6.ÜNİTE İNSAN VE ÇEVRE 1.EKOSİSTEMLER

İNSAN VE ÇEVRE

Bu üniteyi tamamladığınızda; Tür, habitat, popülasyon ve ekosistem kavramlarının ne anlama geldiğini, Bir ekosistemdeki canlı organizmaların birbirleriyle ve cansız faktörlerle İlişkilerini, Farklı ekosistemlerde bulunabilecek canlıları, Biyolojik çeşitlilik ve türlerin korunmasının önemini, Ülkemizde ye dünyada nesli, tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan bitki ve hayvanları ve bunların korunmasına İlişkin önlemleri, Ülkemizde ve dünyadaki çevre sorunlarını ve etkilerini, Atatürk’ün çevre sorunları İle İlgili uygulamalarını, gezi-gözlem-inceleme, araştırma, proje ye poster gibi etkinlikler yardımıyla öğreneceksiniz. Böylece bilgi, beceri, görüş , tutum ye davranışlarınızı geliştireceksiniz.

1.EKOSİSTEMLER Bu kavramları defterimize yanıtlayalım gelecek derste arkadaşlarımıza sunalım Tür : Kendi aralarında üreyip verimli döller verebilen ve bir ortak atadan gelen benzer bireylerin oluşturduğu topluluğa denir. Habitat: Bir organizmanın doğal olarak yaşadığı ve ürediği yere denir. Kısacası habitat bir organizmanın adresidir. Popülasyon : Belli bir bölgede yaşayan ve aynı türden canlıların oluşturduğu topluluğa denir. Ekosistem: Belli bir habitattaki hayvan ve bitki topluluğu ile bu topluluğun içinde yaşadığı çevrede oluşan, aralarında madde alışverişi olan ve büyük ölçüde kendi kendine yeten sistem ekosistemdir. Kısaca ; Canlılar ve üzerinde yaşadıkları cansız çevrenin oluşturduğu sisteme denir.

Farklı Ekosistemleri Tanıyalım Yandaki görsellerde hangi canlıları görüyorsunuz? Bu canlılar hangi yaşam ortamlarına uyum sağlamışlardır? Bu ortamlarda başka hangi canlıların bulunabileceğini düşünüyorsunuz? Bu ortamlardan birine uyum sağlamış bir canlı başka bir ortamda yaşayabilir mi? Bu alanda yaşayan canlıların ne gibi özellikleri olması gerektiğini düşünüyorsunuz? Neden? Çevrenizde buna benzer alanlar var mı? Daha önceki sınıflardaki fen ve teknoloji derslerinde canlıların nasıl sınıflandırdığını, yaşama alanlarını ve birbirleriyle ilişkilerini incelemiştiniz. Çevrenin. canlı ve cansız varlıklardan oluştuğunu ve insan faaliyetlerinin çevre üzerinde birtakım olumsuz etkilere yol açtığını hatırlıyor musunuz?

kirlilik İnsan faaliyeti Yaşam alanları Cansız varlıklar bitkiler hayvanlar

Bilim insanları, canlıları ve canlıların yaşadığı çevreyi çeşitli yöntemlerle inceler, canlı ve cansızlar arasındaki ilişkileri çeşitli kavramlarla açıklamaya çalışırlar. Aşağıdaki etkinliği yaparak bu kavramlardan bazılarını keşfedeceksiniz.

Kurbağalar, yumurta ile çoğalan ve yaşamlarının bir bölümünü iribaş hâlinde suda geçiren omurgalı hayvanlardır. Sizce bütün kurbağalar birbirlerine aynı derecede benzer mi? Yanda gördüğünüz iki farklı kurbağanın birbirlerine benzeseler de birçok farklılıklara sahip olduklarını söyleyebilir misiniz? Yandaki resimde gördüğünüz ağaç kurbağası oldukça küçük , canlı renklere sahip ve su kenarındaki ağaçlarda yaşayan kurbağalardandır. Yandaki resimde gördüğünüz kara kurbağası ise daha büyük yapılı , koyu renklidir ve çamurluk alanları tercih eder. Sizce bu iki kurbağa, çiftleşerek yavru meydana getirebilir mi?

Ağaç kurbağası ve kara kurbağası aynı türden canlılar değildir Ağaç kurbağası ve kara kurbağası aynı türden canlılar değildir. Bu nedenle kendi aralarında üreyip çoğalamazlar. Her tür sadece kendi türünden canlılar ile üreyerek neslini devam ettirir. Bu açıklamalardan sonra “tür” kavramının ne anlama geldiğini söyleyebilir misiniz?

Yandaki fotoğrafta gördüğünüz kurt, başka bir kurtla çiftleşip üreyerek yavru bir kurt meydana getirebilir. Bu yavru da gelişerek ergin bir kurda dönüşür ve yeni yavrular meydana getirebilir. Bu örnekte olduğu gibi ortak bir atadan gelen, birbiriyle çiftleşebilen ve üreme yeteneğinde olan benzer özellikteki organizmaları tür olarak tanımlayabiliriz. Bu tanıma göre, Ankara keçisi, Van kedisi, Kangal köpeği, hamsi balığı, kara kurbağası, toprak solucanı birer türdür. Aynı türe ait organizmalar arasındaki benzerlikler, başka türden olan organizmalarla olan benzerliklere göre daha fazladır. Siz de aynı türden olan canlılara örnekler verebilir misiniz?

Ormanda bir kurda rastladığınızı düşününüz Ormanda bir kurda rastladığınızı düşününüz. Bu size, çevrede başka kurtların da bulunduğunu düşündürür mü? Doğada bir bireyin kendi türünden olan canlılardan uzak ve tamamen bağımsız yaşaması çok nadir gözlenen bir olaydır. Genellikle canlılar, kendi türlerinden bireylerle topluluklar hâlinde yaşarlar. Belirli bir bölgede yaşayan, aynı türden canlıları bir popülasyon olarak tanımlayabiliriz. Örneğin bir ormanda yaşayan kurtların hepsine ormandaki kurt popülasyonu denir. Aynı türe ait canlılar her zaman bir popülasyon oluşturmazlar. Canlıların popülasyon olması için hem aynı türe ait olmaları hem de aynı ortamda yaşamaları gerekir. Örneğin farklı ormanda yaşayan kurtlar aynı türden olmalarına karşın. aynı yerde yaşamadıkları için aynı popülasyondan sayılmaz. Bunlar aynı türe ait iki farklı popülasyondur.

Aynı yerde yaşayan kurtlar ile tilkiler ise iki farklı tür oldukları için iki farklı popülasyondur. Beyşehir Gölü'ndeki alabalıklar, Toroslardaki geyikler, Küre Dağlar’ındaki çam ağaçları. Güney Kutbu'ndaki penguenler hep birer popülasyondur. Siz de başka popülasyon örnekleri verebilir misiniz? Kurtlar ormanda ya da bozkırlarda yaşarlar. Kurtların bulunduğu alanlar ile beslenme ve üreme özelliklerinin ilgisi olabilir mi? Her canlı türü uyum sağladığı bir yaşama alanında bulunur. Örneğin bir kaktüs ya da devenin çölde bulunabileceğini ancak bir yosun ya da kurbağanın bu ortamda bulunamayacağını bilirsiniz. Bir canlı türünün uyum sağlayabildiği ve yaşamını sürdürdüğü bölgeye o türün habitatı denir. Bir canlı türünü arıyorsanız o canlının habitatına gitmeniz gerekir. Bir penguenin fotoğrafını çekmek istiyorsanız kutuplara gitmeyi. bir dağ keçisini görmek istiyorsanız yüksek dağlara tırmanmayı göze almalısınız. Aşağıdaki görsellerde çeşitli canlıların uyum sağladığı habitatları inceleyiniz.

Yukardaki görselde yer alan balinalar memeli hayvanlar olmalarına rağmen balıklar gibi suda yaşamaya uyum sağlamışlardır.

Yukardaki görselde yer alan kutup ayısı kalın yağ tabakası ve kürkü sayesinde soğuktan korunabildiği için kutup bölgelerinde yaşayabilir.

Yukarıda gördüğünüz saz bitkisinin habitatı diğer pek çok bitki türünün yaşayamadığı bataklıklardır.

Kurtların yaşadığı bir ormanda ağaçlardan başka hangi canlılar bulunur Kurtların yaşadığı bir ormanda ağaçlardan başka hangi canlılar bulunur? Buradaki canlılar için cansız maddelerin ne gibi bir önemi vardır? Bir canlının habitatında sadece kendi türünden canlılar mı bulunur?

Bir habitatta bir çok canlı türü ve cansız varlıklar bulunur Bir habitatta bir çok canlı türü ve cansız varlıklar bulunur. Örneğin bir ormanda yaşayan kurtların yaşamını sürdürmek için havadaki oksijene, beslenebileceği başka canlılara, yuvalayacağı mağaralara ihtiyacı vardır. Canlı bireyler, ister hayvan, isterse bitki olsun, yaşayabilmek için toprak, su. Hava gibi cansız varlıklara ve başka türden bazı canlılara gerek duyar. Belirli bir habitatta yaşayan canlı topluluğu ile yaşam alanlarındaki cansız varlıklardan oluşan, aralarında madde alış verişi olan ve genellikle kendi kendine yeten birimlere ekosistem adı verilir. Ekosistemlerde canlı ve cansız varlıklar arasında bir denge vardır. Bir deniz, bir orman ve bir göl birer ekosistem olabilir mi? Çevrenizde bulunan ekosistemlere örnekler verebilir misiniz?

Ekosistem içinde birçok türün habitatı bulunabilir Ekosistem içinde birçok türün habitatı bulunabilir. Örneğin bir orman ekosisteminde kuşlar ağaç dalları arasında, solucan toprağın içinde veya bitki yapraklarının yüzeyinde yaşamını sürdürür. Bir ekosistemin kendine özgü canlı ve cansız varlıklardan oluşan çevresel koşulları, o ekosistemde hangi canlı türlerinin yaşayacağını etkiler mi? En önemli çevresel koşullardan olan iklimin canlılar üzerinde ne gibi etkileri olabilir? Ekosistemdeki canlı ve cansız varlıklar neler olabilir? Farklı ekosistemlerdeki canlı ve cansızlar arasında ne gibi farklılıklar vardır? Farklı ekosistemleri incelemek için bir etkinlik yapmaya ne dersiniz?

Araştırma Sorunuz: Hangi ekosistemlerde. hangi canlılar bulunabilir? Bunları Yapınız 1.Sınıfınızda dörder kişilik gruplar oluşturunuz. 2.Gazete, dergi, Internet gibi kaynaklardan çeşitli ekosistemlerin resimlerini temin ederek sınıfa getiriniz. 3. Resimlerde gördüğünüz her bir ekosistemin iklim özelliklerinin neler olabileceğini tanımlayarak defterinize yazınız. 4. Bu ekosistemlerde hangi canlıların bulunabileceğini tahmin ediniz. Tahminlerinizi defterinize yazınız. 5. Aşağıdaki ekosistemleri dikkatle inceleyiniz. Sınıfa getirdiğiniz resimlerdeki ekosistemler ile aşağıda gördüğünüz ekosistemleri karşılaştırınız. Benzerlik ve; farklılıkları bulunuz .Bu ekosistemlerde hangi canlıların ortak bulunabileceğini tahmin ediniz. Tahminlerinizi ve nedenlerini tartışınız.

Verilerinizi Değerlendiriniz 1.Ekosistemler arasında ne gibi benzerlik ve farklılıklar buldunuz? 2.Bu ekosistemlerde hangi canlıların yaşadığını tahmin ettiniz? Sonuca Varınız Farklı ekosistemlerde farklı canlıların bulunabilmesini nasıl açıklayabilirsiniz?

Bir ekosistemdeki canlı çeşitliliğini belirleyen en önemli cansız faktör iklimdir. İklimi belirleyen özelliklerin neler olduğunu hiç düşündünüz mü? Ekvator bölgesinin sıcaklık, nem, yağış, rüzgâr özellikleri sizce ülkemizin iklim özellikleri ile aynı mıdır? Yaptığınız etkinlikte fark ettiğiniz gibi bir ekosistemdeki yağış, nem, sıcaklık ve rüzgâr gibi iklim özellikleri o ekosistemdeki bitki örtüsünü ve hayvan çeşitliliğini belirler. Çöl iklimine uyum sağlamış canlıları ele alalım. Çöl ekosisteminde yaşayan bitkiler ve hayvanlar sıcak ve kurak çöl ikliminde yaşamlarını sürdürmek için çeşitli özelliklere sahiptir. Çöl canlılarının büyük bölümü gövdelerinde su ve besin depolayabilir. Bu şekilde su depolayan kaktüsler, dikenlere sahip olduklarından gövdelerinde su kaybını da önlerler.

Yaprak döken ve dökmeyen ağaçlar yılan kuş böcek Bitkiler,kurbağalar,su kuşları su bitkileri böcekler su kaplumbağası Su mineral maddeler dip çamuru Nemli ılıman iklim Yaprak döken ve dökmeyen ağaçlar yılan kuş böcek Toprak mineral maddeler Yağış alan ılıman iklim Deve akrep yılan kaktüs dikenli çalılar kertenkele Taş kum hava Çok sıcak ve kurak

GÖL EKOSİSTEMİNDE ENERJİ AKIŞI

Deniz ve okyanuslar, tuzlu su ekosistemleridir. Aşağıdaki ekosistemleri iklim özellikleri ve canlı çeşitliliği bakımından karşılaştırınız. Bulunduğunuz çevrede bu ekosistemlere örnekler bulunuyor mu? Araştırınız. Deniz ve okyanuslar, tuzlu su ekosistemleridir. Tuzlu su ekosistemlerindeki canlıların büyük bir çoğunluğu güneş ışınlarının ulaşabildiği derinliklerde yaşar. Işık miktarı, sudaki tuz oranı, suyun sıcaklığı ve derinliği bu ekosistemlerdeki canlı çeşitliliğini etkiler. Mikroskobik canlılar, bitkiler , ahtapot, denizanası, yengeç, çeşitli balık türleri ile yunus ve balina gibi memeliler okyanus ve denizlerde yaşayan canlılardır. Ayrıca fok, su samuru, pelikan ve martı gibi hayvanlar da besin zinciri yoluyla deniz ve göl ekosistemlerine bağlıdır.

Orman ekosistemlerinde Orman ekosistemlerinde iklim ve toprak yapısı bitki ve hayvan çeşitliliğini etkiler. Kışların soğuk, yazların uzun, sıcak ve bol yağışlı olduğu ılıman bölgedeki ormanlar genellikle yaprak döken ağaç ormanlarıdır. Kayın, meşe, akçaağaç gibi kışın tüm yaprağını döken ağaç türlerinden oluşur. Dökülen yaprakların toprağa karışmasıyla bu yapraklardaki besinler de toprağa karışır. Böylelikle besin maddelerince zenginleşen toprakta çok çeşitli bitkiler yetişir.

Buna bağlı olarak da bu ekosistemler çok çeşitli böcek, kuş, kemirgen ve diğer memeliler gibi hayvanları barındırır. Yaz mevsiminin kısa sürdüğü, az yağışlı ve soğuk iklimlerde ise daha çok karaçam , sedir, köknar gibi iğne yapraklı ağaç ormanları bulunur. Bu ormanların toprağı çeşitli bitkilerin yetişmesine elverişli değildir. Bu nedenle bitki örtüsü çok az türden oluşur. Kış uykusuna yatan memeli ve sürüngenlerin uyanması ve göçmen kuşların gelişi ile hayvanların çeşitliliği yazın artar.

Yağmur ormanları sıcaklığı yüksek ve hemen her gün yağış alan, Ekvator'a yakın bölgelerde bulunan, daima yeşil ve yüksek ağaçlardan oluşan ormanlardır. Bu ormanların en önemli özelliği ise çok sayıda hayvan ve bitki türünü barındırmasıdır. Bir yağmur ormanında yaklaşık 50 metre uzunluğundaki ağaçlar bulunur. Çok sayıda kuş, böcek, hayvan türü, bu ağaçların üst tabakasında yaşamlarını sürdürür. Yüksek ağaçların altında, palmiye, sedir, maun, incir gibi orta boy çeşitli ağaçlar ile büyük bir zenginlikteki böcek, bakteri ve mantar türleri yer alır. Yağmur ormanlarında kaç milyon canlı türü yaşadığı hâlâ bilinmemektedir.

GÖL EKOSİSTEMİNDE BESİN ZİNCİRİ

8 kurbağa Sulak,sazlık Tahmin edebilirim.kurbağalar yaşadıkları sulak alanın kıyısına kuyu gibi çukurlar açarlar Ve içinde gizlenirler çünkü derilerinin nemli kalması gerekir. Ayrıca perdeli ayak izlerinden De anlayabilirim.

Ekosistemdeki Beslenme İlişkileri

Yukarıdaki şiiri dikkatle okuyunuz. Şiirdeki olayın nedeni ne olabilir? Şiirde “zincir" derken anlatılmak istenen nedir? Bütün canlıların yaşamlarını sürdürmek için enerjiye gereksinimi olduğunu biliyorsunuz. Sizce bitkiler ve hayvanlar bu enerjiyi nereden elde eder? Hayvanların bitki veya başka hayvanlarla beslenmesi, bu canlılar arasında beslenme ilişkilerinin ortaya çıkmasına neden olur. Bu ilişkiyi bir zincirin halkalarına benzetebilir miyiz? Bir sonraki sayfada yer alan 3. etkinliğinizde birbiri ile beslenen canlıları bir zincir hâlinde göstererek canlılar arasındaki beslenme ilişkilerini keşfedeceksiniz.

Bir ekosistem içindeki tüm canlılar beslenme açısından birbirlerine bağlıdırlar. Bitkiler güneş enerjisini kullanarak besin üretir. Bitkilerde besin olarak depolanan enerji, besin zinciri aracılığıyla diğer canlılara aktarılır. Aşağıda bir besin zincirinin şemasını görüyorsunuz. Bu besin zincirini oluşturan ilk halkada hangi canlı yer almaktadır? Otla beslenen ve etle beslenen hayvanlar hangileridir? Bu besin zincirindeki canlılar arasında nasıl bir etkileşim olduğunu sınıf arkadaşlarınızla tartışınız.

BESİN ZİNCİRİ YAPALIM

BESİN ZİNCİRİ YAPALIM

Besin zincirleri birbirlerini yiyen canlılar arasındaki enerji aktarımını göstermek için oldukça kullanışlıdır. Peki, her canlı yalnızca tek bir tür canlı ile mi beslenmektedir? Ekosistemlerde birden fazla tür canlı ile beslenen canlılar olabilir mi? Eğer bu doğru ise bir ekosistemin çok sayıda farklı besin zinciri içerebileceğini söyleyebilir miyiz? Bir ekosistemdeki birbiri ile bağlantılı besin zincirlerinin bir arada gösterilmesi ile besin ağı oluşur. Bir ekosistemdeki hayvanlar, bir diğerindeki bitki ve hayvanları da yiyebilir. Böylece besin ağları farklı ekosistemleri de birbirine bağlayabilir. Örneğin orman ekosistemindeki bir ayı, göldeki balıklarla da beslenerek göl ekosisteminin de bir parçası olur. Bu şekilde, yeryüzündeki tüm canlıların çok büyük bir besin ağı ile birbirlerine bağlandıklarını söyleyebilir miyiz? Aşağıdaki besin ağını dikkatle inceleyiniz.

BESİN ZİNCİRİNDE HER CANLININ ÖNEMİ

c e f b g c a g ç d h c f e güneş besin zincirlerindeki temel enerji kaynağıdır. yılan atmaca çekirge fare inek yonca buğday kurt tavuk

BESİN ZİNCİRİ YAPALIM

Bir ekosistemdeki her canlı grubunun birey sayısı o ekosistemdeki dengeyi sağlayacak kadardır. Hastalıklar, hava şartlarındaki aşırı değişiklikler ya da insanın etkisiyle besin zincirini oluşturan canlılar arasındaki denge bozulabilir. Örneğin kontrolsüz ve aşırı avlanma ile bir ormandaki kurt, tilki, çakal gibi hayvanların sayısının azalması, tavşan, geyik gibi otçulların çoğalmasına neden olur. Aşırı çoğalan bu otçullar otları, ağaçların sürgünlerini ve fidanları yiyerek bunların azalmasına neden olur. Böylece ekosistemin dengesi bozulur.

BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI

Sulak alan ( göl) ve orman ekosistemleri Göl ekosistemi C,D Orman ekosistemi A,Ç,E ,F B ve G kurak bölgelere uyum sağlamış canlılardır.

BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI

5 6,9 7,8 1,2,3,4 5-->9 -->8-->4-->3-->2 ya da 5-->6-->7-->1-->2

Aşağıdaki soruların cevaplarını defterinize yazınız. 1.Bir göl ekosisteminde yer alabilecek üç cansız, üç de canlı öğenin neler olabileceğini yazarak örnek veriniz. 1. Göl ekosisteminde yer alabilecek cansız üç öğeye su, ışık ve oksijen; üç canlı öğeye ise balık türleri, su bitkileri ve tek hücreli canlı türleri örnek verilebilir. 2.Yaşadığınız bölgede ya da yakınlarında iki ekosistem örneği vererek, bu iki ekosistemi canlı çeşitleri ve iklim özellikleri açısından karşılaştırınız. 2.Orman , kuşlar , çam ağacı, yılan ,fare sincap, akarsu ekosistemi yayın balığı ,yılan balığı,saz,yosunlar .

3. Aşağıdaki dört besin zincirinden bir besin ağı oluşturunuz 3.Aşağıdaki dört besin zincirinden bir besin ağı oluşturunuz. Oluşturduğunuz besin ağındaki canlılardan birini seçerek, bu canlının yok olması durumunda besin ağındaki diğer canlıların nasıl etkileneceğini yorumlayınız. •Buğday -> Tavuk -> İnsan •Çekirge -> Tavuk -> Baykuş -> Atmaca •Buğday -> Fare -> Baykuş -> Atmaca •Mısır -> Tavuk -> İnsan 3.Besin ağı aşağıdaki gibidir. Bu besin ağından atmacanın yok olması durumunda fareler çoğalır. Farelerin çoğalması sonucunda bundan mısır ve buğday bitkileri zarar görür. Böylece canlılar arasındaki denge bozulur.

Fen ve Teknoloji Öğretmeni Hidayet GÜNEŞ Fen ve Teknoloji Öğretmeni Beşeylül Ortaokulu Nazilli/AYDIN KAYNAK: Ders kitapları ve yardımcı kitaplar ,www. fenokulu .net, www.fatihgizligider.com ,Alper karakuş arkadaşımızın sunularından ve eba yayınlanan sunularından yararlanılmıştır. Emeği geçen arkadaşlara teşekkürler.. 06/05/2013