İKTİSADİ BİRLEŞME TEORİSİ PROF.DR. NURDAN ASLAN & DR. ERDEM TURGAN 04.01.2011

BİRLEŞME (ENTEGRASYON) Birleşme, bir araya gelme ve parçaların bir bütün içinde toplanması anlamlarına gelmektedir. Ekonomik bütünleşme, ulusal ekonomiler arasındaki bölünme ve parçalanma derecesini azaltmak amacıyla yapılan çalışmalardır. “Birleşmeye giden ekonomilerde mal ve hizmet akımlarına serbesti sağlayıp, mal ve ticarete engel olan kısıtlamaların ortadan kaldırılarak bir ortak pazarın oluşturulmasıdır” “Bir süreç olarak, farklı ulusal devletlere ait ekonomik birimler arasındaki ayrımcılığı ortadan kaldırmaya yönelik önlemler alınması; bir durum olarak ise ulusal ekonomiler arasındaki çeşitli ayrımcılık türlerinin mevcut olmamasıdır”

En genel tanımlama ile ekonomik bütünleşme; birleşmeye giden ekonomilerde mal ve hizmet akımlarına serbesti sağlayıp, ticarete engel olan kısıtlamaları ortadan kaldırarak bir ortak pazar yaratmaktır. Böylece bütünleşme ile daha geniş bir pazara üretim yapmak ve büyük çapta üretimin sağlayacağı imkânlardan yararlanma fırsatı doğacaktır.

• Ekonomik bütünleşme temelde iş bölümüne dayanır. Ekonomik Bütünleşmenin Temel Özellikleri • Ekonomik bütünleşme temelde iş bölümüne dayanır.  • Bütünleşmenin ileri aşamasında malların, hizmetlerin ve üretim faktörlerinin serbestçe dolaşımı öngörülmektedir.  • Ekonomik bütünleşme, mal ve hizmetler ile üretim faktörlerinin kaynağı ve gideceği yere göre ayrıcalıklı olmayan uygulama görmesini içerir.

Ekonomik Birleşmenin Aşamaları • Ekonomik İşbirliği Antlaşması (Prefentıal Tradıng Agreements),  • Serbest Ticaret Bölgeleri (Free Trade Association),  • Gümrük Birliği (Customs Union),  • Ortak Pazar (Common Market),  • İktisadi Birlik (Economic Union),  • Ekonomik ve Parasal Birlik (Economic and Monetary Union). 

Ekonomik bütünleşmeler uygulamada üç şekilde görülebilir. Bunlar: • Bir ülke sınırları içindeki farklı bölgelerin ekonomik bütünleşmesi,  • Farklı ülkelerin bir bölge içinde birleşmelerini amaçlayan ekonomik bütünleşmeler,  • Farklı bölgesel grupların birleşmesi ve tek bir ekonomik ve politik birim haline dönüşmesini amaçlayan “Dünya Bütünleşmesi”. 

Ekonomik İşbirliği Anlaşması En dar kapsamlı ekonomik bütünleşme şekli, ekonomik işbirliği anlaşmasıdır. Burada, anlaşmaya taraf olan ülkeler, belirli mallar üzerindeki gümrük tarifelerini kaldırırlar. Bu tip birleşmede asıl amaç, taraflar arasındaki ticaret hacmini arttırmak, uluslararası ticarete ait çeşitli engelleri ortadan kaldırarak bu alandaki kontrolleri en aza indirmektir.

Serbest Ticaret Bölgesi Serbest ticaret bölgesi, üyeleri arasında ticareti kısıtlayan veya engelleyen tarife ve kotaların kaldırıldığı, üyelerin birlik dışında kalanlara karşı ise Ortalama Gümrük Tarifesi (OGT) uygulama zorunluluğunun olmadığı ekonomik bütünleşme şeklidir. Bölgeye giren mal ve hizmetler için yaratılan ortak piyasa, üretim faktörlerinin girişine açık değildir. Bu tür birleşmelerde, ekonomi politikalarının ve kurumların uyumlaştırılması ve birliği söz konusu değildir. Dolayısıyla bölge dışında kalan ülkelere karşı her ülkenin bağımsız olarak belirlediği ekonomi politikası uygulanır. Serbest ticaret bölgelerinde amaç, üye ülkeler arasında mal ve hizmetlere ilişkin ticareti serbestleştirerek ortak bir pazar yaratmaktır.

Gümrük Birliği GB; üyelerin karşılıklı ticaretleri üzerindeki gümrük tarifeleri, kotalar, ithal ve ihraç yasaları gibi her türlü engel veya kısıtlamaların kaldırılarak üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesinin (OGT) uygulandığı bütünleşme şeklidir. Gümrük Birliği ile mal piyasalarında bütünleşme amaçlanmış ve bütünleşmeye katılan ülkeler arasındaki mal akımlarını kısıtlayan gümrük vergileri ile dış ticaret kontrolleri kaldırılmakta; üçüncü ülkelere karşı uygulanan gümrük vergileri eşitlenmektedir. GB, serbest ticaret bölgelerine göre daha geniş kapsamlı bir ekonomik bütünleşme sürecidir. Burada, serbest ticaret bölgelerindeki şartlara ek olarak birliğe üye ülkelerin serbest ticaret politikası izleme imkânları kısıtlanmıştır.

Ortak Pazar Ekonomik bütünleşmenin üçüncü aşaması ortak pazardır. Ortak Pazar, GB’nin tüm unsurlarına ek olarak emek, sermaye, girişimci gibi üretim faktörlerinin üye ülkeler arasında serbest dolaşımını engelleyen bütün unsurların ortadan kaldırıldığı, üçüncü ülkelere karşı OGT’nin uygulandığı bir bütünleşme şeklidir. Ortak Pazar içinde yer alan ülkedeki sermaye için, en uygun yatırım alanı bulmak serbest hale gelirken, emek de üye ülkeler arasında serbestçe dolaşarak kendi becerisine uygun iş ve ücreti elde etme olanağına sahiptir. Gerek mal ve hizmet piyasalarında gerekse üretim faktörleri piyasalarında serbest dolaşımın sağlanması, ortak pazar içinde faktör fiyatlarının eşitlenmesini ve kaynakların etkin kullanılmasını sağlayacaktır.

İktisadi Birlik İktisadi birlik, birliğe üye ülke ekonomilerinin tam olarak birleştirilmesidir. Ortak pazar aşamasına ek olarak ekonomik birlik; ekonomik, parasal ve sosyal politikalar ile kurumların birleştirilmesini öngörür. Özellikle tek para sistemi, merkez bankası ve birleştirilmiş mali sistem ile ortak dış ticaret politikalarının uyumlaştırılması iktisadi birliğin temelini oluşturur. 

Uyumlaştırılacak politikalar aşağıdaki gibi sıralanabilir; • Mal ve faktör piyasalarında sağlanacak bütünleşme sadece gümrük engellerinin kaldırılması ya da sermaye ve emek dolaşımının serbestleştirilmesiyle gerçekleşmez. Üye ülkelerin ellerinde standartlardan vergilemeye, çeşitli teşviklere kadar uzanan, bu akımları engelleyici politika araçları kalmaktadır. Bu nedenle söz konusu alanlarda bir uyuma gidilmesi,  • Etkileri uluslararası düzeyde görülen çevre sorunları gibi konularda ortak politikaların izlenmesi,  • Tek bir ülkenin çözemeyeceği büyük ölçekli teknoloji, bilimsel araştırmalar ve projelerde olduğu gibi uluslararası kaynakların harekete geçirilmesini gerektiren alanlarda ortak politikaların izlenmesi,  • Topluluk içinde rekabetçi yapıları bozan ve tekelleşmeyi ortaya çıkaran uygulamaları önlemeye dönük politikalarda işbirliğine gidilmesi.

Ekonomik ve Parasal Birlik Ekonomik ve parasal birliğin, iktisadi birlikten farkı ulusal ekonomik bağımsızlığın büyük ölçüde kaldırılması ve bunun yerini uluslar üstü bir otoritenin almasıdır. Birliğe üye ülkelerin ulusal paraları arasında sabit kur ilişkisi olup, üyeler arasında ulusal para ve maliye politikaları uyumlaştırılmaktadır.

• Üye ülkeler arasında döviz kurlarında birliğin sağlanması, Parasal bütünleşmenin gerçekleşebilmesi için gerekli süreç şu aşamalardan oluşmaktadır: • Üye ülkeler arasında döviz kurlarında birliğin sağlanması,  • Birlik içinde sermayenin serbest dolaşımını engelleyen tüm sınırlamaların kaldırılması,  • Üye ülkelerin ekonomik politikalarında koordinasyonun gerçekleştirilmesi,  • Ortak bir rezerv fonu ile para yaratma ve yok etme yetkisine sahip, ortak bir Merkez Bankası’nın kurulması,  • Ortak bir paranın kabulü ve kullanılması.

Ekonomik Birleşme Örnekleri

Avrupa Kıtasındaki İktisadi Entegrasyonlar Amerika Kıtasındaki İktisadi Entegrasyonlar Asya Kıtasındaki İktisadi Entegrasyonlar Afrika Kıtasındaki İktisadi Entegrasyonlar Coğrafi Esasa Dayanmayan İktisadi Entegrasyonlar

Avrupa Kıtasındaki İktisadi Entegrasyonlar - Avrupa Birliği (European Union) - Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA- European Free Trade Area) İngiltere’nin AET’ye üye olmadığı dönemde yine AET üyesi olmayan ülkelerle biraraya gelerek oluşturduğu bölgedir. Kurucu üyeleri Norveç, Danimarka, Avusturya, Portekiz, İsveç ve İsviçre’dir. 1960 tarihinde kurulmuştur. Üyeleri arasında serbest ticareti geliştirmek amacını taşımaktadır. AET’den farkı üyelerin ortak bir gümrük tarifesi uygulaması yoktur.

Amerika Kıtasındaki İktisadi Entegrasyonlar * NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi) * LAFTA (Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi) * LAIA (Latin Amerika Entegrasyon Birliği) * MERCOSUR (Güney Amerika Ortak Pazarı) * FTAA (Amerika Kıtası Serbest Ticaret Bölgesi)

NAFTA The North American Free Trade Agreement (NAFTA)Türkiye'de Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaşması olarak bilinen anlaşmadır. Bu anlaşmanın tarafları Kanada ABD ve Meksika'dır. 1 Ocak 1994'te yürürlüğe giren NAFTA kapsamında söz konusu üç ülke arasındaki ticaret ve yatırımlar liberalize edilmiş ilk kez yabancı şirketlere anlaşma ülkelerini uluslararası tahkim kurullarında tek taraflı olarak dava etme hakkı tanınmıştır.

LAFTA 1957 yılında Amerikan Devletleri Ekonomik Konferansı düzenlenmiş ve bu konferans sonucunda Monteviedo Anlaşması imzalanarak Arjantin,  Brezilya,  Şili, Uruguay, Meksika,  Paraguay ve Peru arasında serbest ticaret bölgesi (LAFTA) kurulmuştur.  Ancak,  LAFTA, başarıya ulaşamamış ve iç ticarette tam bir serbestleşme sağlanamamıştır. 1980 yılında çok daha esnek bir sistem olan LAIA (veya ALADI),  LAFTA'nın yerini almıştır

LAIA (Latin America Integration Association)  Üyelerine karşılıklı ticaret,  tarife ve teknolojik anlaşma yapabilmeleri konusunda hareket serbestisi tanIyan yeni örgüt, amacının üye ülkeler arasında tercihli bir ekonomik bölge yaratmak olduğunu açıklamıştır.  LAIA sistemi altında öncelikle Brezilya ve Arjantin 1986 yılında ticari yakınlaşma sağlamaya yönelik bir protokol imzalamışlardır.  1991 yılında Paraguay ve Uruguay‘ın da katılımıyla bu dört devlet arasında Güney Ortak Pazarı (MERCOSUR) örgütü kurulmuştur.

26 Mart 1991 yılında imzalanan "Asuncion MERCOSUR'u kurmuşlardır. Anlaşması"yla Brezilya, Arjantin,  Uruguay ve Paraguay,  Güney Ortak Pazarı adını verdikleri MERCOSUR'u kurmuşlardır. Yaklaşık 190 milyon nüfusa ve 415 milyar dolarlık GSMH'ya ulaşan, AB ve NAFTA'dan sonra dünyanın üçüncü büyük ekonomik entegrasyonunu gerçekleştirmişlerdir. Şili ve Bolivya halen örgüte ortak üyedirler.

FTAA- Free Trade Area of Americas: Amerikalar arası Serbest Ticaret Bölgesi. FTAA’nın ilk toplantısı 1994 yılında Miami’de yapıldı. Bu bölgesel serbest ticaret anlaşması kapsamında Küba hariç tüm Kuzey, Güney Amerika ve Karayip ülkeleri de dahil olmak üzere toplam 34 ülke var. 

Asya Kıtasındaki İktisadi Entegrasyonlar * APEC (Asya ve Pasifik Ekonomik İşbirliği) * Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü * ASEAN (Güney Doğu Asya Ülkeler Birliği)

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü Karadeniz   Ekonomik  İşbirliği  (KEİ), Türkiye’nin girişimi ve öncülüğüyle 25 Haziran 1992 tarihinde İstanbul  Zirvesi sırasında  yayımlanan  Deklarasyon ile kurulmuş ve Mayıs 1999 yılında yürürlüğe giren KEİ Şartı ile uluslararası örgüt kişiliğini kazanmıştır.   Arnavutluk,  Azerbaycan, Bulgaristan,  Ermenistan,  Gürcistan,  Moldova,  Romanya,  Rusya  Federasyonu, Türkiye, Ukrayna   ve  Yunanistan kurucu üyelerdir.  Sırbistan’ın da 2004 yılında KEİ’ye katılmasıyla üye sayısı 12’ye çıkmıştır. Soğuk Savaş sonrası dönemde Karadeniz çevresinde kurulan böyle bir işbirliği örgütü ile bölgesel barış, gönenç ve istikrarın sağlanması yanında bölgedeki ekonomik değişim sürecinin hızlandırılmasına da katkıda bulunmak hedeflenmiştir. 

ASEAN (Güney Doğu Asya Ülkeler Birliği) 1967’de Vietnam Savaşı’nın sonuçlarına karşı işbirliği amacıyla Filipinler, Malezya, Tayland, Endonezya ve Singapur arasında kurulmuştur.  2006 itibariyle 500 milyon nüfuslu, 1.066 trilyon dolar GSMH’ye sahip bir hale gelmiştir. Öncelikli hedefi; bölge ülkelerinin ekonomik büyümelerine katkıda bulunmak, toplumsal ve kültürel gelişim, bölgede barış ve istikrarın sağlanmasıdır.

Coğrafi Esasa Dayanmayan İktisadi Entegrasyonlar İslam Konferansı Teşkilatı APEC (Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Forumu) OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Birliği) OECD (İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü)

İslam Konferansı Örgütü İKÖ,  25 Eylül 1969’da Fas Krallığı’nın başkenti olan Rabat’ta kurulmuştur.   Kuruluşun en önemli sebeplerinden biri, İsrail’in 21 Ağustos 1969’da uluslararası hukuka aykırı olarak Filistin kenti ve İslam dünyasının en kutsal simgelerinden olan El-Aksa camisinin bulunduğu Kudüs’ü işgal etmesiydi. Yani tepkisel bir ürün olan bu kuruluş 1970 Mart’ında yapılan ilk konferans ile yapısını belirlemiş, genel sekreterliğini kurmuş ve  idari genel merkezini kurmuştur.

İKÖ’nün amaç olarak belirlediği ana unsurlar şöyledir: 1- İslam Ülkeleri arasındaki yakınlığın ve işbirliğin artırılması 2- Müslüman halkların çıkarlarını ve güvenliğini korumak ve mücadelelerini desteklemek. 3- Üye devletler arasında Siyasal, ekonomik, kültürel, bilimsel ve sosyal işbirliğini arttırmak. 4- Müslümanlarca kutsal olarak kabul edilen yerlerin korunması 5- Filistin Halkı’nın mücadelesini ve bağımsızlık haklarını desteklemek ve savunmak 6- Her türlü sömürgeci yaklaşımın ortadan kaldırılmasını sağlamak

APEC – Asia Pacific Economic Cooperation: Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Forumu 1989 yılında ABD ve Kanada’nın da aralarında bulunduğu 21 ülke arasında kurulan APEC, serbest piyasa ekonomisinin bölgede yerleşmesini ve gelişmesini amaçlamaktadır. APEC, hükümetler arası bir forum olup, dünyanın en büyük pazarında serbest piyasa kapitalizmini sorunsuz bir şekilde işler hale getirmeyi hedefler.

OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Birliği) Petrol ihraç eden 13 ülkenin oluşturduğu birliktir. Eylül 1960’da kurulmuştur. Petrol üretiminin yarısına, ham petrol rezervlerinin üçte ikisine ve doğalgaz rezervlerinin de üçte birine sahip bulunmaktadırlar. Ekim 1973’teki Arap- İsrail savaşında önemli rol oynamıştır. Ancak 1980 sonrasında yeni enerji kaynaklarının hayata geçirilmesiyle etkinliği göreceli olarak azalmıştır. Petrol fiyatlarını ve üretim miktarlarını tek elden kontrol altında tutmak amacıyla oluşturulmuştur.

OECD (İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) (Organisation for Economic Co-operation and Development) 1960’da imzalanan Paris Sözleşmesi’ne dayanır. Marshall Planı çerçevesinde Avrupa’nın yeniden yapılandırılması amacıyla kurulan OECC’nin devamı niteliğindedir. Üyeleri genellikle gelişmiş ülkelerden oluşmaktadır.

OECD’NİN AMAÇLARI * Finansal istikrarın sağlanması ve bununla beraber gelişmekte olan ülkelerde halkın yaşam standartının arttırılması ve işsizliğin kaldırılması. * Ekonomik genişleme politikalarının uyumlaştırılması. * Çok taraflı ve ülkeler arasında ayrım gözetmeyen dünya ticaretinin geliştirilmesine destek verilmesi. * Demokrasi, insan hakları ve yurttaş özgürlüğüne bağlılık ilkeler vazgeçilmez değerler olarak kabul edilmiştir.

Ders hakkındaki görüşleriniz için; eturgan@marmara.edu.tr Uluslararası Ticaret ve Para Yönetimi Yüksek Lisans Programı’nı takip etmek için; http://www.facebook.com/pages/Uluslararasi-Ticaret-ve-Para-Yonetimi/138999606114358 www.uluslararasiticaret.org