Tələb, təklif və hökumət siyasəti 6 Tələb, təklif və hökumət siyasəti Dr. Elşən BAĞIRZADƏ “Mikro iqtisad” dərsi Azərbaycan Universiteti

Təklif, Tələb və Hökumət Siyasətləri Tənzimlənməyən bazar sistemində, tarazlıq qiyməti və həcmini bazar gücləri müəyyən edir. Tarazlıq şərtləri səmərəli olmasına baxmayaraq, bu halda belə bəzi kəsimlər məmnun olmaya bilər. İqtisadçıların rolu nəzəriyyələrdən istifadə edərək siyasət formalaşdırmaqdır. 2 2

QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ Siyasətçilər alıcı və satıcıların bazar qiymətindən məmnun olmadıqlarını düşündükləri halda bazara müdaxilə edirlər. Nəticədə hökumət döşəmə və tavan qiymət mexanizmi tətbiq edir. 3 3

QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ Tavan Qiyməti Bir əmtəənin satıla biləcəyi maksimum qiymət qanunla müəyyən edilir. Döşəmə Qiyməti Bir əmtəənin satıla biləcəyi minimum qiymət qanunla müəyyən edilir. 4 4

Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər Hökumət tavan qiyməti tətbiq etdikdə bunun iki mümkün nəticəsi olar bilər: Əgər tavan qiyməti, tarazlıq qiymətindən yüksək müəyyən edilmişdirsə təsirli olmayacaqdır. Əgər tavan qiyməti tarzalıq qiymətindən aşağı müəyyən edilmişdirsə, təsirli olacaqdır və tələb artıqlığına (təklif çatışmazlığına və ya qıtlığıa) səbəb olacaqdır. 5 5

Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar (a) Tavan qiyməti təsirli deyilsə... Dondurma qiyməti Təklif Tələb $4 Tavan qiyməti 3 100 Tarazlıq qiyməti Dondurma miqdarı Tarazlıq həcmi

Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar (b) Tavan qiyməti təsirlidirsə... Dondurma qiyməti Təklif Tələb Tarazlıq qiyməti $3 2 Tavan qiyməti 75 125 Qıtlıq Dondurma miqdarı Təklif miqdarı Tələb miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər Tavan qiymətinin təsirləri Təsirli tavan qiyməti aşağıdakılara səbəb olur: qıtlıq, çünkü QD > QS. Məsələn: 1970-ci illərdəki benzin qıtlığı qeyri-qiymət mexanizmləri Məsələn: Uzun növbələr, satıcılar tərəfindən həyata keçirilən diskrimnasiyalar 11 14

NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Benzin stansiyalarındakı növbələr 1973-cü ildə OPEC dünya bazarlarında xam neftin qiymətini yüksəldir. Bununla da, xam neft benzinin əsas xammalı olduğundan yüksək neft qiymətləri benzin təklifini azaltmağa başlamışdır. Bəs uzun benzin növbələrinə nə səbəb oldu? İqtisadçılar inanır ki, bunun səbəbkarı hökumətdir. Çünkü o neft şirkətlərinin benzin qiymətlərini dəyişmə imkanlarını məhdudlaşdırır.

Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı (a) Tavan qiyməti təsirli deyilsə... Benzin qiyməti Tələb Təklif, S1 1. İlkin olaraq, tavan qiyməti təsirli deyildir... Tavan qiyməti P1 Q1 Benzin miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı (b) Benzinin tavan qiyməti təsirlidir... Benzin S2 qiyməti 2. . . . təklif azaldıqda . . . Tələb S1 P2 QS QD Tavan qiyməti 4. . . . nəticədə qıtlıq yaranır. 3. . . . tavan qiyməti təsirli olur . . . P1 Q1 Benzin miqdarı

Kirayə haqqları üzrə təsbit edilən tavan qiymətidir. NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Qısa və uzun müddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr Kirayə haqqları üzrə təsbit edilən tavan qiymətidir. Kirayə haqqlarının tənzimlənməsi siyasətlərinin məqsədi yoxsul xalqın evlərdən istifadə edə bilməsinə kömək etməkdir. Bir iqtisadçıya görə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi “şəhəri bombalamadan dağıtmanın ən yaxşı yoludur.” 2

Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr (a) Qısamüddətli dövrdə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi (təklif və tələb qeyri-elastikdir) Kirayə mənzil qiyməti Təklif Tələb Tənzimlənmiş kirayə haqqı Qıtlıq Kirayə mənzil miqdarı

Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənizmləmələr (b) Uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi (təklif və tələb elastikdir) Kirayə mənzil qiyməti Təklif Tələb Tənzimlənmiş kirayə haqqı Qıtlıq Kirayə mənzil miqdarı

Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər Hökumət döşəmə qiyməti tətbiq etdikdə, bunun 2 mümkün nəticəsi ola bilər: Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin altında müəyyən edilmişdirsə təsirli deyildir. Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin üstündə müəyyən edilmişdirsə təsirlidir və təklif artıqlığı ortaya çıxarır. 12 15

Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar (a) Döşəmə qiyməti təsirli deyildir... Dondurma qiyməti Təklif Tələb Tarazlıq qiyməti $3 100 2 Döşəmə qiyməti Dondurma miqdarı Tarazlıq həcmi Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar (b) Döşəmə qiyməti təsirlidir... Dondurma qiyməti Təklif Tələb Artıqlıq $4 Döşəmə qiyməti 80 120 3 Tarazlıq qiyməti Dondurma miqdarı Tələb həcmi Təklif həcmi

Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər Döşəmə qiyməti təklif və tələbin tarazlıq qiyməti və həcminə doğru hərəkətinə mane olur. Bazar qiyməti döşəmə qiymətinə çatdıqda, daha aşağı düşə bilməz və bazar qiyməti döşəmə qiymətinə bərabər olur. 15 24

Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər Təsirli döşəmə qiyməti aşağıdakılara səbəb olur... Təklif artıqlığına. Çünkü QS > QD. Qeyri-qiymət mexanizminə. Bu ayrı-seçkilik kriteriyasından istifadəyə əsaslanan alternativ mexanizmdir. Məsələn: Minimum əmək haqqı, aqrar qiymət yardımları. 15 25

Minimum əmək haqqı Minimum əmək haqqı döşəmə qiymət mexanizminə ən yaxşı nümunədir. İşə götürənin daha aşağı əmək haqqı ödəməsinə mane olur.

Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir? Əmək təklifi Əmək tələbi Tarazlıq məşğulluq həcmi Tarazlıq əmək haqqı səviyyəsi Əmək miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir? təklifi Əmək tələbi Əmək artıqlığı (işsizlik) Minimum əmək haqqı Tələb miqdarı Təklif miqdarı Əmək miqdarı

VERGİLƏR Hökumətlər dövlət layihələrində istifadə edəcəkləri gəliri artırmaq üçün vergi qoyurlar. 20 29

Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Alıcılar və ya Satıcılar üzərinə qoyulan vergilər bazar nəticələrinə necə təsir göstərir? Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür. Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər. 22 30

Elastiklik və Vergi İnikası Vergi inikası bazar iştirakçıları arasında vergi yükünün bölüşdürülməsi yoludur. 21 31

Elastiklik və Vergi İnikası Vergi inikası vergi yükünün kimin çiyninə düşəcəyini müzakirə edir. Vergilər bazar tarazlığında dəyişmə doğurur. Vergilərin kimə tətbiq edilməsinə baxmayaraq, istehlakçılar daha çox ödəyir, satıcılar isə daha az qazanır. 21 31

Qrafik 6: Alıcılar üzərinə vergi tətbiqi Dondurma qiyməti Alıcıların ödədiyi qiymət Təklif, S1 D1 D2 $3.30 90 Vergisiz bazar tarazlığı Vergi ($0.50) Vergisiz qiymət 3.00 100 Alıcıların üzərinə qoyulan bir vergi tələb əyrisini vergi miqdarı qədər aşağı sürüşdürür($0.50). 2.80 Vergi ilə bazar tarazlığı Satıcıların əldə etdiyi qiymət Dondurma miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Elastiklik və Vergi İnikası Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür. Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər. 22 30

Qrafik 7: Satıcılar üzərinə vergi tətbiqi Dondurma qiyməti Tələb, D1 Satıcılar üzərinə qoyulan bir vergi təklif əyrisini vergi miqdarı qədər yuxarı sürüşdürür ($0.50). Alıcıların ödədiyi qiymət S2 Vergi ilə tarazlıq S1 $3.30 90 Vergi ($0.50) Vergisiz qiymət 3.00 100 Vergisiz tarazlıq 2.80 Satıcıların Əldə etdiyi qiymət Dondurma miqdarı Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Qrafik 8: Məşğulluq vergisi Əmək haqqı Əmək təklifi Əmək tələbi Firmaların ödədiyi əmək haqqı Vergi Vergisiz əmək haqqı İşçilərin aldığı əmək haqqı Əmək miqdarı

Elastiklik və Vergi İnikası Vergi yükü hansı nisbətlərdə bölüşdürülür? Vergilər alıcıların üzərinə qoyulduğu halla müqayisədə satıcıların üzərinə qoyulduqda təsirləri necə olur? Bu sualların cavabı tələb elastikliyi və təklif elastikliyindən asılıdır. 29 39

Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür (a) Elastik Təklif, Qeyri-elastik Tələb Qiymət 1. Təklif tələbdən daha elastik olduqda. . . Tələb Alıcıların ödədiyi qiymət Vergi 2. . . . vergi yükü istehlakçılara daha çox inikas edir.... Təklif Vergisiz qiymət 3...istehsalçıların ödədikləri. Satıcıların əldə etdiyi qiymət Miqdar Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür (b) Qeyri-elastik təklif, Elastik tələb Qiymət 1. Tələb təklifdən daha yüksək olduqda . . . Tələb Alıcıların ödədiyi qiymət Təklif Tax 3...istehlakçıların ödədiyi vergi. Vergisiz qiymət 2... Vergi yükü istehsalçılara daha çox inikas olunur... Satıcıların əldə etdiyi qiymət Miqdar Copyright©2003 Southwestern/Thomson Learning

ELASTİKLİK VƏ VERGİ İNİKASI Onda vergi yükü necə bölüşdürülür? Bazarda daha az elastik olan tərəfin vergi yükü daha çox olur. Tələb Elastikliyi> Təklif elastikliyi, onda istehsalçının Təklif elastikliyi > Tələb elastikliyi, onda istehlakçının VERGİ YÜKÜ DAHA ÇOXDUR! 30 41

Xülasə Qiymət tənzimləmələri tavan və döşəmə qiymətlərini əhatə edir. Tavan qiyməti əmtəə və xidmətin maksimum qanuni qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, kirayə haqqlarının tənzimlənməsi. Döşəmə qiyməti əmtəə və xidmətin qanuni minimum qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, minimum əmək haqqı səviyyəsi.

Xülasə Dövlət ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə vergi gəlirləri yüksəldilir. Nə vaxt hökumət əmtəənin üzərinə vergi qoyur, o zaman da həmin əmtəənin bazar tarazlığı həcmi aşağı düşür. Əmtəə üzərinə qoyulan vergi alıcılarn ödədiyi qiymət ilə satıcıların əldə etdiyi qiymət arasındakı fərqdir.

Xülasə Vergi dərəcəsi vergi yükünün kim tərəfindən ödəniləcəyi ilə əlaqəlidir. Vergi dərəcəsi verginin alıcılar və satıcılardan toplanılması ilə əlaqəli deyildir. Vergi dərəcəsi təklif və tələbin qiymət elastiklikləri ilə əlaqəlidir. Vergi yükü daha çox bazarın az elastik olan gücü üzərinə düşür.