ZORLU YAŞANTILARA VERİLEN RUHSAL TEPKİLER Prof Dr Süheyla Ünal

Uyum döngüsü Canlı sistemler yeni durumlara uyum sürecinde çeşitli aşamalardan geçerler Büyüme Koruma Çözülme Yeniden düzenleme 4 2 Koruma Yeniden düzenleme 3 1 Büyüme Çökme/çözülme

İnsan ve yaşam İnsanoğlu yaşamını ve türünü sürdürmeye programlanmış bir sistemdir Herhangi bir stres, meydan okuma ya da bozukluğa tepki verme ve uyum sağlama yetisine sahiptir Sistemi tehdit eden duruma karşı tepki geliştirir, hasarı onarır, yeni duruma uyum sağlayarak yaşamını sürdürür

Stres, kriz, travma Karşılaşılan ve uyum gerektiren yeni durumlar organizmada stres, kriz, travma gibi tepkilere yol açarlar Bu üç tepki türü literatürde genellikle karışan ve üst üste binişen kavramlar olarak yer alırlar Bu üç durum da olayın türünü, şiddetini, süresini değil, bireyin zorlu yaşam olayına verdiği tepki biçimini tanımlar

Stres Bireyin gözlemlenebilir bir tepki göstermesini gerektiren, olumlu veya olumsuz olmasına bakılmaksızın karşılaşılan yeni bir uyaran, iç durum, durum ya da olay Organizmanın homeostatik dengesinin yeniden oluşturulmasını sağlayan bir dizi düzenleme gerektirir

Selye’nin uyum kuramı Alarm dönemi Direnme dönemi Tükenme dönemi Fizyolojik tepkiler Direnme dönemi Enerji artışı ve uyum Tükenme dönemi Kaynakların tükenmesi Uyumun hastalığa dönüşümü

Stres Değerlendirme Başa çıkma mekanizmaları Talep X Kaynaklar Fizyolojik uyarılma Savaş/Kaç Duygusal uyarılma Anksiyete Başa çıkma mekanizmaları

Strese tepki Değerlendirme Tepki Tehdit Donakalma, savaşma, kaçma Stresli olay Meydan okuma Uyarılma, odaklanma

Kriz Çoğu zaman kontrol dışı ve ani gelişen Şiddetli etkiye sahip olan Başa çıkma mekanizmalarının başarısız kaldığı Homeostazisin ve işlevselliğin bozulduğu Süresi sınırlı Sıkıntı, korku ya da yas yaratarak ruhsal dengeyi bozan belirli bir gerilim ve zorlanma durumu

Kriz Engellenme ve kontrolün elden çıkması hissiyle bireyin yaşam amaçlarını sekteye uğratır Tehlikeli sonuçların ortaya çıkma olasılığı vardır Bireyin dünya görüşünde, kendilik duygusunda ve diğer insanlara ilişkin düşüncelerinde belirgin değişikliğe yol açar

Krize yol açan olaylar Gelişimsel krizler Travmatik krizler Bireyin yaşam süresi boyunca meydana gelen beklenen yaşam olayları (okula başlama, evden ayrılma, okulu bitirme, evlenme, çocuk sahibi olma, emekli olma vs) Travmatik krizler Önceden tahmin edilemeyen, ansızın ve yüksek yoğunluklu, kişiyi birden çaresiz ve çözümsüz bırakan, bireyin biyolojik, psikolojik ve sosyal bütünlüğünü tehdit eden olaylar (aile ilişkilerindeki gerginlikler, kültürel baskılar, rol çatışmaları, ekonomik sıkıntılar, doğal afetler, insan eliyle gerçekleşen toplumsal olaylar vs)

Kriz "Kriz" durumu, kişiye hem kendini geliştirebilme şansını veren, hem de bir ruh hastalığına yakalanabilme tehlikesini getiren geçici bir dönemdir Sonuç daha çok kişinin sorunu nasıl ele aldığına dayanır Bir dönüm noktası veya karar anı şeklinde yorumlanabilir

Kriz Eğer olumlu sonuçlanırsa, kişi daha güçlenmiş ve yeni başa çıkma becerileri öğrenmiş olarak çıkar ve gelecekteki krizlerde bu becerileri kullanabilir Ama eğer olumsuz sonuçlandıysa, daha kötü bir uyuma ve ruh hastalığına götürebilir

DENEME&YANILMAÇÖZÜMLERİ Krizin aşamaları KİŞİLİKTE DAĞILMA ŞİDDETLİ ANKSİYETE DENEME&YANILMAÇÖZÜMLERİ Olağan başa çıkma mekanizmalarının etkisiz kalması VEYA STRES ANKSİYETE YENİ PROBLEM ÇÖZME YÖNTEMİ GELİŞTİRME VE SOSYAL DESTEK ANKSİYETE Kriz öncesi işlevsellik düzeyine dönme

Travmatik kriz tepkileri Kahramanlık Balayı Dağılma Toparlanma Enerji düzeyi

Travma Bireyin fiziksel ve ruhsal bütünlüğünü tehdit eden, dehşete düşüren, çaresiz ve çözümsüz bırakan Herkes için sıkıntı kaynağı olan Önceden tahmin edilemeyen Ansızın ve yüksek yoğunluklu olağandışı yaşantılar

Travmatik Olay Olağandışı İnsan kavrayışının dışında olan Yoğun korku Terör Korku Alarm Uyanıklık Sakin Disosiye olma ya da kurtulma Destekle normal Desteğe rağmen etkilenme Desteksiz etkilenme Erken Travma Yanıtı Travmatik Olay Olağandışı İnsan kavrayışının dışında olan Yoğun korku Çaresizlik Kontrol kaybı Yok olma tehditi oluşturan Bağlantıları koparan Travmatik bağlanmaya yol açan

Travmaya gösterilen tepkiler Fiziksel Tepkiler Mental Tepkiler Duygusal Tepkiler Davranışsal Tepkiler Uyarılma artışı Heyecan Kas gerginliği Mide bulantısı Hızlı Nabız Baş dönmesi Enerji eksikliği Yorgunluk Diş sıkma Kendi hakkında düşüncelerinde değişiklik Dünya hakkında düşüncelerinde değişiklik Diğer insanlar hakkında düşüncelerinde değişiklik Farkındalık artışı Farkındalık azalması, çözülme Dikkati odaklamada güçlük Dikkatte azalma Bellek sorunları Karar verme güçlüğü Zihne dalıcı imajlar Korku, güvenlik hissi kaybı Üzüntü, yas, depresyon Suçluluk Öfke, huzursuzluk Duygusuzluk İlgi, istek kaybı Keyf alamama Güven kaybı Özsaygıda azalma Çaresizlik hissi Diğerlerinden duygusal olarak uzaklaşma Yoğun ve aşırı duygulanım Kronik boşluk duygusu Künt duygulanım Sosyal geri çekilme Çabuk uyarılma Durumlardan, yerlerden kaçınma Saldırgan, çatışkan olma Yeme alışkanlıklarında değişim Kilo kaybı ya da artışı Huzursuzluk Cinsel aktivitede artma ya da azalma Kendine zarar verme Öğrenilmiş çaresizlik Bağımlılık davranışları

KT AST TSSB Evre 1 Kriz Tepkisi (İlk iki gün) Evre 2 Akut Stres Tepkisi (28 gün içinde) Evre 3 Akut Travma sonrası stres bozukluğu (1 aydan sonra) Evre 4 Kronik Travma sonrası stres bozukluğu (3 aydan sonra) KT AST TSSB

Travmanın nörobiyolojisi Amigdalanın aşırı etkinleşmesi Hipotalamo-Pitüiter-Adrenal eksenin aşırı uyarılması Sağ temporal lob işlevlerinde artma Hipokampus işlevlerinde azalma

Travma kuramları Freud, şiddetli travmaların tüm savunma düzeneklerini aşarak ağır, acı verici şekilde yaşandığını, bastırmanın yetersiz kaldığını, egonun bununla baş etme gücünün kalmadığını belirtir TSSB’nin psikoanalitik modelinde, travmatik yaşantının çözümlenmemiş iç çatışmayı harekete geçirdiği varsayılır

Psikodinamik kuram Horowitz (1990) tarafından ileri sürülen psikodinamik görüşe göre travmatik olay kişinin zihninde sürekli olarak tekrarlanır ve o kadar acı verici olur ki ya bilinçli olarak uzaklaştırılır ya da bastırılır Kişi, travmayı kendisi ve dünyayla ilgili inanç sistemiyle bütünleştirebilmek için bir iç mücadele yaşar (Davison ve Neale, 2004)

Davranışcı kuram aşamada korku yanıtı uyandıran koşullanmamış uyarı olan travma, klasik koşullanma yoluyla koşullanmış bir uyaranla eşleşir (travmayı hatırlatan ögeler) aşamada bu koşullanmış uyaranlara önceki durumlarda verilen yanıtların aynısı verilmeye başlanır. Bu davranış yeni karşılaşılan duruma uygun olmadığından verilen yanıtlar karmaşıklaşır. Karmaşanın artması anksiyeteyi arttırır.

Davranışcı kuram Anksiyeteyi azaltmak üzere kaçınmanın başlaması edimsel koşullanmayla negatif pekiştirmeyi sağlar

Bilişsel kuram TSSB’ye travmatik olayın kendisi değil, bireyin travmatik olaya verdiği tepki neden olur Travmanın yarattığı sıkıntıdan ve bilgi yükünden kurtulmak için inkar, hissizleşme, amnezi ve diğer disosiyatif stratejiler kullanılır Bu stratejiler travma anında yaşamsal bir önem taşısa da, daha sonra da kullanılmaya devam edildiğinde, duygusal veri işlemlemeyi önler

Varoluşcu kuram Travmatik olayla yüzleşen kişi aynı zamanda kendi ölümlülüğü, yaşama dair mutlak sorumluluğu, mutlak yalnızlığı ve yaşamın derin anlamsızlığıyla yüzleşir Bu yüzleşmeden kaçınmak için yoğun bir şekilde savunma mekanizmalarını kullanan kişiler, travmatik yaşantılardan daha fazla etkilenebilmektedir

DSM-5’e göre travmaya verilen ruhsal tepkiler Uyum bozuklukları Akut stres bozukluğu Travma sonrası stres bozukluğu Tepkisel bağlanma bozuklukları  Dizinhibe sosyal ilişki bozuklukları

Uyum bozuklukları Stresli yaşam olaylarına (tıbbi hastalık, ilişki sorunları, maddi sorunlar vs) duygusal tepki verme Belirtiler stresli yaşam olayından sonraki 3 ay içinde ortaya çıkmalıdır 6 aydan uzun sürerse kronik uyum bozukluğuna dönüşür

Belirtiler Akut Stres Bozukluğu Travma Sonrası Stres Bozukluğu Travma kriteri Disosiyatif belirtiler C. Yeniden yaşantılama belirtileri D. Kaçınma belirtileri E. Aşırı uyarılma belirtileri Travma Sonrası Stres Bozukluğu Travma kriteri Yeniden yaşantılama belirtileri Kaçınma belirtileri D. Aşırı uyarılma belirtileri

Travma sırasında disosiasyon Stresin başlattığı, ani ve geçici olarak bilgi işleme süreçlerinde bütünleştirme becerisinde bozulma Algı Düşünce, duygu ve davranış Kendilik ve dünya kavrayışı Kontrol kaybı

Akut ve kronik dönem tepkileri Hastalığın akut ve kronik dönemlerinde belirtiler farklılık sergiler Akut dönemde belirtiler (akut stres bozukluğu) şok ve kargaşa fazının özelliklerini taşır Dikkat ve konsantrasyon bozukluğu Bellek kaydında bozukluk Karar verme ve yargılama bozukluğu Kendilik kavramında dağılma ya da karmaşa Yakınlaşma isteği ve telkine yatkınlıkta artma Duyguların biliş üzerine etkisinin artması Yorgunluğun bilişsel süreçler üzerine etkisi Kronik dönemde başa çıkma mekanizmalarının kendisi sorun haline gelir (madde kullanımı, kaçınma, şiddete yönelme vs)

Travma sonrası stres bozukluğu Aşırı uyarılmışlık Uyku sorunları, huzursuzluk ve öfke, dikkati yoğunlaştıramama, aşırı canlılık, aşırı irkilme Yeniden yaşama Sık sık olayı anımsama, gece kabusları, flashback, ipucu uyaranlarla karşılaşmada aşırı fizyolojik uyarılma Kaçınma Travmayı çağrıştıracak düşünce, eylem, insan ve yerlerden kaçınma, travmanın bazı bölümlerini anımsamama, etkinliklere ilgi azlığı, yabancılaşma, duyguların kısıtlanması, geleceği olmadığı duygusu

Akut stres bozukluğu Travmadan sonra 1 ay süreyle Yoğun korku, çaresizlik ve dehşet duygusu Olayı anımsatan düşünce, imaj, rüyalar En az üç disosiyatif belirtinin eşlik etmesi (şok, şaşkınlık, amnezi, füg, depersonalizasyon vb. )

Travma sonrası stres bozukluğu 1 aydan uzun süre 4 semptom kümesinden belirti taşıyor olmak Zihne dalıcı anı, düşünce ve imajlar Kaçınma Olumsuz duygulanım/düşünceler Uyarılma, tepkisellik Belirleyiciler: Disosiasyon, depersonalizasyon Gecikmiş ifade

INTRUSIVE RECOLLECTIONS Travmaya patolojik tepkiler SLEEP DISORDER ANXIETY AROUSAL+++ AVOIDANCE of triggers NUMBING of general responses Poor Sleep Chronic Irritability Bursts Of Anger Poor Concentration Hypervigilence Jumpy DEPRESSION BIPOLAR DISORDER PANIC AGOROPHOBIA “PSYCHOSIS” INTRUSIVE RECOLLECTIONS Support ++ communication rest and food Accommodate Physiologic reactivity Psychological distress TRAUMA SUBSTANCE DISORDERS SOMATOFORM DISORDERS PHOBIA PERSONALITY DISORDERS DISSOCIATION MEMORY DISORDER COGNITIVE DISORDERS No Work No Friends No Life SEXUAL DISORDER

İkincil travma Travmatik olaya doğrudan maruz kalan değil olaya şahit olan ya da yazılı-görsel medya aracılığıyla olayı izleyen kişilerin “travmatize” olması Travmatik yaşantıya maruz kalan kişilerle ilişki sonrasında onların travma tepkilerini yansılama

Tükenme Stresin birikici etkisi ve kriz noktasına erişmesi ile gerçekleşir Fiziksel belirtiler Enerji azlığı, yorgunluk Uyku sorunları, başağrısı Huzursuzluk Duygusal belirtiler Anksiyete, depresyon Umutsuzluk Saldırganlık, alaycılık Madde kullanımı

Empati yorgunluğu Yardım etme durumuna uzun süre ve yoğun olarak maruz kalma Aşırı empati ve duruma odaklanma Travma mağdurunun travmasını gözlerinden, kulaklarından emerek yeniden yaşamak Olayı anımsatıcı durumlardan kaçınmak, tepkisiz kalmak Sürekli uyarılma

Travma sonrası gelişme Travmatik yaşantılar, sıkıntı yaratan pek çok belirti ortaya çıkarsa da, bazı durumlarda kişisel gelişim için bir fırsat olabilmekte, travma öncesine göre daha iyi bir işlevsellik düzeyine ulaşılabilmektedir. Travma sonrası ortaya çıkan olumlu değişmeleri “travma sonrası gelişme” olarak tanımlamaktayız.

Travma sonrası gelişme Travma sonrası gelişmede olayı yaşayan kişiler 3 alanda olumlu değişiklik belirtmektedir Kişiler arası ilişkiler alanında gelişme olmakta Kendilerine bakış açıları değişmekte Yaşama bakış açıları değişmektedir

“Sadece denemeyle ve acı çekmeyle ruh güçlendirilebilir, görüş netleştirilebilir, hırs kazanılabilir ve başarı sağlanabilir.” Helen Keller

“Hiç acı çekmeden, sıkıntı yaşamadan mutlu olmayı istemek, suya girip ıslanmamayı istemek kadar gerçek dışıdır” Rachel Remen