ERCİYES ÜNİVERSİTESİ TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ-2 ŞADİYE DİLSİZ Sunuindir.blogspot.com

FİİLLER

Fiilleri şu başlıklar altında inceleyebiliriz:  Fiiller (eylemler)  Fiillerde kip  Fiillerde anlam (kip, zaman) kayması  Ek fiil  Yapılarına göre fiiller

A) Fiiller( Eylemler) Bir oluşu, bir durumu veya bir kılışı kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere fiil denir.

Fiiller (Devam) Pratik olarak ismi fiilden ayırmak için –me, -ma olumsuzluk ekini ya da –me, -ma mastar ekini kullanırız.

Fiiller (Devam) Eğer bir kelimenin sonuna olumsuzluk ekini ve mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiildir, getiremiyorsak isimdir. o Geldi…gelmedi, gelmek o Oturmuş…oturmamış, oturmak o Söylüyorum…söylemiyorum, söylemek o Kitap…kitapma, kitapmak

Fiiller, anlamlarına göre üçe ayrılır:  Kılış fiilleri  Durum fiilleri  Oluş fiilleri

 Kılış Fiilleri Nesne alan, hareket bildiren ve ‘neyi,kimi’ sorularına cevap veren fiillerdir. o Kırmak, atmak, dikmek, içmek o Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır o Bu işi olsa olsa sen yaparsın

 Durum Fiilleri Nesne almayan, öznenin içinde bulunduğu durumu gösteren fiillerdir. o Yürümek, oturmak, gitmek, ağlamak o Su uyur, düşman uyumaz. o Can çıkar, huy çıkmaz

 Oluş Fiilleri Kendiliğinden ve zaman içerisinde gerçekleşen fiillerdir. o Sararmak, yaşlanmak, uzamak o Yine yeşillendi fındık dalları. o Genç yaşta ağardı saçlarım.

B)Fiillerde Kip Fiillerde zaman,şahıs veya dilek bildiren, ek almış biçimlerine kip denir. Kipler ikiye ayrılır:  Haber ( bildirme) kipleri  Dilek ( isteme) kipleri

 Haber Kipleri Zaman eklerinin hepsine birden haber kipleri denir. Haber kipleri şunlardır:  Görülen ( di’li) geçmiş zaman  Öğrenilen ( miş’li ) geçmiş zaman  Şimdiki zaman  Gelecek zaman  Geniş zaman

 Görülen Geçmiş Zaman Eylemlere ‘-dı, -di, -du, -dü’ ekleri getirilerek yapılır. Anlatan kişi olaya bizzat tanık olmuştur. o Beraber yürüdük biz bu yollarda Beraber ıslandık yağan yağmurda Beraber ıslandık yağan yağmurda o Hep birlikte geziye gittik

 Öğrenilen Geçmiş Zaman Eylemlere ‘-mış, -miş, -muş, -müş’ ekleri getirilrek yapılır. Daha çok başkasından duyulma, aktarılma,sonradan farkına varma anlamı taşırlar. o Aaa! Çorabım kaçmış.(farkına varma) o Bir varmış, bir yokmuş. o Seni sormuşlar.(başkasından duyma) o Yemek güzel olmuş.

 Şimdiki Zaman Eyleme ‘-yor’ eki getirilerek yapılır. Eylem ile anlatış aynı zamanda gerçekleşir. o Ders çalışıyorum. o Gidiyorum, gurbeti gönlümde duya duya. o Bir yer var, biliyorum; Her şeyi söylemek mümkün; Her şeyi söylemek mümkün; Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum; Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum; Anlatamıyorum. Anlatamıyorum.

 Gelecek Zaman Eyleme ‘–ecek, -acak’ ekleri getirilerek yapılır. İşin gelecekte yapılacağını bildirir. o Önümden çekilirsen İstanbul görünecek Nerede olduğumu bileceğim. Nerede olduğumu bileceğim. o Mektuba yazacak sözüm kalmadı. Not: ’dır’ ekiyle birlikte kullanıldığında kesinlik anlamı taşırlar. Not: ’dır’ ekiyle birlikte kullanıldığında kesinlik anlamı taşırlar. o Yarınki maç saat 14:00’te yapılacaktır.

 Geniş Zaman Eyleme ‘-r, -ar, -er’ ekleri getirilerek yapılır. o Seni ancak ebediyetler eder istiab. o Ağlarım, ağlatamam; Hissederim,söyleyemem. Hissederim,söyleyemem. o Senden sana sığınırım. o Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol. Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.

 Dilek Kipleri Fiile dilek anlamı katan kiplerdir. Haber kipleri gibi belirgin bir zaman anlamı taşımazlar. 4’e ayrılır:  Dilek- şart kipi  İstek kipi  Gereklilik kipi  Emir kipi

 Dilek-Şart Kipi Eyleme ‘-se, -sa’ eki getirilerek yapılır. Fiilin yapılması dileğini bildirir. o “Bu taşındır” diyerek Kabe’yi diksem başına; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına; o Ey Maraşlı Şeyhoğlu, evliyalar adağı Bahtına lanet olsun aşamadıysan bu dağı Bahtına lanet olsun aşamadıysan bu dağı o Sen ki; a'sara gömülsen taşacaksın... Heyhat, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihat.

 İstek Kipi Eyleme ‘-a, -e’ ekleri getirilerek yapılır. Fiilin yapılmasının istendiğini bildirir. o Kurşunlara gelesin o Seninle yine görüşelim o Sana duyduklarımı anlatayım o Bunu böyle bilesin o İki yoktan ne çıkar fikr idelim bir kerre o İki yoktan ne çıkar fikr idelim bir kerre

 Gereklilik Kipi Eyleme ‘-malı, -meli’ ekleri getirilerek yapılır. Belirtilen işin yapılması gerektiğini bildirir. “lâzım, gerek, icap eder” anlamlarını verir. o Bütün bunların üstüne Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim ; Vatanım milletim tüm insanlar kardeşlerim Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adın gelmeli Adın kurtuluştur ama söylememeliyim Can kuşum umudum canım sevgilim. o Bütün bunların üstüne Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim ; Vatanım milletim tüm insanlar kardeşlerim Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adın gelmeli Adın kurtuluştur ama söylememeliyim Can kuşum umudum canım sevgilim.

 EMİR KİPİ Eylemin gösterdiği hareketin emir biçiminde yapılması gerektiğini ifade eder. o Söyle yanıma gelsin.(3.tekil kişi emir eki) o İçeri buyrunuz. (2.tekil kişi emir eki) o Lütfen işlerinizi iyi yapınız. (2.çoğul kişi emir eki) o Çeneni kapa. (2.tekil kişi emir eki) o Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal!

Birleşik Zamanlı Fiiller Fiillere kip eklerinden sonra –idi, -imiş, -ise ekeylemlerinden biri getirilerek yapılır. Fiillere kip eklerinden sonra –idi, -imiş, -ise ekeylemlerinden biri getirilerek yapılır. Kısacası, iki kip ekin üst üste gelmesi durumudur. Kısacası, iki kip ekin üst üste gelmesi durumudur. Üçe ayrılır:  Hikaye birleşik zaman  Rivayet birleşik zaman  Şart birleşik zaman

 Hikaye Birleşik Zaman Haber ya da dilek kiplerindeki fiillerden birine -dı eki getirilerek yapılır. Haber ya da dilek kiplerindeki fiillerden birine -dı eki getirilerek yapılır. Hikaye bileşik zamanı, eylemin geçmişte yapıldığını hikaye ederek anlatır. Hikaye bileşik zamanı, eylemin geçmişte yapıldığını hikaye ederek anlatır. o Tahtayı ben sil-er-di-m silerdim fiil Geniş zaman eki Hikaye eki Kişi eki

 Rivayet Birleşik Zaman Haber ya da dilek kiplerinden birine – miş eki getirilerek yapılır. Haber ya da dilek kiplerinden birine – miş eki getirilerek yapılır. Rivayet bileşik zamanı, eylemin başkasından duymuş gibi anlatımıdır. Rivayet bileşik zamanı, eylemin başkasından duymuş gibi anlatımıdır. oTahtayı hep ben sil - er - miş - im silermişim fiil geniş zaman eki rivayet eki kişi eki

 Şart Birleşik Zaman Haber kipinde fiillerden birine -se eki getirilerek yapılır. Haber kipinde fiillerden birine -se eki getirilerek yapılır. Şart birleşik zamanı, eylemin yapılışını başka bir eylemin yapılışına şart koşar. Şart birleşik zamanı, eylemin yapılışını başka bir eylemin yapılışına şart koşar. o Yarın bize gel - ir - se - n sevinirim gelirsen fiil geniş zaman eki şart eki kişi eki

Birleşik zamanlı fiiller ile ilgili örnekler: o Yüzüme bu türlü bakmayacaktın. (Gelecek zamanın hikayesi) o Yağmurlardan sonra büyürmüş başak, Meyveler sabırla olgunlaşırmış. (geniş zamanın rivayeti) Meyveler sabırla olgunlaşırmış. (geniş zamanın rivayeti) o Sen de gelecekmişsin.(Gelecek zamanın rivayeti) o Bunu daha önce yapmalıymışım. (Gereklilik kipinin rivayeti) o Gülüyorsam mutlu olduğumdan değildir. (Şimdiki zamanın şartı)

C) Fiillerde Anlam Kayması Bir zaman kipinin ya da bir dilek kipinin başka bir kipin yerine kullanılmasıdır. oDerslerime her hafta düzenli olarak çalışıyorum. oEser Selçuklulardan kalma olacak. oFatih, o yıllarda pek çok sefer yapar. oMektubu yarın alır. oBütün soruları çözeceksin. oArkadaşlar, bundan sonra daha yoğun bir şekilde çalışıyoruz.

D)Ek Fiil Ekfiil "i" fiilidir, tek başına bir anlamı yoktur. Ekfiilin iki görevi vardır:  İsim ve isim soylu kelimelere gelerek bu kelimelerin cümlede yüklem olmasını sağlar.(O iyi bir öğrenciydi.)  Çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik zamanlı fiiller yapar. (Koşuyordum)

Ek Fiil (Devam)  Ad soylu sözcükleri yüklem yapar. o Hastayım, yalnızım üstelik param yok. o Beş yaşındaydım, kimsesizdim. o Hepimiz kardeşiz, Müslüman’ız o Hastaysan, yorgunsan hiç gelme.  Basit zamanlı fiilleri bileşik zamanlı yapar o Böyle olacağını bilmeliydim. o Bir daha aramayacaksın. o Babam öğrenirse çok kızardı.

E) Yapılarına Göre Fiiller Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir.  Basit fiiller  Türemiş fiiller  Birleşik fiiller

 Basit Fiiller Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. o Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir. o Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü havalarda ister. o İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı düşündüğüm şeyi istedim. o Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük olduğunu bilir.

 Türemiş Fiiller Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır:  İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme: * güzel-leş, *sarı-ar, *ışıl-da, *göz-le * güzel-leş, *sarı-ar, *ışıl-da, *göz-le *az-al, *ben-imse, *ince-l, *düz-el *az-al, *ben-imse, *ince-l, *düz-el *su- sa, * sivri-l, *yaş-a, * kan-a *su- sa, * sivri-l, *yaş-a, * kan-a  Fiilden fiil türetme: * sev-in, *çık-ar, * kız-ış, *bak-ış * sev-in, *çık-ar, * kız-ış, *bak-ış * öl-dür, * taşı-t, *at-ıl, *kan-dır, *koş-tur * öl-dür, * taşı-t, *at-ıl, *kan-dır, *koş-tur

 Birleşik Fiiller En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir. Üç grupta incelenir:  Anlamca kaynaşmış fiiller  Yardımcı fiiller yapılan birleşik fiiller  Özel kurallı birleşik fiiller

 Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip kaynaşmasıyla oluşur. Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip kaynaşmasıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri ya da ikisi gerçek anlamını yitirir. Deyimlerin çoğu bu türe örnektir. Bu sözcüklerden biri ya da ikisi gerçek anlamını yitirir. Deyimlerin çoğu bu türe örnektir. o Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun? o Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın. o Annemin yemekleri hoşuna gitti mi? o Odasında kitaplarına göz atıyordu. o Adama laf anlatmaktan dilimde tüy bitti. o Konuşulanlara ben de kulak kabarttım.

 Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller İsim soylu bir sözcüğün üzerine -et, -ol, -kıl, -eyle gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır. o Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek. o Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder. o Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar kıldı. o Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında.

Birleşik Fiiller (Devam) UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır. UYARI 1: Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır. o Benliğime hakim olur bir deli rüzgar. o Bir gün bana döneceğini hissediyorum. o Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim. o Sabreden derviş muradına ermiş.

Birleşik Fiiller (Devam) UYARI 2 : Et-, ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir. UYARI 2 : Et-, ol- yardımcı eylemleri tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış demektir yani asıl fiildir. o Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur. o Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder. o Ben ettim sen etme

 Özel (Kurallı) Birleşik Fiiller İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir:  Yeterlilik fiili  Tezlik birleşik fiil  Süreklilik birleşik fiil  Yaklaşma fiili

 Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil- ) Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar. Fiilin üzerine e-bilmek getirilerek oluşturulur. o Bu genç yaşımda ölebilirim. o Şiirlerimi söylemeden gidebilirim buralardan o Bir gece ansızın gelebilirim. o Sevinçten kapında bayılabilirim. o Sınıfı geçebilirim.

 Tezlik Birleşik Fiil (Fiil+iver-) Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar. o Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön. o Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim. o Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya. o Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi. o Annesini görünce koşuverdi.

 Süreklilik Birleşik Fiil (fiil+ edur, kal, gel): Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar. Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar. o Bu hikaye yıllardır süregelir. o Televizyonun karşısında uyuyakalmışım. o Gidedursun turnalar, gurbet ellere. o Listede ismimi göremeyince listeye bakakaldım.

 Yaklaşma Fiili Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder. Az kalsın olacaktı anlamı verir. o Kaldırımda yürürken düşeyazdım. o Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım. (fiil+ eyaz)