ölene kadar devam eder. Hayat sigortacılı içinde birikim ve koruma amaçlı sigortalar yanında diğer önemli bileşeni oluşturan annuite, irat ya da diğer deyişle Gelir Amaçlı Hayat Sigortaları dünya sigorta pazarları ile kıyaslandığında ülkemizde göz ardı edilebilecek bir düzeyde kalmıştır. Hayat Annuitesi : bir kapitalin, faizin yanı sıra, sigortalının ölüm ve yaşama ihtimalleri de göz önünde bulundurularak, belirli süreli ya da hayat boyu düzenli gelir ödenmesi konusunu ifade etmektedir.

HAYAT ANNUİTELERİNE İLİŞKİN RİSKLER Sigortalıya, hayatı boyunca belirli bir geliri garanti eden annuite uygulamalarında, hizmet sağlayıcı ya da sistem açısından, genel ekonomik risklerin ve sigortalıya sunulan hizmet ve bazı seçenekler için prime yapılna yüklemelerin giderleri karşılamama risklerinin yanı sıra iki ana risk olduğu görülür: Uzun Yaşama Riski : Gerçek ölüm sayılarının, beklenen ölüm sayılarından sistematik olarak sapması sonucunda sigortalının, mortalite tablosundaki yaşama varsayımından daha uzun süre yaşaması riskidir. Getiri Riski : Yatırımlardan kazanılan getirinin, sigortalılara taahhüt edilen getiriden daha düşük olması riskidir.

HAYAT ANNUİTE MODELLERİ Getiri ve Uzun Yaşama Risklerinin İlgili Şirket Tarafından Üstlenildiği Modeller : Getiri Riskini sigortalının, Uzun Yaşama Riskini İlgili Şirketin Üstlendiği Modeller : Uzun Yaşama Riskini Sigortalının, Getiri Riskini İlgili Şirketin Üstlendiği Modeller : Şirketlerin Risk Üstlenmediği Modeller :

ANNUİTE ÜRÜNLERİNDE UZUN YAŞAMA RİSKİNİ KONTROL ETMEYE YÖNELİK UYGULAMALAR Güncel Mortalite Tabloları ve Hemen Ödeme Yapmaya Başlayan Ürün Tipleri Projekte Edilmiş Period ya da Cohort Mortalite Tabloları Annuite Alanlara Özel Mortalite Tabloları Toplu Para – Annuite Arasında Erken Seçim Zorunlu Annuite Rezerv Hesapları İçin Cinsiyet Ayrımlı Mortalite Tabloları Sigortadan Ayrılma (İştira) Kısıtları Sigortalılara Borç Verilmemesi Sigortalı Değişikliğine İmkan Tanınmaması Uzun Yaşama Riski Bonosu

ANNUİTE UYGULAMALARINDA GETİRİ RİSKİNİ KONTROL ETMEYE YÖNELİK UYGULAMALAR Uzun Süreli ve Garanti Getirili Yatırım Araçları Getirinin Belirli Bir Dönem İçin Garanti Edilmesi, Yeniden Belirlenmesi ve Enflasyon Oranı Gibi Bir Değişkene Endekslenmesi Ömür Boyu Vefat Sigortası Kamu’nun Azami Teknik Faiz Oranını Belirlemesi Ardışık Olarak Yenileme Garantili Kısa Süreli Annuite Ürünleri

KARMA HAYAT SİGORTASI Yaşama olasılığına karşı yapılan hayat sigortaları ve ölme olasılığına karşı yapılan hayat sigortaları birbirinin karşıtı riskleri, sigorta güvencesi altına alan sigorta türleridir. Her iki sigorta türünde de risk unsurunun gerçekleşmeme olasılığı bulunmaktadır. Bu durumu ortadan kaldırmak için hem yaşam hem de ölüm durumlarını içeren tek bir sigorta türü oluşturulmuş ve buna Karma Hayat Sigortası denilmiştir. Sigorta poliçesinde saptanan tarihten önce sigortalının ölmesi halinde poliçede belirtilen sigorta bedeli sigortalının yakınlarına ödenir. Aynı zamanda belirli bir zamanda hayatta kalması halinde ise sigortacı yine poliçede belirlenen bedeli sigortalıya öder.

KARMA HAYAT SİGORTASI Karma hayat sigortasında sigortacı için riskin gerçekleşmesi kesin olup, sigortada bulunması gereken belirsizlik hali bulunmamaktadır. Bu nedenle bu tür sigortanın esasen bir sigorta işlemi olmadığı, sadece bir tasarruf işlemi olduğu ileri sürülmektedir. Ancak Bozer ve Pekiner’e göre bu sigortada risk unsuru, sigortalının belirli bir tarihten önce ölmesi, tasarruf unsuru ise bu tarihte hayatta kalmasıdır. Hem ölüm hem de yaşam olasılıklarını içinde barındırdığı için, sigortalının ödeyeceği sigorta primi diğer hayat sigortalarına göre daha yüksektir. Primler genellikle yıllık olarak ödenmekle beraber, istendiği takdirde bir defada ödeme de mümkündür. Konut kredisi veren kuruşlar tarafından da önemsenmektedir.

EVLİLİK / DOĞUM SİGORTASI Tek ya da taksitli prim ödemeleri karşılığında, sigortalılara evlilik, doğum ve insan hayatı ile ilişkili benzeri olayları esas alarak ödeme yapan hayat grubu sigorta branşıdır. Evlilik ve doğum sürecindeki ölüm rizikoları teminat altına alınır. Bu haliyle sağlık sigortalarındaki doğum teminatından ayrışır. Özellikle evlilik öncesi gerçekleşecek ölüm veya doğum sırasında anne veya çocuğun vefatı teminat altına alınmış olur.

SERMAYE İTFA SİGORTASI Tek ya da taksitli prim ödemeleri karşılığında, süresi ve miktarı açısından belirli olan taahhütleri kapsayan aktüeryal tekniğe dayanan, risk unsuru içermeyen ve birikim işlemlerine bağlı ödeme yapan hayat grubu sigorta branşıdır. Bu sigorta türü gelir amaçlı hayat sigortasının risk içermeyen versiyonudur. Yani kişi ölüm veya yaşam riski olmaksızın birikim sağlayacağı bir sisteme dahil edilir. Gelir toplama amacı güdülür. Ancak risk içermez. Bu şekliyle sigorta mantığından biraz farklılaşmaktadır. İçerik olarak bankaların vadeli birikimli hesaplarına benzerlik gösterir.

YATIRIM FONLU SİGORTALAR Sermaye itfa sigortası kapsamındakiler hariç diğer hayat grubu sigortaları ürünlerinin bir varlığa veya varlık grubuna endekslendiği ve yatırımların fon esasına göre yapıldığı hayat grubu sigorta branşıdır. İçerik olarak bireysel emeklilik sistemine benzerlik gösterir.

KREDİ HAYAT SİGORTALARI Banka ve finans kuruluşları : ‘Krediyi veririm ama bir şartla’ Örnek : 10 yıllık krediye 10 yıllık hayat (ölüme bağlı) sigortası Ölüm halinde lehtarlara ayrı, kredi kuruluşuna ayrı tazminat ödenmez Tazminatı alan lehtar, kalan kredi borcunu ödemekle yükümlüdür ÖNEMLİ : Sigortalının geçmişteki ya da mevcut hastalıklarını, tedavilerini, kullandığı ilaçları poliçe düzenlenirken beyan etmesi şarttır Aksi takdirde, bu rahatsızlıklardan biri nedeniyle ölüm gerçekleşmesi halinde sigorta şirketi ödeme yapmayacaktır UYARI : Azalan teminat – Sabit teminat ayrımına dikkat etmek gerekir Sakatlık teminatını da kapsıyorsa ödeme direkt bankaya yapılır