Sağlık Bilimleri Fakültesi SAĞLIK DÜZEYİNE İLİŞKİN EPİDEMİYOLOJİK ÖLÇÜTLER HIZ VE ORAN KAVRAMI/FARKLAR (3) Epidemiyoloji Dersi (EBE 211-AHE 307) Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2017-2018 Güz

ÖLÇÜT Ölçüt; Bir olay, olgu ya da nesne hakkında değer biçmek, karşılaştırma yapmak, yargıya varmak ve yorumlamak için geliştirilmiş ulusal ya da uluslar arası kıstas, değer,kriter ve göstergelerdir. Ölçüt; Kıstas, Değer, Kriter, Gösterge, Ulusal ya da Uluslar arası nitelikli olması, Ulusal (Boy, Kilo, Ağırlık standartları, TSE standartları), Uluslar arası (Hız ve Oranlar=Kaba Doğum Hızı, Toplam Doğurganlık Hızı, Cinsiyet Oranı vb.) Değer biçmek, karşılaştırma yapmak,yargıya varmak, yorum yapmak,

SAĞLIK ÖLÇÜTÜ Kıstas, Değer, Kriter, Gösterge, Sağlık Ölçütü; Sağlıkla ilgili olay, olgu ve durumlar hakkında durum ve düzey belirlemek, karşılaştırma, değerlendirme ve yorum yapmak için geliştirilmiş ulusal ya da uluslar arası standartlar niteliğinde kıstas, değer, kriter ve göstergelerdir. Sağlık Ölçütü; Kıstas, Değer, Kriter, Gösterge, Ulusal ya da Uluslar arası niteliklilik, Ulusal (Boy, Kilo, Ağırlık standartları, TSE standartları), Uluslar arası (Hız ve Oranlar=Kaba Doğum Hızı, Toplam Doğurganlık Hızı, Cinsiyet Oranı vb.) Değer biçmek, karşılaştırma yapmak,yargıya varmak, yorum yapmak,

SAĞLIK ÖLÇÜTLERİNİN YARARLARI Bölge, İl, İlçe, Köy ve Ülkelerin vb. ; Sağlık durumunu ve düzeyini belirlemek, Sağlık sorunları ve nedenlerini belirlemek ve incelemek, Karşılaştırma yapmak, Sağlık sorunlarının çözüm önlemlerini belirlemek ve uygulamak, Sağlık hizmetlerini değerlendirmek,

İstatistiksel Teknikler; SAĞLIK ÖLÇÜTLERİNİN İFADE EDİLMESİNDE KULLANILAN İSTATİSTİKSEL TEKNİKLER İstatistiksel Teknikler; Mutlak Sayı, Yüzde, Hız, Oran, Orantı, Olasılık, vb.

İSTATİSTİKSEL TEKNİKLER MUTLAK SAYILAR: Bir olay, durum, nesne, nitelik vb. gibi değişkenlere ilişkin sayılarak elde edilen değerler, YÜZDE: Bir tablo gözü içindeki mutlak bir değerin kolon ya da satır sonundaki toplam değere bölünüp birkat sayı ile çarpılarak elde edilir, Orantının özel bir hali olup, elde edilen oranı bir kat sayı (100) ile çarparak oluşturulur, Değeri, % 0 ile % 100 arasında değer alır,   OLASILIK: Gözlem dönemi başında incelemeye konu olan nüfustaki tüm bireyleri kapsar ve sonuç herhangi bir olayın göreli çokluğunu ifade eder, Down sendromu; Genel tüm doğumlarda 1/600, 30 yaşından küçük anne doğumlarında 1/1000,

HIZ VE ORAN TANIMI VE ARALARINDAKİ FARK(I) HIZ (RATE):Bir değişken ya da olayın bütün içindeki yeridir. Olayın görülme sıklığını belirtir, Bir değişken ya da olayın bir grup ya da toplumu oluşturan tüm kişi sayısına bölünmesi ve bir kat sayı(100, 1000 vb.) ile çarpılmasıyla elde edilir, 1000 kişinin yılda kaç doğum yaptığı(Kaba Doğum Hızı), Bir yılda doğan 1000 canlı doğumdan kaçının öldüğü(Bebek Doğum Hızı), Bir toplumda 1000 kişiden kaçının grip hastalığına yakalandığı(Hastalık Hızı) vb.

HIZ VE ORAN TANIMI VE ARALARINDAKİ FARK(II) HIZ (RATE): Belirli bir zaman aralığında bir olayın görülme sıklığının yine aynı zaman aralığında bu olayın riski altındaki birey sayısına bölünmesi ile elde edilir, Bir olay ya da ögenin, bütün içerisindeki payı, (Örnek: Bir yıl içinde ölen bebeklerin, o yılda canlı doğanlar içerisindeki payı), Değişimin dinamiklerinin ölçülmesinde kullanılan bir ölçüttür, Bir nüfus ya da alt nüfusta özel bir olayın meydana gelmesinin göreli çokluğunu belirtir, Hız, olayların belirli bir zaman aralığındaki oluş sıklıklarını inceler, Doğum, Ölüm, Hastalık, Göç, vb. Vaka Görülme Hızı= Belirli bir zaman aralığında gözlenen vaka sayısı /Bu vakalara maruz kalma riski altındaki nüfus X 100

HIZ VE ORAN TANIMI VE ARALARINDAKİ FARK(III) ORAN (RATIO): Bir bütün içindeki iki farklı değişken ya da olaydan birinin başına düşen, diğer değişken ya da olayın durumunu belirtir. (Örnek: Kadın ve erkeklerden oluşan bir grup içinde 100 kadına denk gelen erkek sayısı), Bir bütün içindeki iki farklı değişken ya da olayın birbirine bölünmesi ve bir kat sayı(100 vb.) ile çarpılmasıyla elde edilir. İki sayının birbirine olan oransal büyüklüğünü gösteren bir değerdir, küçük değer her zaman formülün pay kısmına yazılır, Elde X ve Y sayıları var, X’in Y’ye oranı= X / Y x 100 şeklinde gösterilir,(100 Y başına düşen ya da denk gelen X) Cinsiyet Oranı, Bağımlılık Oranı, vb. 100 sağlama düşen hasta sayısı(Hastalık Oranı),(Pratikte pek kullanılmaz) 100 erkeğe karşılık gelen kadın;ya da 100 kadına karşılık gelen erkek sayısı(Cinsiyet Oranı), 100 üreticiye düşen tüketici sayısı(Bağımlılık Oranı) vb.

İSTATİSTİKSEL TEKNİKLER ORANTI: Bir parçanın ait olduğu bütüne göre büyüklük ilişkisini belirtir, Bölenin içinde bölen de vardır, X’in Y’ye orantısı= X / X+Y, 0.0 ile 1.0 arasında değer alır,

HIZ VE ORAN ARASINDAKİ FARK Hız= a/N(a+b) x k(100;1000) Oran= a / b x k(100;1000) a=Olay,hasta sayısı, b=Sağlam kişi sayısı, N(a+b)=Bütün birey sayısı(hasta+sağlam) k=Kat sayı(100;1000)

HIZ VE ORAN HESAPLANMASI (ÖRNEK) 1200 kişilik bir köyde,400 kişi domuz gribine yakalanmıştır.Bu köyde hastalık hızı ve oranı nedir? Hız= a/N(a+b) x k(100)=400/1200X100=%33.3 (Köy halkının %33.3’ü domuz gribine yakalanmıştır.) Oran= a / b x k(100;1000)=400/800X100=%50 (Yüz sağlam kişi başına 50 domuz gribine yakalanmış hasta düşmektedir.)

ORANLAR Cinsiyet Oranı; 1.Genel Cinsiyet Oranı, 2.Yaşa Özel Cinsiyet Oranı, 3.Doğumdaki Cinsiyet Oranı, 4.Toplam Bağımlılık Oranı, 5.Genç Bağımlılık Oranı, 6.Yaşlı Bağımlılık Oranı, 7.Kadın Çocuk Oranı, Cinsiyet Oranı; 1.Genel Cinsiyet Oranı=Erkek Sayısı/Kadın Sayısıx100 Her 100 kadına kaç erkek düştüğünü belirtir. 2.Yaşa Özel Cinsiyet Oranı=20-30 Yaş Erkek Sayısı/20-30 Yaş Kadın Sayısı X 100 20-30 yaş arasındaki yüz kadına düşen 20-30 yaş arasındaki erkek sayısını gösterir. 3.Doğumdaki Cinsiyet Oranı=Doğan Kız Bebek Sayısı/Doğan Erkek Bebek SayısıX100 Her yüz kız bebeğe karşı kaç erkek bebek doğduğunu gösterir.Her 100 kız bebeğe karşılık, 100 erkek bebek doğmaktadır.

BAĞIMLILIK ORANI Bir toplumda 15 yaşın altındaki 0-14 yaş grubu ile 65 yaş ve üzerindeki nüfus TÜKETİCİ nüfustur, 15-64 yaş ÜRETİCİ nüfustur, Tüketici grup, üretici gruba bağımlıdır. 0-14 yaş grubundaki bağımlı guruba GENÇ BAĞIMLI GRUP, 65 ve yukarısındaki bağımlı gruba YAŞLI BAĞIMLI GRUP denir. Üretici olduğu düşünülen grup içinde işsizler de vardır. İstenirse bu grup ayrıca hesaplanabilir. O zaman gerçek bağımlılık oranı ortaya çıkabilir. Gelişmiş ülkelerde bağımlı nüfus az, üretken nüfus fazladır.

BAĞIMLILIK ORANI HESAPLAMASI Örnek; A ilinde 2010 yılı nüfusu, 0-14 yaş nüfus = 1.318.546 65 ve üstü yaş = 126.550 15-64 yaş nüfus=2.123.111 Genç Bağımlılık Oranı=0-14 yaş kişi sayısı/15-64 yaş kişi sayısı X100 GBO=1.318.546/2.123.111X100= %62.1 Yaşlı Bağımlılık Oranı=65 yaş ve üstü/15-64 yaş kişi sayısıX100 YBO=126.550/2.123.111X100= %5.9 Toplam Bağımlılık Oranı=0-14+65 yaş ve üstü kişi sayısı/15-64 yaş kişi sayısıX100 TBO=1.445.096/2.123.111X100= %68.0

Yorum; A İlinde 2010 yılında; GBO= %62.1:İlde her 100 üretici nüfus başına(15-64 yaş) 62 kişi genç bağımlı(0-14 yaş) nüfus düşmektedir. YBO; %5.9: Her 100 üretici (15-64 yaş) nüfus başına 6 kişi yaşlı tüketici (65 ve üstü) nüfus düşmektedir. TBO; %68.0: Her 100 üretici nüfus başına(15-64 yaş) 68 kişi genç ya da yaşlı tüketici nüfus düşmektedir.

HIZLAR, YAŞAM İSTATİSTİKLERİ(İNDEKSLER) Mortalite (ölüm) indeksleri, Fertilite (doğurganlık) indeksleri, Morbidite (hastalık) indeksleri,

DEĞERLENDİRME SORULARI Ölçüt nedir? Tanımlayınız. “Sağlık ölçütü” kavramını tanımlayınız. Sağlık ölçütlerinin yararları nelerdir? Sağlık ölçütlerinin ifade edilmesinde kullanılan istatistiksel teknikler nelerdir? Adlarını yazınız. “Oran” ile “Hız” arasında nasıl bir fark vardır? Açıklayınız. Cinsiyet oranlarının adlarını ve hesaplama formüllerini yazınız. Kaç tür bağımlılık oranı vardır? Adlarını yazınız. Bir toplumda genç bağımlılar(genç tüketiciler) hangi yaşlar arasıdır? Bir toplumda yaşlı bağımlılar(yaşlı tüketiciler) hangi yaşlar arasıdır?

KAYNAKLAR Tezcan, S., (1992). “Epidemiyoloji Tıbbi Araştırmaların Yöntem Bilimi” Hacettepe Halk Sağlığı Vakfı Yayın No: 92/1. Ankara: Üçbilek Matbaası. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü(2009). “Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2008”.Ankara:Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi.Yayın No:NEE-HÜ.09.01.ISBN 978-975-491-274-6 Sümbüloğlu, K., (1990). “Sağlık Alanına Özel İstatistiksel Yöntemler” Hatiboğlu Yayınları: 59, Yüksek Öğretim Dizisi: 13. 3. Baskı, Ankara: Hatiboğlu Yayınevi.

TEŞEKKÜRLER