Strese Uyum Mekanizmaları Prof. Dr. Süheyla ÜNAL İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD

Biyolojik varoluş SAVUNMA BESLENME ÜREME

Canlı sistem olarak insanoğlu İnsanoğlu yaşamını ve türünü sürdürmek üzere programlanmış bir açık sistemdir Herhangi bir stres, meydan okuma ya da bozukluğa tepki verme ve uyum sağlama yetisine sahiptir Sistemi tehdit eden duruma karşı tepki geliştirir; hasarı onarır, yeni duruma uyum sağlayarak yaşamını sürdürür

Uyum döngüsü Canlı sistemler yeni durumlara uyum sürecinde çeşitli aşamalardan geçerler Büyüme Koruma Çözülme Yeniden düzenleme 4 2 Koruma Yeniden düzenleme 3 1 Büyüme Çökme/çözülme

Stresle karşılaşma Tehdit ilk kez ortaya çıktığında organizma tepki vererek, eski dengesine kavuşur- Homeostazis İkinci kez aynı tehditle karşılaştığında daha güçlü ve hızlı tepki verir-Duyarlılaşma Şiddetli stres karşısında organizma direnç geliştirerek yaşama şansını ve süresini arttırmaya çalışır- Allostazis / Hormezis

Negatif geribildirim mekanizmaları organizmada normalden sapmış değerleri eski değerine ulaştırmaya çalışır Pozitif geribildirim mekanizmaları ise değişiklikleri uyararak ya da arttırarak sistemi değişmeye zorlar (Lepore & Revenson, 2006)

Stres tepkileri Stresli olaylar bedeni genel olarak uyarırlar Stres etkenlerinin tehdit düzeyi amigdala tarafından değerlendirilir Tehdit sözkonusu ise hipotalamus aracılığı ile tüm sistemler savaşmak ya da kaçmak üzere harekete geçer (duygular) Tehdit sözkonusu değilse mesaj daha yüksek limbik ve kortikal düzeylere iletilir, istemli bir davranış tepkisi verilir (düşünceler)

Stres tepkileri “duygular” ve “düşünceler” uyarılmayı daha da arttırabilir olaya uygun beden sistemi tepkiye geçer trofotropik mekanizmalar tepkiyi normalize etmeye çalışır (homeostazis) retiküler uyarılma devam edebilir, bu da SSS ve PSS etkinliğini arttırır

Stres tepkileri sistemler daha yüksek düzeyde dinlenme/onarım tepkisi gösterir beden bu tepkiyi “öğrenir” öğrenilmiş tepki diğer olaylar sırasında da uzamış tepki olmaya devam edebilir

Stres tepkilerinin hiyerarşisi Pozisyon Zihinsel Nöral Hormonal Doku Hücre Mekanizma Başa çıkma ve savunma mekanizmaları Hipotalamus: Anksiyete Hipofiz-Adrenal:vejetatif tepkiler İmmunite-enflamasyon Metabolik stres: insulin/glukagon Hücresel stres tepkileri Oksidatif tepkiler Genotoksik tepkiler Protein: ısı şok/stres tepkisi

Selye’nin uyum kuramı Alarm Direnme Tükenme

Alarm Uyarılma organizmanın etkinlik düzeyini arttırır Uyanıklık düzeyi Kas gerilimi Kalp hızı Endokrin tepkiler İmmun sistem tepkileri

Akut stres tepkileri Sempatik ss aktivasyonu savaş-kaç tepkilerini harekete geçirir Metabolizma artışı gerçekleşir Glisemi, laktik asit ve protein yıkımı artışı olur Nörohumoral mekanizmalar devreye girer Hem periferde, hem de SSS’de sitokinler salınır

Akut stres geçtikten sonra Isı artışı Yavaş dalga uykusunda artış Karaciğer protein üretiminin immun protein yapımına dönüşmesi Ağrı tepkisinde artış Aktivitede azalma Cinsel dürtülerde azalma Sosyal etkileşimde azalma Çökkün duygudurum

Akut stres geçtikten sonra Strese karşı davranışsal, fizyolojik ve/veya biyokimyasal tepkilerin artışıyla duyarlılık gelişir Daha sonraki streslere tepki olarak nörotransmitterlerin yapımında ve salınımında artış olur (örn. Adrenalin)

Duyarlılaşma-pozitif geribildirim Lokal mekanizmalar santral sinir sistemi mekanizmaları ile ilişkilendirilir Sinaptik mekanizmalar, ileri besleme döngülerini harekete geçirir ve davranışı etkiler. Psikobiyolojik döngüler aktivitenin sürdürülmesine neden olarak duyarlılaşmayı pekiştirir

Bilişsel- duygusal duyarlılaşma Kaygılı bireyler korkularına ilişkin uyarılara öncelik veren bir bilişsel sisteme sahiptir. Normal bilişsel performansları kaygıları ile ilgili bir bilgi geldiğinde kesintiye uğrar, bilişsel kapasiteleri bu kaygı ile baş etmeye yönelir. Bir ya da birkaç baskın bedensel belirti üzerine odaklaşır. Bu belirtiye/belirtilere bir anlam yüklemeye çalışır. Brosschot, J.F. Cognitive-emotional sensitization and somatic health complaints. Scand J Psychol. 2002 Apr;43(2):113-21. Fink, P. Somatization – beyond symptom count. J. Psychosom. Res. 1996; 40(1):7-10.

Duyarlılaşma belirtileri Aşırı uyarılmışlık Abartılı irkilme tepkisi Uyuma güçlüğü Huzursuzluk, tedirginlik İmpulsivite ve öfke Stres oluşturan olaya ait anıların zihni işgali

Homeostazis- Allostazis Değişerek stabilleşme

Varkalım savaşı Eski çağlarda Günümüzde Enerjinin korunumu Savaş/kaç mekanizmaları Bağışıklık sistemi Pıhtılaşmanın hızlanması Metabolik sendrom Anksiyete, depresyon Otoimmunite ve alerji Kalp krizi ve inme

Allostatik yük Nörotransmitter değişiklikleri Hipokampal hasar CRF  NE etkinliği, alpha-2 otoreseptölerde downregülasyon CRF  serotonin, serotonin reseptörlerinde upregülasyon  NPY etkinliği Hipokampal hasar Glutamat nöronlarına kortisol toksisitesi  BDNF Glutamat NMDA aracılı eksitotoksisite

Allostatik yük Agresivite Göreceli duyarsızlık Agresyona duyarsızlaşma Stres yüzünden öfkeli, huzursuz, ajite olmak Şiddete istek duyma, eksite olma Göreceli duyarsızlık Kendisinin ve başkalarının acılarına duyarsızlık Kendisinin ve başkalarının sevincine duyarsızlık Kolayca engellenmişlik duygusu yaşama, aşırı endişe hali Yalnızlık ve yabancılaşma Günlük rutinlere dönmede zorluk çekme

Süregen stres Stresli durumlar Protein Kinaz C’yi aktive eder PKC artışı kısa süreli belleği bozar PKC artışı dikkatin çelinmesi, impulsif davranış ve yargılama bozulmaya da neden olur

Süregen stres Hayvan modellerinde süregen stres ile mide ülseri, kardiyovasküler patolojiler, kan basıncında artış, beyin biyokimyasında değişiklikler saptanmıştır İnsan çalışmalarında süregen uyarılma ile hastalık yakınmaları arasındaki ilişkiye dair dolaylı kanıtlar bulunmuştur

Hastalık-Sağlık Hastalık yönelimi Sağlık yönelimi Kortikosteroidler İmmun sistem İnflamasyon Parasempatik/Sempatik sistem Oksitosin Serotonin Dopamin NPY BDNF

İyileşme İyileşememe Stresli Belirtiler için çare arama Yaşam olayları • Etkili Tedavi • Spontan iyileşme Stresli Yaşam olayları Depresyon Anksiyete Bedensel yakınmalar Belirtiler için çare arama İyileşememe • Tedavinin etkili olmaması • İkincil kazanç

Hormezis Sağlığı korumanın ve direnci arttırmanın bir yolu olan hormezis, organizmanın stres altında sınırlı kapasitesini kullanacak şekilde yeniden programlanmasıdır DNA onarımı İmmun yeterlilik Nörolojik etkinlik Nöromüsküler aktivite Bellek güçlenmesi Strese direnç/uyum

Hormezis Strese tepki orta şiddette ve kısa süreli olduğunda Uyarılmışlık, canlılık ve güdülenme artışı Metabolik enerji üretimi ve kullanımında artış Şaperon uyarımı ile protein üretimi artışı Serbest radikal birikimini azaltma Yaşam süresini uzatma, yaşlanmayı geciktirme