Engelli çocuğun kardeşlerinin tepkileri Doç. Dr. Ender Durualp Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Bölümü

Engelli çocukların kardeşlerinin tepkisi Aile bütünlüğü içerisinde engelli çocuklar anne-babanın yanında ailenin diğer üyelerini de etkilemektedir.

Ailenin yaşamı çoğu zaman engelli çocuğun gereksinimleri etrafında döner. Bu gereksinimleri karşılamada babaya göre annenin daha fazla sorumluluk yüklenmesi, ilginin, zamanın ve enerjinin çoğunu engelli çocuğa vermek zorunda kalması, anneyi giderek eşinden ve diğer çocuklardan da uzaklaştırır. Bu nedenle zaman zaman engelli olmayan diğer kardeşlerde uyum ve davranış problemleri ortaya çıkabilmektedir. 

Yetersizliğe sahip kardeşi olanlar ise bir yandan kardeşlerinin farklılığını anlamaya çalışırken, diğer yandan da normal kardeşi olan yaşıtlarına oranla daha fazla sorumluluk almak zorunda kalabilirler. Bu kardeşler yetersizliği olan kardeşe karşı; gücenme, kıskançlık, düşmanlık, suçluluk, derin üzüntü, korku, utanç ve red gibi duygular hissedilebilir. 

Kızgınlık: Kardeşlerin gösterdiği en yaygın duygusal tepkidir Kızgınlık: Kardeşlerin gösterdiği en yaygın duygusal tepkidir. Hiçbir çocuk kardeşinin engelli olmasını arzu etmez. Dolayısıyla kızgınlık duyguları çoğu kez böylesi bir gerçeğe karşı gösterilen doğal bir tepki olarak ortaya çıkmaktadır. Diğer yandan anne babanın zihinsel engelli çocukla daha fazla ilgilenmeleri, engelli çocuk nedeniyle ailenin tatile çıkma, çeşitli etkinliklere katılma gibi yaşantılarının sınırlandırılması, engelli çocuğun gereksinim duyduğu hizmetlerin aileye getirdiği maddi yük, doğrudan ya da dolaylı olarak kardeşlerde kızgınlık duygularına neden olabilmektedir. 

Bunun yanında çocukların ileri yaşlarda zihinsel engelli kardeşlerinin bakımlarından sorumlu olmaları, toplum içerisinde ve yaşıtları arasında engelli bir kardeşe sahip olmanın getirebileceği bazı sosyal zorunluluklar kızgınlık duygularına neden olabilmektedir. 

Kıskançlık: Engelli olmayan çocukların, engelli kardeşleri nedeniyle anne babalarının gözünde önemlerini yitirdikleri kaygısına kapılmaları durumunda, kızgınlık duyguları beraberinde kıskançlık duygularını getirebilmektedir. Bu duygular içerisinde anne ve babaların ilgi ve dikkatini çekmek isteyen çocuklar, evde ve okulda çeşitli problem davranışlarda bulunabilirler. Bu yolla anne babaların ilgi ve dikkatini çekmede başarılı olurlarsa davranışlarını giderek arttırırlar. 

Düşmanlık: Çoğu kez kıskançlık duyguları düşmanlık duygularına yol açmaktadır. Çocuklar yetişkinlere göre olaylara daha kişisel bir açıdan bakarlar. Engelli kardeşlerini tüm problemlerin kaynağı olarak görebilirler. Bunun sonucu olarak engelli kardeşlerine düşmanca duygular besleyebilirler. Bu duygular kendini genellikle bedensel saldırganlık ya da sözel taciz ve alay etme şeklinde gösterir. Bazen kardeşe ve anne-babaya yönelebilir.

Suçluluk: Engelli kardeşi olan çocuklar sıklıkla suçluluk duyguları gösterirler. Ancak bu tepkilerin niteliği anne babalarının gösterdikleri tepkilerden farklıdır. Çocuklarda suçluluk duyguları, engelli kardeşlerine ilişkin olan olumsuz duygularından kaynaklanabilir ya da engelli kardeşlerine kötü muamelede bulunmanın bir sonucu olarak ortaya çıkabilir. Her iki durumda da çocuk yaptığının yanlış olduğunun farkındadır. 

Keder: Çocuklar engelli kardeşleri için keder duyarlar Keder: Çocuklar engelli kardeşleri için keder duyarlar. Onların bu duyguları çoğu kez anne babalarının üzüntüsünü yansıtmaktadır.  Korku: Engelli kardeşi olan çocuklar sıklıkla geleceğe ilişkin endişe ve korku duyarlar. Bunların başında ileride kendilerinin ya da çocuklarının zihinsel engelli olabileceği korkusu gelmektedir. Bunun yanı sıra günün birinde engelli kardeşlerinin tüm sorumluluğunu üstlenmek zorunda kalabilecekleri endişesini duyarlar.

Utanma ve Sıkıntı Duyma: Kardeşleri engelli olan çocukların sıklıkla yaşadıkları duygulardır. Çocuk kardeşinin durumundan dolayı utanabilir. Reddetme: Bazı durumlarda çocuklar engelli kardeşlerini reddedebilir. Reddetme çeşitli şekillerde olabilir. En sık rastlanılan reddetme biçimi ilgi ve sevgi göstermeme şeklinde olmaktadır. Bazen de zihinsel engellilik durumu reddedilmektedir.

Kardeş tepkilerini etkileyen faktörler Ailenin büyüklüğü sosyo-ekonomik düzeyi, anne-babaların tutum ve beklentileri, normal kardeşin cinsiyeti, yaşı, doğum sırası, kardeşin engelinin türü ve derecesi gibi etmenlerin çoğu zaman birbiriyle etkileşim içerisinde kardeşlerin uyumunu etkileyebildiği belirtilmektedir. 

Alt düzeydeki ailelere göre orta ve üst sosyo- ekonomik düzeyden ailelerde kardeşlerin uyumunun daha iyi olduğu belirtilmektedir. Geniş ailelerdeki kardeşlerin genel olarak uyumlarının daha iyi olduğu söylenebilir. Engelli ve normal kardeşler arası yaş farkının az olması durumunda, doğum sırası önemli olmaksızın, kardeş ilişkilerinin daha çatışmalı olabildiği belirtilmektedir.

Özellikle alt sosyo-ekonomik düzeyden ailelerde büyük kız kardeşlerin, engelli çocukla ve ev işleriyle ilgili sorumlulukları daha fazla üstlendikleri bu durum da onlar için psikolojik problemler açısından erkek kardeşlere göre daha fazla risk oluşturduğu ileri sürülmektedir.  Kardeşin engel türü ve derecesi açısından bakıldığında ise genelde farklı engel ya da hastalık grubundan çocukların kardeşlerinin uyumlarının benzer olduğu yönünde bulgulara rastlanmaktadır.

Anne-babaların engelli çocuğa yönelik tutum ve davranışları ile normal çocuklarına ilişkin beklentilerinin geldiği ileri sürülmektedir. Diğer çocukların anne-babaların gösterdikleri duygusal ve davranışsal tepkileri benimseme eğiliminde olduklarının görüldüğü belirtilmektedir.

Anne-babalar engelli çocuğun davranışlarına daha fazla hoşgörü göstermelerinin yanı sıra çoğu zaman normal çocuktan da engelli kardeşiyle aralarında çıkan çatışmalarda, göz yuman ve alttan alan bir şekilde davranmasını beklemekte; yaşça normal çocuktan büyük olsa da özürlü çocuğa, çoğu zaman ailenin "en küçük" çocuğu rolü verilmektedir. Aile içinde özellikle de kardeşin engeli konusunda açık ve dürüst bir iletişimin olmamasıdır. Bu durum onların yalnızlık hissetmelerine, engelli kardeşle ilgili yanlış düşünce ve inançlar geliştirmelerine, kendilerinin de engelli olabileceği endişesi duymalarına neden olabilmektedir.

Bu alanda çalışan uzmanların bir yandan anne-babaya normal çocuğuyla ilgili gereksinim duyduğu konularda yardımda bulunmaları, diğer taraftan da kardeşlerin bilgilenmelerine, yaşadıkları güçlükleri anlamalarına, paylaşmalarına, bunlarla etkili başa çıkma yollarını öğrenmelerine ve engelli kardeşin eğitimine yardımcı olabilme becerilerini kazanmalarına yönelik eğitimsel ve terapötik amaçlı hizmetleri sunmaları gerekli görülmektedir.

Yararlanılacak kaynaklar: Aral, N. ve Gürsoy, F. (2007). Özel Eğitim. İstanbul: Morpa Yayınları. Öğretmenlik Alan Bilgisi/Okul Öncesi Öğretmenliği.(2016). (Ed: Neriman Aral, Ümit Deniz ve Adnan Kan). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, Alan Bilgisi Yayınları. Kaytez, N., Durualp, E. ve Kadan, G. (2015). Engelli Çocuğa Sahip Olan Ailelerin Gereksinimlerinin ve Stres Düzeylerinin İncelenmesi. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 4 (1): 197-214.