Berlin Hür Üniversitesi Otto-Suhr Siyaset Bilimi Enstitüsü “Avrupa Birliği’nin Enerji Politikası ve Türkiye: Fırsatlar ve İşbirliği Alanları” Arzu YORKAN Enerji Uzmanı Berlin Hür Üniversitesi Otto-Suhr Siyaset Bilimi Enstitüsü ayorkan@zedat.fu-berlin.de

AB’nin Enerji Politikası Türkiye’ye Etkileri Türkiye’nin Önemi Avrupa Birliği’nin Enerji Politikası ve Türkiye: Fırsatlar ve İşbirliği Alanları AB’nin Enerji Politikası Türkiye’ye Etkileri Türkiye’nin Önemi Fırsatlar ve İşbirliği Alanları

1. AB’nin Enerji Politikası a. Mevcut Durum AB; Dünya enerji ithalatında birinci Dünya enerji tüketiminde ise ikinci

Birincil Enerji Tüketiminde Kaynakların Payları (2004) a) Mevcut Durum Birincil Enerji Tüketiminde Kaynakların Payları (2004) Petrol %37 Doğalgaz %24 Katı Yakıtlar %18 Nükleer %15 Yenilenebilir %6

a) Mevcut Durum Ulaşım % 30 Endüstri %28 Meskenler %27 Hizmetler %11 Toplam Enerji Tüketimi İçinde Sektörlerin Payları Ulaşım % 30 Endüstri %28 Meskenler %27 Hizmetler %11 Tarım % 4

a) Mevcut Durum AB’de İthal Bağımlılık: 2010 %54 2020 %62 2030 %71

a) Mevcut Durum AB-27’de İthalat 2005 2020 2030 Petrol %82 %90 %93 2005 2020 2030 Petrol %82 %90 %93 Doğalgaz %57 %70 %84

a) Mevcut Durum Doğalgaz Tüketimi %25 Rusya %15 Norveç %14 Kuzey Afrika, Nijerya, ve Orta Doğu’dan

a) Mevcut Durum Doğalgazın Elektrik Üretimindeki Payı 2001 %17 2001 %17 2025 %38

1. AB’nin Enerji Politikası b) Temel Prensipler 1. Arz Güvenliğinin Sağlanması 2. Enerji İç Pazarının Tamamlanması (Rekabetçi Bir Enerji Piyasasının Oluşturulması) 3. Çevrenin Korunması (CO2 Emisyonlarının Azaltılması)

b) Temel Prensipler 1. Arz Güvenliği 1970’li yıllardaki petrol krizleri Sovyet Birliği’nin Parçalanması Körfez Savaşları 11 Eylül Olayları Tüm bunlar AB arz güvenliğini tetikleyen ana unsurlar olmuştur.

1. Arz Güvenliği Son gelişmeler 2004 Rusya-Belarus Krizi 2006 Rusya-Ukrayna Krizi

1. Arz Güvenliği Hedefler Çeşitlilik (Diversification) Enerji kaynaklarının, bu kaynakların temin edildiği ülkelerin ve taşındığı güzergahların çeşitlendirilmesi Enerji kaynaklarını ithal ettiği ülkelerin ve bu kaynakların geçtiği coğrafyaların güvenli ve istikrarlı bölgeler olması; Topluluk düzeyinde rekabetçi, şeffaf ve etkin işleyen bütünleştirilmiş bir iç enerji pazarına sahip olmak istemesi;

1. Arz Güvenliği Hedefler Üretici ülkelerle güçlü ve stratejik işbirliklerinin kurulması; Enerji verimliliğinin ve tasarrufunun arttırılması; Yerli kaynakların kullanımının arttırılması (Yenilenebilir kaynaklar) Nükleer seçeneğin gündemde tutulması, Etkili bir talep yönetimi Acil durumlara hazırlık mekanizması, AR-GE’ye yatırım ve yüksek teknolojiye sahip olma (Temiz ve verimli teknolojilerin geliştirilmesi)

1. Arz Güvenliği Sorunlar/Tehditler İç Faktörler Dış Faktörler

Sorunlar/Tehditler İç Faktörler Sürekli artan enerji fiyatları Parçalı iç enerji pazarı Enerji Tüketiminin Artarak Devam Etmesi (özellikle elektrik ve doğalgazda), tüketimin 2030’larda iki kat artması bekleniyor: - büyüyen ekonomisi, - artan nüfusu, - genişlemeye devam etmesi Birliğin enerjiye olan talebini yükseltmekte.

Sorunlar/Tehditler İç Faktörler Petrol ve doğalgaz rezervlerinin yakın gelecekte tükenecek olması –Kuzey Buz Denizindeki petrol rezervlerinin 2030-2050 yılları arasında tükeneceği tahmin edilmektedir. Yerli üretimin azalması (Kömür): Kömürün çıkarım maliyeti dünya ortalamasının 3-4 katı yüksek olması Üye devletlerin yerel üretime sübvanse etme isteklerinde azalma Ağır jeolojik koşullar

Sorunlar/Tehditler Dış faktörler Dışa Bağımlılık 2030 %70 2030 %70 Petrol: Orta Doğu %45 Doğalgaz: Rusya %41

Dış Faktörler: Genişleme

Dış faktörler Genişleme 2010 yılı doğalgaz talepleri AB-15 %34 En büyük problem; Tek kaynağa bağımlılık – Rusya.

Dış faktörler Üretim bölgelerinin istikrar ve güven açısından problemli oluşları (özellikle Orta Doğu – Irak, İsrail-Filistin, Lübnan, Suriye, Iran Nükleer Programı) Üreticilerin Enerji Politikası (Rusya) 11 Eylül sonrası riskler - Enerji altyapılarına yönelik düzenlenen terörist saldırılar, - Üretim bölgelerinde devam eden belirsizlikler Diğer Bölgelerin Hızla artan enerji talebi - Çin - Hindistan - Latin Amerika

1. AB’nin Enerji Politikası b) Temel Prensipler 2. Enerji İç Pazarının Tamamlanması

2. Enerji İç Pazarının Tamamlanması 1945–1970 arası Enerji sektörlerinde devlet tekeli ve bunun yanında münhasır hakların sahibi olan özel teşebbüsler hakimdi. 1970-80 arası 1970’li yıllarda yaşanan petrol krizleri piyasalarda belirsizliklere neden olmuştur. 1980 sonrasında ise AB topluluk düzeyinde bir iç enerji pazarı kurmayı hedeflemiştir. (özelleştirme ve serbestleştirme)

2. Enerji İç Pazarının Tamamlanması Hedefler Entegrasyon (üye devletlerin ve komşu ülkelerin elektrik ve doğalgaz sektörlerinin AB enerji iç pazarına entegre edilmesi) Topluluk düzeyinde tamamı rekabete açık, şeffaf ve serbest bir enerji iç pazarı oluşturmak (Elektrik ve Gaz Piyasalarının Serbestleşmesi) Etkili bir talep ve kriz yönetiminin geliştirilmesi

2. Enerji İç Pazarının Tamamlanması Hedefler Entegrasyon (Trans-Avrupa Şebekeleri Projesi (TENs) INOGATE (Avrupa’ya Devletlerarası Petrol ve Doğal Gaz Taşımacılığı) Programı Amaç: Hazar bölgesinden Avrupa pazarlarına petrol ve doğalgaz naklinin sağlanması - Mevcut petrol ve doğalgaz altyapılarının modernizasyonu ve rehabilitasyonu Bölgesel entegrasyonunun geliştirilmesi Avrupa-Akdeniz (Euro-Med) Enerji Ortaklığı Amaç: Akdeniz ülkelerinin enerji sektörlerinin yeniden yapılandırması ve serbestleştirilmesi, SEEERF (Güneydoğu Avrupa Enerji Düzenleyici Forumu) Amaç: Güneydoğu Avrupa’da tam entegre bir bölgesel elektrik ve gaz pazarının kurulması ve AB enerji iç pazarına entegrasyonun sağlanması

2. Enerji İç Pazarının Tamamlanması Hedefler Elektrik ve Gaz Piyasalarının Serbestleşmesi Elektrik ve doğalgaz sektörlerindeki ilk serbestleşme 1990’lı yıllarda Komisyon tarafından yürürlüğe giren direktiflerle başlamıştır. Direktifler dikey entegre edilmiş tekelci piyasalardaki üretim, taşıma ve dağıtım gibi faaliyetlerin ayrıştırılması, şebekelere ulaşım ve piyasaların rekabete açılması konularını içermektedir.

2. Enerji İç Pazarının Tamamlanması Sorunlar Üye devletlerin piyasalarını rekabete açma oranlarında farklılıklar Mevcut kurumlarının işlevlerindeki farklılıklar Üretim şirketlerinin piyasadaki hakim payları Mevcut bağlanti sistemlerinin yeterli kapasiteye sahip olamayışları (Sınır ötesi ticaretin engellenmesi)

1. AB’nin Enerji Politikası b) Temel Prensipler 3. Çevrenin Korunması (Kyoto Taahhütleri) Karbondioksit emisyonlarının %95’i fosil yakıtlardan kaynaklanıyor.

3. Çevrenin Korunması (Kyoto Taahhütleri) Hedefler Kyoto Taahhütleri (CO2 emisyonlarının azaltılması) 2008-2012 yılları arasındaki sera gazı emisyonlarının 1990 yılı seviyesi altına çekilerek %8 oranında düşürülmesi amaçlanmıştır.

3. Çevrenin Korunması (Kyoto Taahhütleri) Hedefler Kyoto taahhütlerini yerine getirmek için Birlik: Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının toplam tüketim içindeki paylarının arttırılması: Yenilenebilir Enerjide 2010 Hedefi - Birincil enerji tüketimi içindeki payını % 12’ye çıkarmak - Elektrik üretimindeki payı %14’ten %22.1’e çıkarmak, Temiz enerji teknolojileri geliştirmek Nükleer enerjinin gündemde tutulması Enerji tasarrufu ve verimliliğinin arttırılması, örneğin, Kojenerasyon teknolojisi) Bu teknoloji sayesinde AB’nin elektrik talebinin %13’ü tasarruf yapılarak sağlanıyor. Bu oran önümüzdeki yıllarda %18’e olarak belirlenmiştir.

3. Çevrenin Korunması (Kyoto Taahhütleri) Hedefler 2020 Hedefi (Kyoto Dönemi Sonrası Hedef) - Enerji verimliliğini %20 arttırmak - Yenilenebilir payını da %20 oranına çıkarmak Tanker ile petrol taşımacılığını azaltacak önlemler:- boru hatları ile taşımacılık seçeneğinin önem kazanması

3. Çevrenin Korunması (Kyoto Taahhütleri) Sorunlar Yenilenebilir enerjinin üretimi istenilen seviyede değil - Üretim maliyetinin geleneksel yakıtlara nazaran daha yüksek oluşu -Devlet sübvansiyonlarının yetersizliği -İleri teknoloji ihtiyacı Dolayısıyla Kyoto ve sonrası dönemde taahhüt edilen hedeflere ulaşmak oldukça zor görünüyor.

Özetle; AB’nin enerji politikası; artan dışa bağımlılık enerji iç pazarının tamamlanması yüksek enerji fiyatları iklim değişikliği Yenilenebilir enerji kaynaklarının istenilen seviyeye ulaşamaması Üye ülkeler arasında uyuşmazlık (Ortak enerji politikası geliştirememe) Üretim bölgelerinde siyasi belirsizlikler gibi temel risklerle karşı karşıyadır.

2. Türkiye’ye Etkisi Türkiye AB enerji müktesebatına uyum sağlaması hasebiyle bir takım sorumluluklar altına girmiştir: Doğalgaz ve elektrik sektörlerinin serbestleşmesi Toplam tüketimde yenilenebilir enerji kaynaklarının payının arttırılması Enerjinin verimli kullanılması ve tasarrufun arttırılması Enerji Topluluğu Antlaşmasına üyelik Kyoto Protokolü’ne taraf olma Sera gazı emisyonlarını azaltan temiz enerji teknolojilerinin geliştirilmesi Enerji kurumlarının yeniden yapılandırılması UCTE Projesi: Türkiye elektrik sisteminin UCTE şebekesiyle senkronizasyonuna yönelik tamamlayıcı teknik çalışmalar.

2. Türkiye’ye Etkisi Enerji alanında, AB müktesebatına uyum çerçevesinde 2001 yılında başlatılan reform sürecini bir takım yasal çalışmalarla devam etmektedir: Rekabetçi bir piyasanın tesis edilmesi hedefiyle, 2001 yılından bu yana elektrik, doğal gaz, petrol ve LPG piyasa kanunlarının yayınlanmasıyla özel sektör katılımı teşvik edilmekte Dışa bağımlılığı azaltmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının arttırılması amacıyla 2005 yılında Yenilenebilir Enerji Kaynakları Kanunu Son çıkan Enerji Verimliliği Kanunu ile enerjinin daha verimli kullanılması teşvik edilmekte

3. Türkiye’nin Önemi Transit Ülke Olarak Türkiye Dünya hidrokarbon rezervlerinin yüzde 70’ine sahip ülkelerle komşudur. Türkiye Hazar, Orta Asya, Kafkasya, Orta Doğu ve Afrika petrol ve doğalgazını Avrupa pazarına taşımaktadır.

a) Transit Ülke Olarak Türkiye Petrol Boru Hatları BTC Kerkük-Yumurtalık

a) Transit Ülke Olarak Türkiye Doğalgaz Boru Hatları Şahdeniz Doğalgaz Boru Hattı (BTE) Türkiye–Yunanistan Doğalgaz Boru Hattı - (Güney Avrupa Gaz Ringi Projesi’nin ilk aşaması) Türkiye’nin AB’ye açılan ilk kapısı - Rusya’nın monopol yapısının kırılmasında önemli bir adım. (Bu proje her ne kadar sembolik bir rakamla sevkiyata başlasa da Rusya’yı by pass ederek Orta Asya ve Hazar kaynaklarını AB’ye ulaştırdığından önemldir. Çünkü bu tarihe kadar AB, Orta Asya ve Hazar gazını Rusya toprakları üzerinden alabiliyordu.

a) Transit Ülke Olarak Türkiye Devam Eden Petrol ve Doğalgaz Boru Hatları Projeleri Türkiye–Yunanistan–İtalya Doğalgaz Boru Hattı (Güney Avrupa Gaz Ringi Projesi’nin ikinci aşaması), Hazar Geçişli Türkmenistan–Türkiye–Avrupa Doğalgaz Boru Hattı Projesi: AKTAU (Kazakistan petrollerinin Bakü–Ceyhan’a aktarılması) Projesi, Irak-Türkiye Doğalgaz Boru Hattı Projesi Türkmenistan–İran–Türkiye Doğalgaz Boru Hattı Projesi Mısır-Türkiye Doğalgaz Boru Hattı, Samsun-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı NABUCCO Projesi (Türkiye–Bulgaristan–Romanya–Macaristan-Avusturya Doğalgaz Boru Hattı)

a) Transit Ülke Olarak Türkiye NABUCCO Gazprom’un Orta Asya ve Hazar yolları üzerindeki egemenliğinin sarsılmasında önemli bir adım 2015’de tamamlanacağı öngörülüyor. Tam kapasite ile çalıştığında yılda 31 milyar metreküp doğalgazı AB pazarlarına ulaştıracak. Projenin hayata geçmesi halinde; AB’nin enerji arz güvenliğine katkı sağlayamakla kalmayacak aynı zamanda Türkiye’nin de bölgede önemli bir “enerji hub’ı” olma potansiyeli için önemli bir adım olacaktır.

Transit Ülke Olarak Türkiye Türkiye Rusya’nın enerji kaynaklarını Avrupa pazarına taşımada Ukrayna ve Belarus’a alternatif olabilecek. Halihazırda Rusya’nın AB’ye giden doğalgazının %80’i Ukrayna ve %20’si Belarus’tan geçiyor. Ukrayna-Rusya krizlerinden sonra AB bu alternatif üzerinde düşünmektedir. Rusya da bu ülkeye çok bağımlı olmak istemiyor. Peki Neden Türkiye Alternatif? - NATO üyesidir - AB üyelik süreci başlatılmıştır - AB Enerji iç pazarına uyum

3. Türkiye’nin Önemi b. Elektrik ve Doğalgaz Şebekelerinin Enterkoneksiyonuna Katkı (TENs) Türkiye, toprakları üzerinden geçen hatlarla tüm Avrupa ülkelerinin elektrik ve gaz sektörlerinin bütünleşmesine yardımcı olmaktadır. Türkiye; - Güneydoğu Avrupa Ülkeleri, - Kuzey Afrika Ülkeleri, - Rusya, - Hazar - Orta Asya ülkelerinin elektrik ve doğal gaz piyasalarının enerji iç pazarıyla bütünleşmesinde önemli bir rol oynamaktadır.

b. Elektrik ve Doğalgaz Şebekelerinin Enterkoneksiyonuna Katkı (TENs) 3. Türkiye’nin Önemi b. Elektrik ve Doğalgaz Şebekelerinin Enterkoneksiyonuna Katkı (TENs) Türkiye’nin UCTE sistemiyle bütünleşmesi sınır ötesi ticareti canlandıracak Türkiye batısında ve doğusundaki komşularıyla arasındaki elerktrik iletim hatlarının onarımı ve geliştirmesi için çalışmaktadır. Böylece; - Türkiye Hazar ve Orta Doğu’dan Balkanlara ve oradan da Avrupa’nın geri kalan kısmına elektrik taşıyabilecek. - Türkiye’nin 2015’lerde UCTE bölgesine elektrik ihraç edebileceği tahmin edilmektedir.

3. Türkiye’nin Önemi c) Bulunduğu coğrafya’nın istikrar ve güvenliğine katkı Türkiye: Bölgesinde güvenli ve istikrarlı bir ülke NATO üyesi Askeri gücü Türkiye, bu bölgelerin enerji kaynaklarını batının pazarlarına taşıyarak ekonomik refahlarının yükselmesine dolayısıyla ekonomik ve siyasi istikrara kavuşmalarına hizmet etmektedir.

3. Türkiye’nin Önemi d) AB’nin Enerji Dış Politikasına Katkı Türkiye AB’yi besleyen ve besleyecek olan Hazar, Orta Asya ve Orta Doğu ülkeleri ile iyi ilişkiler içindedir. Enerji zengini bu ülkelerle tarihi, kültürel ve ekonomik bağları sayesinde Türkiye, AB’nin bu bölgelerle diyalogunun güçlendirilmesine ve dolayısıyla arz güvenliğinin sağlanmasına katkı sağlayacaktır.

4. Fırsatlar ve İşbirliği Alanları Türkiye İçin Türkiye’nin bölgesel enerji hub’ı olmasına doğru atılan adımlar (özellikle doğalgazda dördüncü ana arter olma hedefine ulaşmak) AB Türkiye’nin enerji sektörüne yaptığı/yapacağı mali ve teknik yardımlarla Türkiye kendine ait şebekeleri güçlendirmekte, kurumlarını yeniden yapılandırabilmekte Türkiye’nin AB enerji iç pazarına uyum çalışmaları AB ile müzakerelerde elini güçlü kılmakta

4. Fırsatlar ve İşbirliği Alanları b) AB için Enerji arz güvenliğinin sağlanmasında Türkiye’nin katkısı - Alternatif kaynak ve güzergah arayışında Türkiye’nin transit ülke konumu Doğalgazda Rusya monopolünün kırılması Enerji İç Pazarının entegrasyonu- Trans-Avrupa Şebekesi (TENs) Türkiye’nin izlediği enerji dış politikası, Türkiye’nin büyüyen enerji pazarı AB’nin bölgesel ve uluslararası enerji işbirlikleri açısından önemli bir cazibe merkezi olan Türkiye ile kuracağı işbirlikleri bölgede kendisinin nüfuzunu artıracak ve doğal olarak enerji güvenliğini garanti etmesini sağlayacaktır.

Son Sözler Sorunlar örtüşmekte Türkiye de AB ile aynı sorunlara sahip: - arz güvenliğinin sağlanması - dışa bağımlılık (Rusya) - elektrik ve gaz sektörlerinde tam rekabet - iklim değişikliği

Son Sözler Hedefler Örtüşmekte AB alternatif kaynak ve güzergah arıyor, Türkiye bölgesel enerji hub’ı olmak istiyor. Dolayısıyla her iki tarafın ortak çıkar gözetecek ve stratejik işbirliği yapabilecekleri alanlar mevcuttur.

Teşekkürler Thank you

Bu çalışma, 21-23 Mayıs 2008 tarihinde TASAM tarafından İstanbul - Eresin Kongre Merkezinde icra edilen “Çin-Hindistan-Rusya: Stratejik ve Güvenlik İşbirlikleri “adlı Üçüncü Uluslararası Türk-Asya Kongresinde yazarın kendisi tarafından prezentasyon olarak sunulmuştur. ayorkan@zedat.fu-berlin.de Teşekkürler…