Sekizinci Bölüm EKONOMİK ORGANİZASYON Doç. Dr. Mahmut BİLEN ENDÜSTRİEL EKONOMİ

Öğrenme Hedefleri Bu konuyu çalıştıktan sonra: FİRMALAR ARASINDA REKABET İLİŞKİSİ

İçindekiler ENDÜSTRİ YAPISINI BELİRLEMEK İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER: TALEP VE MALİYET ile ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ 3.6. FİRMALAR ARASINDA REKABET İLİŞKİSİ 3.6.1. Oligopolistik Fiyatlamada Prisoners’ Dilemma'nın Açıklaması 3.6.1.1. Fiyat Sabitliği ve Dirsekli Talep Eğrisi 3.6.1.2. Fiyat Sinyali ve Fiyat Liderliği 3.6.1.3. Hakim Firma Modeli 3.7. KARTEL 3.7.1. Kartelde Fiyatlama 3.7.2. Kartelde Kâr Maksimizasyonunun Matematiksel Açıklaması 3.8. PROBLEM ÇÖZÜMÜ

FİRMALAR ARASINDA REKABET İLİŞKİSİ (Mahkumlar Açmazı - "Prisoners' Dilemma") Firma Teorisinde denge olgusu Nash degesi ile ilgilidir. Nash dengesine göre: Her bir firmanın rakiplerinin ne yapıyor oldukları veri iken yapabildiğinin en iyisini yapması durumudur. Bir Nash dengesi, işbirliğine dayanmayan bir dengedir. Her firma rakiplerinin hareketlerini gözlemleyerek kendisine en yüksek kârı sağlayacak şekilde kararlar alır. Firmalar arasındaki işbirliği yasal olmadığından, çoğu yöneticiler bunun dışında kalmayı yeğlerler. Fakat işbirliği yüksek kârlar sağladığı için firmalar gizli işbirliğine yönelebilirler. Bunun için firma ve rakipleri birlikte kârı maksimize eden fiyatı belirleyerek her firma bu fiyatı uygular ve rakiplerinde bunu uygulayacağını bekler.

Monopol Piyasasının Oluşumunu Sağlayan Faktörler Konuyu biraz daha açmak için örnek yardımıyla açıklamalarımızı sürdürelim; firmaların 20TL’lik sabit maliyetleri bulunsun ve değişken maliyetleri bulunmasın, her bir firma için maliyet ve talep fonksiyonları şu şekilde verilmiş olsun;. Firma 1'in talep fonksiyonu: Firma 2'nin talep fonksiyonu:

Farklılaştırılmış ürünler için firmaların kâr maksimizasyonlarını hesaplarsak; Firma 1 için reaksiyon fonksiyonu: Benzer şekilde Firma 2'nin reaksiyon fonksiyonu:

Bu iki reaksiyon fonksiyonundan hareketle Nash dengesi için (bu iki fonksiyonun kesim noktasıdır). İkame metodu uygulanarak çözüm yapıldığında, ve yine bulunacaktır. Nash dengesinde iki firmada P = 4TL’yi uygulayacaklardır, her bir firmanın kârı ise

Eğer firmalar işbirliğine gitmiş olsalardı Eğer firmalar işbirliğine gitmiş olsalardı/durum daha farklı olacaktı, şöyle ki; Toplam kârı ortak fiyat uygulanacağından Kârı maksimize eden fiyat için

Böylece birlikte kâr maksimizasyonu durumunda firmalar 6TL’lik fiyatı uygulayacaklar, herbir firmanın kârı ise; olduğundan Şimdi firmalar işbirliği içinde olmadıklarında, Firma 1 rakibinin de aynı düşüncede olacağını öngörerek 6TL’lik fiyatı uyguladığını varsayalım, eğer Firma 2 de bu fiyatı uyguluyorsa 16TL’lik kârlar herbir firma tarafından elde edilecektir. Ancak Firma 2, 4TL’lik fiyat uygulaması durumunda kârlar farklı olacaktır. Şöyle ki;

Firmalarla ilgili bu farklı fiyatların olasılıklarını değerlendirebilmek için aşağıdaki Şekil düzenlenmiştir. Firma 2 Firma 1 12, 12 20, 4 4, 20 16, 16

Bu matrise göre işbirliği yapılması firmaların ikisinin de 6TL’lik fiyatı uygulamaları ve 16'şar TL’lik kâr elde etmeleridir. Sorun ise firmalardan birisinin, rakip ne yaparsa yapsın 4TL’lik fiyat uygulamakla daha yüksek kâr elde etmesinden doğmaktadır. Sonuç olarak eğer firmalar arasında zorlayıcı bir anlaşma imzalanmamışsa hiçbir firma 6TL’lik fiyatı uygulamayacaktır.

Mahkumlar Açmazı Oligopolistik firmaların karşı karşıya bulundukları problemi açıklamada oyun kuramında kullanılan örnek mahkumlar açmazı "Prisoners’ Dilemma"dır. Eğer her iki tutuklu suçu kabul etmeme konusunda anlaşmış olsalardı her ikisi de ikişer ay hapis yatacaklardır. Fakat birbirleriyle konuşamayacaklarından ve hatta konuşsalar bile birbirlerine ne derece güveneceklerdir. Eğer tutuklu-A itirafta bulunmazsa suç ortağının davranışına göre büyük risk almış olur. Dolayısıyla tutuklu-B ne yaparsa yapsın tutuklu-A için en iyisi itirafta bulunmaktır. Benzer şekilde tutuklu-B için en iyisi itirafta bulunmaktır, aksi halde 10 ay hapis yatabilir. Böylece büyük olasılıkla her iki tutuklu itirafta bulunarak 5'er ay ceza alacaklardır.

Mahkumlar Açmazı Tutuklu B İtirafta Bulunma İtirafta Bulunmama Tutuklu A -5, -5 -1, -10 -10, -1 -2, -2

Mahkumlar Açmazı Oligopolistik firmalar kendilerini sık sık prisoners’ dilemma içerisinde bulurlar. Bu firmalar piyasada rakiplerine kıyasla daha büyük paya sahip olmak için, saldırgan (aktif) bir rekabet politikası izlemek ya da işbirliğine giderek halihazırdaki mevcut piyasa paylarını koruyarak pasif bir rekabet politikası izlemek konusunda karar alırlar. Eğer firmalar pasif bir şekilde rekabet ediyorlarsa, çıktı düzeyini düşürmekle ve daha yüksek bir fiyat uygulamakla yüksek kârlar elde edebilirler.

Mahkumlar Açmazı Açıklamamıza şu soru ile başlayalım; prisoners’ dilemma acaba oligopolist firmaları aktif rekabet ve düşük kârlılık durumuyla karşı karşıya bırakır mı? Buna verilecek cevap evet olmayabilir. Çünkü Prisoners' dilemma bir defalık oyun için geçerlidir. Firmalar çoğunlukla fiyatlarını ve çıktı düzeylerini yeniden ayarlayabilirler, rakiplerin davranışlarını izleyerek ayarlamalarını yeniden yaparlar. Böylece firmalar birbirlerinin itibarları ve güvenilirliği konusunda bilgi edinmiş olur. Sonuçta oligopolistik koordinasyon ve işbirliği bazen sürdürülebilir.

Fiyat Sabitliği ve Dirsekli Talep Eğrisi (Sweezy Modeli) Firmalar arasında zımni işbirliği kolaylıkla bozulma eğiliminde olduğundan, oligopolcü firmalar istikrar için özellikle fiyat istikrarı için çok isteklidirler. Bu nedenle fiyat sabitliği oligopolcü endüstrilerin bir karakteristiği sayılabilir. Firmalar maliyetler veya talepte değişiklik olsa bile fiyatı değiştirmeye isteksizdirler. Örneğin piyasa talebi azaldığında, maliyetler düştüğünde firmalar fiyat indirimine gitmeye gönülsüzdür, çünkü bu rakiplere yanlış bir mesaj olabilir veya fiyat savaşını başlatabilir. Bu fiyat sabitliği oligopol piyasada bilinen "dirsekli talep eğrisi” veya Sweezy Modeli’nin temelini oluşturur.

Şekil 3. 12: Dirsekli Talep Eğrisi

Fiyat Sinyali ve Fiyat Liderliği Bazı endüstrilerde bir büyük firma doğal lider olarak ortaya çıkar, diğer firmalar ise rekabet yerine bu firmanın fiyatını izlerler. Talep ve maliyet koşulları değiştiği zaman, firmalar belli bir süre için sabit tutulan fiyatın değişmesinin gerekli olduğunu düşünür, lider firmanın fiyatın ne kadar değişeceği ve ne zaman değişeceği konusundaki sinyali bekler.

Hakim Firma Modeli Bazı oligopolistik piyasalarda, satışların önemli bir kısmı bir büyük firma tarafından gerçekleştirilir. Küçük firmalardan oluşan grup ise piyasanın kalanı için ürününü arz eder. Bu büyük firma kârını maksimize edecek şekilde fiyatını belirler ve hakim firma olarak piyasada hareket eder. Bireysel olarak fiyat üzerinde çok düşük bir etkiye sahip diğer firmalar ise rekabetçi piyasa çerçevesinde davranışta bulunurlar. Çünkü hakim firma tarafından belirlenen fiyatı veri kabul ederek üretimlerini buna göre düzenlerler.

Hakim Firma Tarafından Fiyat Belirlemesi P1 P* P2 QK QH QT Q MRH MCH SK DH D

KARTEL Kartelin oluşumunda, endüstrideki bir malın tüm üreticilerinin anlaşması nadiren görülebilir. Ancak toplam üretimin belli bir oranını arz eden üreticiler tarafından kartel oluşturulmasına daha sık rastlanır. Bu modeli biri başarılı bir kartel örneği oluşturan OPEC diğeri ise başarısız bir kartel örneği oluşturan CIPEC (bakır karteli) için açıkladığımızda, OPEC’in fiyat yükseltmede neden başarılı olduğunu CİPEC’in ise neden başarısız olduğunu anlamış oluruz.

OPEC Petrol Karteli QT Q QOPEC QC PC P* P MCOPEC SC DOPEC MROPEC D P2

OPEC'in talep Fonksiyonundan görüleceği üzere, bu üretim düzeyi için fiyat P* olacaktır. Bu fiyat düzeyinde diğer ülkelerin arzı ise QC olacaktır. OPEC ve CIPEC örnekleri şu gerçekleri ortaya koymaktadır. Başarılı bir kartel oluşumu için; ilk olarak ürün için toplam talep fonksiyonun fiyat esnekliği düşük olmalı, ikinci olarak kartel, dünyadaki bu ürünün üretiminin çok büyük bir kısmını gerçekleştirmeli, eğer bunun bir kısmını gerçekleştiriyorsa kartel dışındaki üreticilerin arz eğrisinin esnekliği çok düşük olmalıdır. Üst otorite (hükümetler veya düzenleyici kurullar) tarafından ağır bir cezaya çarptırılmanın beklenmemesi de üçüncü bir koşuldur.