Sakine HAKKOYMAZ Öğretim Görevlisi

ORHUN YAZITLARI

SUNU İÇERİĞİ  Yazıt (Abide) Nedir?  Göktürk Alfabesi  Yazıtların Coğrafi Konumu  Kül Tigin Yazıtı  Bilge Kağan Yazıtı  Tonyukuk Yazıtı  Yazıtlardan Örnekler  Yazıtların Okunma Aşaması  Yazıtların Önemi  Kaynaklar

YAZIT (ABİDE) NEDİR ?   Yazıt, sözlükte “Bir kimse veya bir olayın anısını yaşatmak için bir şey üzerine kazılan yazı, kitabe” anlamıyla yer almaktadır.

ORHUN YAZITLARI   Eski Türklerden günümüze irili ufaklı pek çok yazıt kalmıştır. Bu yazıtlardan en önemlileri Göktürk devleti zamanında dikilmiş ve Göktürk alfabesi ile yazılmış olan   Bilge Kağan (24 Eylül 735)   Kül (Köl) Tigin (21 Ağustos 732)   Tonyukuk (725 – 726) yazıtlarıdır.

 38 harflidir.  4’ü ünlü, 34’ü ünsüzdür.  Sağdan sola doğru yazılır.

 Yazıtlar bugünkü Moğolistan toprakları içinde bulunur.

 Orhun ve Selenga ırmakları arasındaki Orhun Vadisi’nde 47. derece kuzey enlemiyle 103. derece doğu boylamının kesiştiği noktada bulunmaktadır.

 Bilge Kağan tarafından diktirildi.  Göktürklerin 1. devrindeki saadet devrini, daha sonra nasıl zayıflayıp Çin’e tutsak olduklarını sonra bu esaretten nasıl kurtulduklarını anlatır.  3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir.  Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır. Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru'nun Köl Tigin'in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir. Kül Tigin Yazıtı – Batı Yüzü

 Kül Tigin yazıtında Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan'ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir.  Köl Tigin yazıtı 1889 yılında Rus araştırmacı Nikolay Yadrintsev tarafından keşfedilmiştir. (Keşfedildiği sırada devrilmiş bir vaziyetteydi.) Kül Tigin Yazıtı – Doğu Yüzü

 Kültigin Anıtının bir kilometre uzağındadır. 734 yılında ölen Bilge Kağan adına oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir.  Yazıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta ve Kültigin'in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmektedir.  Yaklaşık 3,75 metre yüksekliğinde olan yazıt, dört cephelidir. Yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15'er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. Batı yüzünde ise, (Köl Tigin yazıtında olduğu gibi), Çince bir metne yer verilmiştir. Bilge Kağan Yazıtı – Eski Hali

 Yazıtlar bölgesinde Türkiye tarafından onarım ve yol yapım çalışmaları devam etmektedir. (bk. yandaki resim)  Yazıtların bulunduğu bölgeye doğru asfalt bir yol yapılmış ve bu yola “Bilge Kağan Yolu” adı verilmiştir.  Bilge Kağan yazıtı 1889 yılında Rus araştırmacı Nikolay Yadrintsev tarafından keşfedilmiştir. (Keşfedildiği sırada devrilmiş bir vaziyetteydi.) Bilge Kağan Yazıtı – Yeni Hali

 Tonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir.  Tonyukuk, Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan'ın amcası Kapgan Kağan'ın ve Bilge Kağan'ın başveziri idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir.  Taşlarda Göktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı ve Tonyukuk'un neler yaptığı anlatılır.

 Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir.  Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır.  Tonyukuk yazıtı 1897 yılında Klements tarafından keşfedilmiştir.

 Üze kök teñri asra yagız yer kılıntukda ekin ara kişi oglı kılınmış kişi oglında üze eçüm apam bumın kagan istemi kagan olurmış olurupan türk bodunıñ ilin törüsin tuta birmiş iti birmiş  Üstte mavi gök, altta (da) yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insan oğulları yaratılmış. İnsan oğullarının üzerine (de) atalarım Bumin Kağan, İstemi Kağan (hükümdar olarak) tahta oturmuş. Tahta oturarak, Türk halkının devletini (ve) yasalarını yönetivermiş, düzenleyivermişler.

BKül Tigin Yazıtı Doğu Yüzü (Bir önceki sayfada yer alan örnek 1 numaralı paragraftan alınmıştır.)

 Önceleri bu yazıtların Türklere ait olduğu bilinmiyordu.  Yazıtların bir yüzünde bulunan Çince metinler, çözümde çok yardımcı oldu.  Çok sık geçen kelimelerin kişi ismi olduğu tahmin edildi.  Çözülen ilk kelime “tengri” (tanrı) kelimesidir.  Yazıtları Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomsen çözmüştür.  25 Aralık 1893’te bu yazıtların Türklere ait olduğunu ilan etmiştir.

 Türk adının geçtiği ilk metindir.  Türk tarihi hakkında bilgi veren yazılı bir kaynaktır.  Tarihi ve siyasi bir nutuk niteliğindedir. Türk hitabet sanatının ve anı türünün ilk örneklerindendir.  Türkçenin zengin ve işlenmiş bir dil olduğunun kanıtıdır.  Hükümdarın millete hesap vermesi bakımından demokrasi göstergesidir.

Sakine HAKKOYMAZ Öğretim Görevlisi