MANTIK Doğru düşünmenin kurallarını ortaya koyan bir disiplindir. Mantık, Arapça konuşmak, söylemek, dile getirme anlamlarına gelen “nutuk” kelimesinden türetilmiştir. Sözcüğün Batı dillerindeki karşılığı ise bilgi/bilim anlamlarına gelen “logos” sözcüğüdür. Aristoteles, mantığa “gerçeği bulmayan yarayan araç” anlamına gelen “Organon” adını vermiştir.

Mantık, düşünmenin her türü ile ilgilenmez. Mantık, hangi bilginin doğru olduğu ile de ilgilenmez. (Bunu her alanın bilimi yapar.) Mantığı ilgilendiren yalnızca düşünmenin formudur. Örnek: Bütün iki ayaklılar tavuktur. Ender de iki ayaklıdır. O halde Ender de tavuktur.

MANTIK Bilinenler yardımıyla bilinmeyenlere ulaşma- nın yollarını gösterir. Doğru düşünmenin ilke ve kurallarını araştı- ran bir disiplindir. Önerme ve Akıl yürütme mantığın temel kav- ramlarıdır.

ÖNERME En az iki terimden oluşan, doğru veya yanlış gibi bir doğruluk değerine sahip olan ve bir yargı bildiren cümlelere “ÖNERME” denir. Her önerme bir cümledir. Fakat her cümle önerme değildir.

Neler “ÖNERME” değildir? Dilek (Umarım sınavın iyi geçer.) Emir (Kapıyı kapat.) Soru (Ödevini bitirdin mi?) Ünlem (Ey Türk Gençliği!) Dua (İnşallah üniversiteyi kazanırım.) Cümleleri bir yargı bildirmedikleri ve onlara doğru veya yanlış denemeyeceği için önerme kabul edilmez.

AKIL YÜRÜTME Bir şeyin doğruluğunu başka bir veya daha fazla şeye dayanarak ileri sürmedir. Birbiriyle ilgili önermeler arasında bağ kurarak bir sonuca ulaşmadır. Örnek: Evin ışıkları yanıyorsa Ersin evdedir. Evin ışıkları yanıyor. O halde Ersin evdedir.

Öncül ve Sonuç Önermeler ÖRNEK: Bütün bitkiler fotosentez yapar. ( 1.Öncül önerme ) Meşe de bir bitkidir. ( 2.Öncül önerme ) O halde meşe de fotosentez yapar. ( Sonuç önermesi )

Geçerlilik: Öncül önermelerin doğru olması durumunda sonucunda doğru olmasıdır. Örnek: Her kuş kanatlıdır. (öncül) Papağan kuştur. (öncül) O halde papağan kanatlıdır. (sonuç) Geçersizlik: Öncüller doğru iken sonucun yanlış olması durumudur. Örnek: Her insan beslenir. (öncül) Bazı beslenenler dört ayaklıdır. (öncül) O halde bazı insanlar dört ayaklıdır. (sonuç)

Tutarlılık: Bir yargının kendi içinde uyumlu olması, bir çıkarımda önermelerin birbiriyle çelişmemesidir. Örnek: İnsan akıllıdır. İnsan düşünür. Tutarsızlık: Bir yargının kendi içinde uyumlu olmaması, bir çıkarımda yer alan önermelerin çelişik olmasıdır. Örnek: Ersin hem adildir hem de ayrımcılık yapmayı çok sever.

MANTIK Mantık tek bir önermenin doğru olup olmadığı ile ilgilenmez. “Su, 100 derecede kaynar.” ifadesi tek bir önermedir ve mantığın değil kimyanın konusudur. Mantık, önermeler arasındaki ilişkilerin doğru kurulup kurulmadığı ile ilgilenir.

Mantık İki Tür Doğruyu Konu Alır 1)Mantık Doğrusu 2) Bilgi Doğrusu (Deney doğrusu)

Mantık Doğrusu Akıl ilkelerine uygunluğu zorunludur. Bilginin, gerçekliğe uygunluğu aranmaz. Bilginin (önermenin) içeriği değil yapısı ile ilgilenir. Sonucun öncüllerden zorunlu olarak çıktığı doğrudur.

ÖRNEK: Bütün iki ayaklılar düşünür. Tavuk da iki ayaklıdır. O halde tavuk da düşünür. NOT: Önemli olan önermenin içeriği değil yapısı. Sonuç öncüllerden zorunlu olarak çıkar.

Bilgi Doğrusu Bilginin gerçeğe uygunluğunu ifade eder. Deney ve gözleme dayalıdır. Bilginin içeriği ile ilgilidir. Yargının nesnesine uygunluğudur. Mantığın konusu değildir.

ÖRNEK: Bütün leylekler düşünür. (Yanlış) Kalem yazma aracıdır. (Doğru) NOT: Bilginin içeriği, yargının gerçeğe uygunluğu deney ve gözlemle belirlenir.

AKIL İLKELERİ İnsan doğru ile yanlışı, mantıklı ve mantıksızı birbirinden ayıran birtakım ilkelere göre hareket eder. Bu ilkelere Aklın İlkeleri denir. 1)Özdeşlik İlkesi 2)Çelişmezlik İlkesi 3)Üçüncü Halin İmkansızlığı İlkesi 4)Yeter-Sebep İlkesi

Özdeşlik İlkesi A → A “Bir şey ne ise odur ya da bir şey kendisidir.” Özdeşlik, iki şey arasındaki bir ilişki değil, bir şeyin kendisi olmasıdır. Akıl yürütmenin başında terime hangi anlam verildi ise hep o anlamı taşımalıdır. Örnek: Ali, Ali’dir. Elma, Elma’dır.

EŞİTLİK ÖZDEŞLİK BENZERLİK

Çelişmezlik İlkesi ̴(A Ʌ ̴A) “Bir şey aynı zaman ve koşullarda hem kendisi hem başka bir şey olamaz.” “A, A olmayan değildir.” ÖRNEK: İnsan hem ölüdür hem canlıdır. Su hem sıvıdır hem katıdır. Taş hem vardır hem yoktur.

Üçüncü Halin İmkansızlığı A v ̴A İki değerli mantık sistemini ifade eden ve üç değerli mantık sistemine ters düşen ilkedir. “Bir şey ya kendisidir ya da başka bir şeydir.” biçiminde açıklanır. Üçüncü hal düşünülemez. ÖRNEK: Bu sayı ya tektir ya da çifttir. Şu insan ya ölüdür ya da sağdır.

Yeter-Sebep İlkesi Bu ilke yeterli sebep olmadıkça, hiçbir yargının (önermenin) doğru olamayacağını ifade eder. BU ilkeye göre yeterli görülen neden, yargının doğruluğunun dayanağı olmalıdır. ÖRNEK: Çalışırsan başarırsın. Yağmur yağarsa yerler ıslanır.

AKIL YÜRÜTME YÖNTEMLERİ Tümdengelim Tümevarım Analoji

Tümdengelim (Dedüksiyon) Genelden özele doğru yapılan akıl yürütme şeklidir. Öncül önermelerden hareketle zorunlu olarak bir sonuca varma işlemidir. ÖRNEK: Bütün canlılar solunum yapar. Kaplumbağa canlıdır. O halde kaplumbağa da solunum yapar.

Tümevarım (Endüksiyon) Özelden genele doğru yapılan akıl yürütme şeklidir. Zorunlu olarak bir sonuç çıkarma işlemi yoktur. Yapılan deney ve gözlemlere dayalı olarak bir sonuca varılır. Tam tümevarım ve Eksik tümevarım olarak ikiye ayrılır.

Tam Tümevarım Bir bütünü meydana getiren parçaların hepsi hakkında ayrı ayrı verilen kararlar aracılığıyla o bütün hakkında yeni bir karar verilir. Bu tümevarım bize yeni bir şey vermez. ÖRNEK: Pazartesi, Salı, Çarşamba,Perşembe, Cuma, Cumartesi, Pazar günlerinin hepsi 24 saattir. Bunlar haftanın günleridir. O halde haftanın bütün günleri 24 saattir.

Eksik Tümevarım Bütünün bazı parçalarından hareketle elde edilen verilerin bütünün tamamını kuşatıcı bir sonuca varmasıdır. Deneysel bilimlerin kullandığı yöntemdir. ÖRNEK: Su ısıtılınca buharlaşır. Süt ısıtılınca buharlaşır. Meyve suyu ısıtılınca buharlaşır. O halde bütün sıvılar ısıtılınca buharlaşır.

Analoji (Benzeşim) Zihnin iki benzer kavram arasındaki benzerliğe dayanarak, birisi için verdiği hükmü genelleme yaparak diğeri için de vermesidir. Özelden özele akıl yürütme şeklidir. ÖRNEK: İtalya yarımadadır ve balıkçılık gelişmiş- tir. Türkiye de yarımadadır. O halde Türkiye’de de balıkçılık gelişmiştir.