PUBERTE, ERGENLİK ADÖLESAN, GENÇLİK Yrd. Doç. Dr. Şenay Topuz

ADOLESAN KİMDİR? Ergenlik kavramı on dokuzuncu yüzyıl sonlarına kadar çocuk gelişimi ile ilgili kaynaklarda yer almamaktadır. İlk kez 1904 de Stanley Hall ‘ergenlik’ terimini kullanarak bu dönemin insan gelişiminde ayrı bir evre olduğunu ortaya koymuştur. Terim Latince ‘gelişen’ anlamındadır ve şöyle tanımlanmaktadır:

ADOLESAN KİMDİR? Fiziksel ve duygusal süreçlerin yol açtığı cinsel ve psikososyal olgunlaşma ile başlayan, bireyin bağımsızlığını ve sosyal üretkenliğini kazandığı, kesin olarak tanımlanamayan bir zamanda sona eren kronolojik bir dönem olup hızlı fiziksel, psikolojik ve sosyal değişmelerle karakterize bir dönemdir.

ADOLESAN DÖNEME GİRİLDİĞİNİ GÖSTEREN BELİRTİLER Birincil Cinsiyet ( Seks ) Özelliklerindeki Değişmeler Adolesanların Boy ve ağırlıklarındaki Değişmeler Adolesanlarda Kas-İskelet Yapısındaki değişimler

ERGENLİĞİN GENEL OLARAK EVRELERİ Erken ergenlik Orta ergenlik Geç ergenlik

ERKEN ERGENLİK 12-14 yaşlar arasındaki bu dönemin en belirgin özelliği, ergenliğe başlangıç ile ortaya çıkan biyolojik değişikliklerin yarattığı baskıya karşı, gencin uyum ve baş etme çabalarıdır.

ORTA ERGENLİK 15-18 Yaşları kapsayan bu dönem gerek olgunlaşmanın ve gerekse öğrenmenin etkisiyle, uyum becerilerinin daha iyi kullanılabildiği bir dönemdir. Pubertal değişiklikler, bilişsel gelişme tamamlanmıştır. Genç genellemeler yapabilir, soyut düşünebilir ve deneyimleriyle birleştirebileceği iç görü geliştirebilir.

GEÇ ERGENLİK 18 yaş dolayında başlayıp yirmili yaşlarda devam eden bir gelişim dönemidir. Bireyin erişkin psikolojik olğunluğunu kazanıp toplum içinde erişkin rollerini almaya hazır duruma gelmesiyle sona erer. Bazı bireyler için bu durum yaşam boyu süren bir mücadele halini alır.

Adölesanların Gelişimi Fiziksel büyüme ve gelişme Cinsel gelişim Psikososyal gelişim

FİZİKSEL GELİŞİM Adölesan döneminde boy ve beden ağırlığında hızlı bir artış vardır. Hızlı büyüme genellikle 24-36 ayda sonlanır. Boy uzamasının yanısıra beden ağırlığında da hızlı bir artış vardır. Erişkindeki ideal beden ağırlığının yaklaşık % 50’ si puberte döneminde kazanılır. Adölesan döneminde beden bölümlerindeki büyüme oranları farklıdır. Erişkin büyüklüğüne ulaşan ilk yapılar eller, ayaklar ve baştır.Bacaklardaki uzama beden gelişimi sonlanmadan önce en üst düzeye ulaştığından adölesanların bacakları uzun görünür. Kollar da gövdeye oranla daha uzundur.

FİZİKSEL GELİŞİM KIZLARDA ERKEKLERDE * Erkeklerde, boy uzama hamlesi 10-20 yaşlarında, en fazla ise, 14 yaşında olur. * Erkeklerde ki yıllık boy uzaması 7.5-15.5 cm ortalama 6 cm.dir. * Büyüme hamlesi epifizlerin kapanması ile sonlanmaktadır. * Dönem boyunca erkeklerde boy uzaması toplam 26-28 cmdir. * Epifizler erkeklerde kızlara göre 2 yıl daha geç kapanmaktadır. Bu nedenle erkeklerin boyları daha uzundur. * Erkeklerde büyümenin durması ise 18-20 yaşta olur. KIZLARDA *Büyüme hamlesi erkeklerden genellikle 1-1.5 yıl önce yaşanır. * Boy uzama hamlesi, 8-17 yaşlarında, en fazla ise 12 yaşında olur. * Dönemin ilk yıllarında kızlardaki yıllık boy uzaması 6-7 cm.dir.Bazen 10 cm.ye kadar ulaşmaktadır. *Dönem boyunca kızlarda boy uzaması toplam 23-28 cm. *Kızlarda büyümenin durması 16-17 yaşta olur,

FİZİKSEL GELİŞİM KIZLARDA Kızlarda kilo artışı 11 yaşından başlayarak 12-13 yaş arasında yüksek seviyeye ulaşmakta, 14 yaş civarında ise kilo artışında azalma görülmektedir, Bu ağırlık artışı kızlarda yağların yüzdesindeki artıştan kaynaklanmaktadır. ERKEKLERDE Erkekler de ise, 11-13 yaş arasında kilo artışı az olmasına karşın, 13-14 arasında hızlı bir artış olmakta ve 14-15 yaşta kilo artışında azalma görülmektedir Bu ağırlık artışı erkek adölesanlarda kas kütlesindeki artıştan kaynaklanmaktadır.

Vücut Sistemlerindeki Değişiklikler Kas-İskelet Sistemi Cilt Kardiyovasküler Sistem Solunum Sistemi Kan Kompanentleri Gastrointestinal Sistem Üriner Sistem Duyu Organları

Beslenme Gereksinimi Günlük Kalori Gereksinimi Kızlarda; 11-14 yaşlar: 2200 kcal 15-18 yaşlar: 2400 kcal Erkeklerde; 11-14 yaşlar: 2700 kcal 15-18 yaşlar: 3000 kcal

Motor Gelişim Kas kütlesi, kaba ve ince motor koordinasyon artar. İnce motor işlevlerdeki beceriler artar (örn; çizim, enstruman çalma vb.) Sporla daha çok ilgilenirler

Cinsel Gelişim Kızlarda; * 9-10 yaşlarında overlerde büyüme, pubiste hafif kıllanma, memelerde büyüme başlar. * 10-12 yaşlarında memelerin büyümesinde belirgin artış, aerolada pigmentte artma, pubiste daha fazla kıllanma olur. * Vücutta yağ dokusu dağılımı değişir.

Cinsel Gelişim * Vagina epiteli kalınlaşır, uterus myometriumu gelişir. 12-14 yaşlarında ise, menarş başlar. * Menarş kızlarda ergenlik ve cinsel olgunluk belirtisidir. Ovulasyon genellikle menarşdan 12-24 ay sonra olur. Pelvis çapında artma, ter ve yağ bezlerinde büyüme ve salgısında artma olur.

Kızlarda Cinsel Gelişim Menarş yaşı: 10-16, ortalama 12.5 yaş Meme gelişimi: 8-18 yaşlar Pubik kıllanma: 11-14 yaşlar Pubertedeki ilk fiziksel belirti: Memelerde büyüme

Cinsel Gelişim Erkeklerde; * Erkeklerde 6-7 yaşlarında seminifer tübüllerde lümen oluşması * 11-12 yaşlarında testislerde büyüme * Spermatosit yapımı ve pubiste kıllanma başlar. * 13 yaşında skrotum derisinde kalınlaşma ve koyulaşma, pubiste ve koltuk altı kıllanmada artma görülür.

Cinsel Gelişim * 14-15 yaşlarında ses kalınlaşması, ilk ejakülasyon, yüzde kıllanmalar ve yağ bezlerinde artma olur. * 16-18 yaşlarında ise, olgun spermatozoa yapımı, vücut kıllanması ve cinsel olgunlaşma oluşur

Erkeklerde Cinsel Gelişim Penisin büyümesi: 10-16 yaşlar Testislerin büyümesi : 9-17 yaşlar Pubik kıllanma: 12-16 yaşlar Pubertedeki ilk fiziksel belirti:Testislerde büyüme

Psikolojik Gelişim Adölesan döneminde hızlı psikolojik değişimler söz konusudur. Beden İmajı: Vücut ölçülerindeki hızlı değişimler gençlerde neşe veya üzüntü kaynağı olabilmektedir. Bedenleriyle çok fazla ilgili oldukları bu dönemde uygun olmayan vücut değişiklikleri adölesanın psikolojik dengesini bozabilmektedir.

Psikolojik Gelişim Kişilik Gelişimi: Bu dönemde gencin duygularında da önemli değişiklikler olmaktadır. Okul, aile ve diğer sosyal ilişkileri artar. Erikson’a göre kimlik gelişimine karşı rol karmaşasının olduğu gençlik krizi yaşanır. Değer Sistemi: Adölesan döneminde iyi-kötü değer yargıları oluşur, normlar ve toplum kuralları önem kazanır.

Psikolojik Gelişim Kariyer Kavramı: Gençlerin yetişkinlik döneminden önce mesleki tercihlerini yapması gerekir. Bu karar döneme özgü gelişimsel görevlerden biridir. Aileden Bağımsız Olma İsteği: Gençler kendi kararlarını vermede, meslek seçiminde ailesinden bağımsız olarak karar vermek isterler. Bağımsızlığın kazanılmasında erkekler kızlara göre daha avantajlıdır.

Psikolojik Gelişim Cinsel Duyguların Gelişimi: Adölesan döneminde sekonder cinsiyet karekterleri geliştikçe, karşı cinse karşı cinsel duygular hissedilmeye başlar. Sosyalizasyon: Adölesan, toplumda statü kazanmaya çalışır. Özerklik ve sorumluluk kavramları gencin toplumla ilişkilerini şekillendirir.

Ergenlerde Sık Görülen Sağlık Sorunları-1 Meme sorunları ve hastalıkları, Kızlarda adet döngüsü sorunları, Cilt problemleri sivilce, terleme bozuklukları, yağlanmalar, kıllanma ile ilgili sorunlar, Erkeklerde testis (haya), tohum kanalı (spermatik kord) ve torba ile ilgili (skrotal) sorunlar,

Ergenlerde Sık Görülen Sağlık Sorunları-2 Ortopedik sorunlar; duruş (postür) bozukluğu, omurga eğrilikleri (skolyoz, kifoz), diz ağrısı, Beslenme ile ilgili sorunlar aşırı şişmanlık-obezite aşırı zayıflık Psikolojik sorunlar ve hastalıklar.

MEME SORUNLARI VE HASTALIKLARI

Meme Gelişimi-1 Ergenlik dönemi, meme gelişiminin olduğu dönemdir. Meme gelişiminin başlamasına “Telarş” adı verilmektedir. Kızlarda ergenliğin başlamasının ilk işaretidir. Meme gelişimi cinsel gelişimin önemli bir parçasıdır.

Meme Gelişimi-2 Meme tomurcuğunun ortaya çıkması 9-10 yaşlarındadır. Gençlerin %99’unda meme gelişimi 8-13 yaşlar arasında başlar. Erken meme gelişimi (prematür telarş) meme gelişmesinin 8 yaşından önce başlamasıdır, Meme gelişiminin 13 yaşına kadar başlamaması ise gecikmiş meme olarak adlandırılır.

Meme Sorunları ve Hastalıkları Meme gelişim bozuklukları, İyi huylu meme hastalıkları, Fizyolojik olarak gerginlik, Büyüme ve hassasiyet, Meme ağrısı, Meme başı akıntıları, Meme kanserleri.

Memede Gelişim Bozuklukları Birden fazla yerde meme gelişimi Birden fazla meme başı (genellikle koltuk veya daha aşağısında) Memenin hiç gelişmemesi Meme başının oluşmaması Tek taraflı ya da çift taraflı olarak memenin normalden daha fazla büyümesi

İyi Huylu Meme Hastalıkları Memede Büyüme ve Gerginlik Meme Ağrısı Memede Kistik (Fibrokistik) Değişiklikler Fibroadenom: Meme bezlerinin iyi huylu tümörü Meme Başı Akıntıları Enfeksiyonlar Meme Kanseri Jinekomasti: Erkek ergenlerde memenin iyi huylu büyümesi

Adet Döngüsü Sorunları Adet Öncesi Gerginlik Düzensiz Adet Kanamaları Ciltle İlgili Sorunlar Akne Vulgaris Terleme Bozuklukları Kıllanma Bozuklukları

Adet Öncesi Gerginlik-1 Duygusal Bulgular Sinirlilik, Depresyon, yorgunluk, Letarji, kızgınlık, Uykusuzluk ya da aşırı uyku hali, Kişilik değişiklikleri, anksiyete, Konsantre olamama, Ağlama ve sosyal yalnızlık Fiziksel Bulgular Baş ağrısı, Bacak ve göğüslerde şişkinlik, İştah artışı, aşerme, Karında şişkinlik, Yorgunluk, Adale ve eklem ağrıları

Adet Öncesi Gerginlik-2 Tedavi Öncelikle eğitim, stresle başa çıkma yollarının öğretilmesi, Düzenli egzersiz (aerobik gibi) yapılması, Vitamin ve mineral desteği (B6 vitamini, kalsiyum, magnezyum, E vitamini, karbonhidrat desteği), Şikâyetler devam ederse sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır.

Düzensiz Adet Kanamaları Rahmin şekil olarak herhangi bir bozukluğu yoktur. Hormonların etkisiyle olan kanamadır. Nedeni, cinsel gelişmenin henüz tamamlanmamış olması ve buna bağlı olarak yumurtlama olayının düzenli olmaması şeklinde açıklanmaktadır. Ergenlik döneminde sık olarak görülmektedir. Düzensiz adet kanaması çok fazla ve uzun sürerse, yaşamı tehdit edebilir.

Akne Vulgaris (Sivilce)-1 Görülme oranı kızlar ve erkeklerde eşittir. Erkeklerde 14-19 yaşta daha sık görülür ve daha şiddetlidir. Kızlarda ise 10-17 yaşlar arasında daha sık görülür, erkeklere göre daha hafif ve uzun sürelidir. Deride kıl diplerindeki gözeneklerde kalınlaşma olur. Ergenlikte salgılanan hormonların etkisiyle artan yağ bezleri bu gözenekleri tıkar ve akne meydana gelir.

Akne Vulgaris (Sivilce)-2 Akneler, mikrobik nedenlerle ortaya çıkmazlar ve kişiden kişiye bulaşmazlar. Akneler içinde mikropların birikmesi iltihap oluşturabilir. Mikroplu akneleri sıkmak mikrobun yayılmasına veya iz kalmasına, mikropsuz aknelerin de iltihaplanmasına ve yine iz kalmasına neden olabilir.

Akne Vulgaris (Sivilce)-3 Kız ve erkeklerin dış görünüşlerine çok önem verdikleri ergenlik döneminde ortaya çıkan akneler, ergeni psikolojik olarak da etkiler. Aknesi olan bir ergenin yüzünü günde 1- 3 kez suyla ve kuruluk oluşturmayacak bir sabunla yıkaması uygun olur. Gerektiğinde bir hekime başvurarak akneler için ilaç tedavisi kullanılabilir.

Erkek Üreme Organlarının Hastalıkları İnmemiş Testis: Hayaların Torba İçinde Olmaması Skrotumda (torbada) Şişlik ve Kitle Testis Torsiyonu (Hayanın Kıvrılması ) Torbada Su Toplanması (Hidrosel) Haya Damarlarının Genişlemesi (Varikosel) Testis (haya)Tümörleri

İnmemiş Testis Çocuk anne karnında iken testislerin torbaya inmesi gerekir. İnmemiş testis , testislerin torba içinde olmaması durumudur. İnmemiş testisler bazen kasık bölgesinde olabilir. Tedavinin 2 yaş civarında ameliyatla yapılmış olması gerekir. Beş yaşından önce hormon tedavisi ile de başarı sağlanabilir.

İnmemiş Testis

Testis Torsiyonu-1 (Hayanın Kıvrılması) Normalde testisler bir zar tabakası ile sarılıdırlar. Ancak bu zarın normal yapısının bozulduğu durumlarda, testisler tohum kanalının etrafında kan dolaşımını etkileyecek kadar dönebilir. Genellikle ani olarak gece başlar. Ağrı vardır. Kusma ve bulantı olabilir.

Testis Torsiyonu-2 (Hayanın Kıvrılması) En sık 12-18 yaş arasında görülür. Testislerinde ani olarak şişlik ve ağrısı olan her ergen acilen üroloji ya da çocuk cerrahisi uzmanı olan bir sağlık kuruluşuna başvurmalıdır. Testislerin fonksiyonlarını korumak için acil ameliyat yapılmalıdır.

Torbada Su Toplanması-1 (Hidrosel) Testislerin sarılı olduğu zar tabakanın yaprakları arasında normalden fazla miktarda sıvı toplanmasıdır. Nedenleri; Travma, Işın tedavisi (radyoterapi), Verem (tüberküloz) Testis iltihabı (orşit)

Torbada Su Toplanması-2 (Hidrosel) Hidrosel, testislerin kanlanmasını bozarak küçülmesine ve çalışmasının bozulmasına neden olabilir. Ağrısız ve yumuşaktır, içi sıvı ile dolu (kistik) görünümü vardır. Hayaların kan dolaşımı bozulmuş ise kitle veya görüntü rahatsızlık veriyorsa cerrahi tedavi önerilir.

Testis Damarlarının Genişlemesi (Varikosel) Varikosel, testislerin toplar damar kapaklarının yeterince gelişmemiş olması ya da artmış baskı nedeniyle toplar damarların genişlemesidir Çoğunlukla sol taraftadır. 10-15 yaşlarında görülme sıklığı artar. Varikosel geliştikten sonra yaşam boyu devam etmektedir. Varikosele bağlı kısırlıktan korunmak, ergenlik döneminde erken tanı ile sağlanabilir. Tedavisi ameliyattır.

Testis (Haya) Tümörleri Genellikle 15-35 yaşları arasında görülür. Sert (solid) yapıdadırlar. Nadir görülür, ancak erken tespit edilmezse ölümcüldür. İnmemiş testis, testis tümörü riskini 10-40 kat artırmaktadır. Ağrısız ve testislerle ilişkili olan her kitle tümör olasılığını düşündürmelidir.

Kendi Kendine Testis Muayenesi Her erkek ayda bir defa testis muayenesi yapmalıdır. Testis muayenesi için sıcak bir banyo ya da duş sonrası tercih edilmelidir; çünkü sıcak banyo testis üzerindeki deriyi yumuşatacağı için muayene daha iyi yapılabilir.

Kendi Kendine Testis Muayenesi Muayene sırasında: 1. Penisi testislerden ayırarak, her iki testis de ayrı ayrı muayene edilir. 2. Testis, baş ve diğer parmaklar arasına alınarak yuvarlanır. Her iki elle bu işlem tekrarlanır. 3. Testislerde ele gelen ya da görülen herhangi bir kitle, şişlik olması ve testislerin büyüklük, şekil ve yoğunluğunda farklılık olması durumunda sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır.

ERGENLERDE SIK GÖRÜLEN ORTOPEDİK SORUNLAR

Duruş Bozuklukları-1 İyi bir duruş, kas ve iskelet sisteminin vücudu travmalara karşı en iyi şekilde koruyacak bir denge halidir. Fiziksel ve duygusal stresler ayakta duruş şeklini olumsuz etkiler. Hızlı uzama, jinekomasti, erken göğüs gelişimi gibi durumlar ergenlerde duruş bozukluklarına neden olabilir.

İyi Bir Ayakta Duruş Şekli İçin Öneriler; Eğitim ve motivasyon (boy aynasında duruşu düzeltme çalışmaları), Germe egzersizleri, Kuvvetlendirme egzersizleri, Düzenli kontroller.

Sırt ve Bel Ağrıları Ergen Skolyozu: Omurganın kıvrılmasıyla birlikte kamburlaşmasıdır. C veya S harfleri şeklinde olabilir. Ergen Kifozu: Omurganın normal kamburluğunun artmasıdır. En sık göğüs bölgesi omurlarında gözlenir. Vakaların yarısında anormal kamburlaşma (kifoz) bölgesinde ağrı yakınması vardır.

Ergenlerde Diz Sorunları-1 Ergenlerdeki hızlı bacak uzaması, diz bölgesindeki büyüme kıkırdakları ile gerçekleşir. En sık karşılaşılan sorun büyüme ağrısıdır. Büyüme ağrısı bacağın büyük kasının bacak iskeletindeki hızlı uzamaya ayak uyduramaması sonucu kemiğe yapışan kirişinin gerilmesi ve mikropsuz iltihabi bir olay meydana getirmesidir.

Ergenlerde Diz Sorunları-2 Dizin bükülmesini gerektiren hareketler ve pozisyonlar; koşma, atlama, futbol, bisiklete binme, halk oyunları bacağın büyük kasının kirişinin gerilimini artırır bu da ağrının artışına sebep olur.

Düztabanlık Ayağın uzun kısmının normal kavisli halini kaybedip düzleşmesidir. Tespiti oldukça basit bir işlemle yapılır. Ayak tabanı komple ıslatılır ve düz bir zemin üzerindeki bir kağıda ıslatılan ayakla basılır. Çıkan şekilde iç kısımda kavisli bir ayak şeklinin olup olmamasına göre tanı konur. Şayet düztabanlık varsa Ortopedi uzmanına yönlendirilir. Sağlıklı ayakkabı tercih edilmelidir.

Ergenlikte Beslenme Sorunları Anoreksiya Nervoza: Yemek Yememe Hastalığı Bulimiya Nervoza: Yediğini İsteyerek Kusma Hastalığı Obezite: Aşırı Şişmanlık Aşırı Zayıflık

Psikolojik Sorunlar ve Hastalıklar Ergenlerde fiziksel ve cinsel büyümeye ve psikososyal gelişmeye bağlı sorunlar sık görülür. depresyon, kaygı bozuklukları, şizofreni, kişilik bozuklukları, internet bağımlılığı, davranış bozuklukları, yeme bozuklukları, madde kullanım bozuklukları .

ADOLESANLARLA KONUŞURKEN DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR Konuşmaya kişisel sorularla başlanmamalı. Bu andaki şikayetlere odaklanmalı Adolesan mutlaka DİNLENMELİ. Aktivite eleştirilmeli, adolesanın kendisi eleştirilmemeli . Pozitif ilgi çekici olaylar ortaya konmalı Seçenekler belirlenmeli.

Adolesanlar ile ilgilenirken neleri mutlaka göz önüne almalıyız; Gençlerin ihtiyaçları mutlaka belirlenmeli. Onların sadece hastalık veya ölüm olaylarına neden olacak davranışlarının yanında, mutlaka kendi görüşleri ile de ilgili olmalıyız.

EBEVEYNLERİN YAPMASI GEREKENLER Çocuklarınızı büyütürken yaşlarına uygun davranışlarda bulunun Çocuklarınızı dinleyin. Desteğinizi istediklerinde onlara yardımcı olun. Çocuklarınıza yaş ve gelişimleriyle orantılı sorumluluk verin.

EBEVEYNLERİN YAPMASI GEREKENLER Çocuklarınıza olan ilgi ve sevginizi sürekli olarak gösterin. Çocuğunuzun yaşı ne olursa olsun hoşgörülü ve sabırlı olun. Arkadaş seçimini çocuğunuza, kontrollü olarak bırakın. Kız-erkek arkadaşlığının doğal olduğunu kabullenin. Çocuklarınızı sosyal etkinliklere katılması için teşvik edin.

ADOLESAN SAĞLIĞININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ İÇİN NELER YAPILMALI Sağlıklı beslenme Fizik egzersiz yapma ve sosyal aktivitelere katılma Sigara,alkol ve uyuşturucu kullanılmaması Sağlıklı cinsel yaşam Şiddet ve yıkıcı davranışlarda bulunmama Kazalardan korunma

“Biz her şeyi gençliğe bırakacağız “Biz her şeyi gençliğe bırakacağız... Geleceğin ümidi, ışıklı çiçekleri onlardır. Bütün ümidim gençliktedir.” M. Kemal ATATÜRK