KLASİK MANTIK

MANTIK YANLIŞLARI Mantık kuralları ,matematik kurallarına benzer. Matematikteki kuralları bilmeyen kimsenin hata yapması gibi mantık kurallarını bilmeyen kimse de fikir ve hükümlerinde hatalı sonuçlara ulaşır.

Mantıkta önemli bir konu da mantık yanlışlarıdır Mantıkta önemli bir konu da mantık yanlışlarıdır. Mantık yanlışlarını bilmek hataya düşmemek için şarttır. Mantık yanlışları bilgi eksikliği,önyargılar, yanıltma isteği,ihtiraslar,dikkatsizlik ve tecrübesizlik gibi çeşitli sebeplerden kaynaklanabilir. İletişimsizlik de mantık hatalarına yol açabilir.İnsanlar arasındaki en önemli problemler fikir ayrılıklarından ziyade iletişimsizlik ve diyalog eksikliğinden doğmaktadır.

BİÇİM YANLIŞLARI Mantıktaki yanlış türlerinden birisi kıyasın 8 kuralına uyulmaması ve kıyasın 4 şekli için konulan şartların ihlal edilmesi sebebiyle ortaya çıkan biçim yanlışlarıdır. Kıyasın biçimi ,öncüllerin sonuç için tam ,uygun ve yeterli olup olmamasının incelenmesidir.Bu yanlışlar kısaca şu şekilde açıklanabilir:

1.Dört terim yanlışı Her kıyasta büyük orta ve küçük olmak üzere üç terim bulunur.Kıyasta üçten az terim varsa kıyas olmaz ,üçten fazla ise bileşik kıyas olur veya kıyas geçersizdir ya da dört terim yanlışı işlenmiş olur.Mesela;

Almanya Fransa’ya komşudur. Fransa İspanya’ya komşudur. Almanya İspanya’ya komşudur. Bu kıyas geçersizdir .Çünkü bu kıyasta açıkça dört terim bulunmaktadır:Almanya,Fransa,İspanya,komşu.

2)Orta terimin sonuçta tekrarlanması yanlışı Orta terim sonuçta bulunmamalıdır.Çünkü orta terimin görevi iki terimi birbirine bağlamaktır.İki terimi birbirine bağladıktan sonra orta terim aradan çekilmelidir.

Tüm filozoflar akıllıdır.(büyük önerme) Hiçbir akıllı cahil değildir.(küçük önerme ) Hiçbir cahil akıllı değildir.(küçük önerme döndürülerek tekrar edilmektedir) Boş bir tekrar olan bu örnekten orta terim çıkarılarak şu geçerli sonuç elde edilebilir Hiçbir cahil filozof değildir.

3)Caiz olmayan süreç yanlışı Sonuçta bulunan öncüllerin kaplamı ,öncüllerde bulunan terimlerin kaplamını aşmamalıdır.Sonuçta küçük ve büyük terim bulunmalıdır. Mesela,

Her uyanık fırsatçıdır. Her poltikacı uyanıktır. Her politikacı fırsatçıdır. Kıyasında küçük terim olan politikacı teriminin sonuçtaki kaplamı tümel,öncüldeki kaplamı tikel olduğundan caiz olmayan süreç yanlışı yapılmıştır.

4)Sonucu öncüllerin zayıf olanına tabi kılmama yanlışı Sonuç daima öncüllerin zayıf olanına tabidir.bu tabi oluş her Bakımdan değil sadece nicelik ve nitelik bakımındandır.Mesela; Bazı sarılar çiçektir. Her çiçek güzeldir Her güzel sarıdır.

e)Olumsuz öncüllerden sonuç çıkarma yanlışı Iki olumsuz öncülden bir sonuç çıkmaz.Çünkü bu durumda orta terimin iştirakı sağlanamdığından öncüller arasında bir ilişki kurma imkanı bulunamaz.Mesela;

Hiçbir demokrat yasakçı değilidir. Hiçbir cuntacı demokrat değildir. Hiçbir cuntacı yasakçı değildir. Bu örnekte küçük önermenin olumlu olma şartı ihlal edilmiş ve olumsuz öncüllerden sonuç çıkarma yanlışı işlenmiş olur

e)Iki tikelden bir sonuç çıkarma yanlışı Iki tikelden bir sonuç çıkmaz.Öncüllerden birisi mutlaka tümel olmalıdır. Mesela;

Bazı inasnlar İranlıdır. Bazı inasnlar Amerikaldır. Bu iki tikel öncülden o halde bazı Amerikalılar İranlıdır. Sonucu çıkarılamaz.

f)Olumlu öncülden olumsuz sonuç çıkarma yanlışı Öncüller olumlu ise sonuç olumsuz olamaz. Mesela; Bazı partililer menfaatçıdır. Tüm menfaatçılar fırsatçıdır. Bazı fırsatçılar partili değildir. Bu olumlu öncüllerden ‘bazı fırsatçılar partilidir’ olumlu sonucu çıkar

İÇERİK YANLIŞLARI Biçim yanlışları şekille ilgili iken, içerik yanlışları kullanılan kelime ve cümlelerin anlamlarıyla ilgilidir.Yanlış kelime kullanma ,kastı aşan kelime kullanma, yanlış ifade etme gibi sebeplerle içerik yanlışları yapılabilir.İçerik yanlışları ya lafızda ya da manada olur.

a)Lafız yanlışları Kelimeler açık ve tek anlama gelecek şekilde kullanılmadığı takdirde lafız yanlışları işlenmiş olur.

1)Eşsesli lafız Bir kelimenin birden fazla anlamda kullanılmasıyla eşsesli lafız yanlışı ortaya çıkar.Mesela mısır kelimesini ülke anlamında kullanırken daha sonra bir bitki olarak kullanmak eşsesli lafız yanlışının işlenmesine sebep olur

2)Belirsizlik Iki veya daha fazla anlama gelebilecek lafza veya ifadeye belirsiz lafız veya ifade,bunlarla kurulan delilede belirsizlik yanlışı denir. Belirsizlik lafzada veya cümlede olabilir.

3)Terkip Bazı parçaların sahip oldukları bir özelliğin bütünde de yer aldığını kabul etmek terkip yanlışını doğurur.Mesela bir ailedeki bazı çocukların güzel olmasından hareketle bütün çocukların güzel olduğu anlamını çıkarmakta terkip yanlışı vardır

4)Taksim Bir bütün için doğru olan bir şeyin parçalar için de doğru olduğuna hükmetmek taksim yanlışını doğurur.Mesela Kayserililerin işbilir ve ticari zekaya sahip olmalarından hareketle her Kayseriliyide işbilir ve ticari zekaya sahip kabul etmekte taksim yanlışı yapılmış olur.

b)Mana yanlışları 1)ilinti(araz) yanlışları:genel bir kuralı özel bir duruma ,bu özel durumun ilinti şartlarının sözkonusu genel kuralı geçersiz kılacağını düşünmeden uygulamaktır. mesela;

Dün satın aldığını bugün yersin Dün çiğ et aldın Bugün çiğ et yersin

2)Mutlak mukayyed yanlışı Kayıtlı ve sınırlı bir ifadeden kayıtsız ve sınırsız bir anlam çıkarma da mutlak mukayyed yanlışı yapılmaktadır.mesela; Sarhoş olarak namaza yaklaşmayın(mutlak) Namaza yaklaşmayın(mukayyed) Delilinde bu yanlış yapılmaktadır

3)Tartışılan konuyu bilmeme veya bilmezlikten gelme Bilerek veya bilmeyerek asıl konuyu bir tarafa bırakıp başka bir meseleyi ispatlamaya çalışmaktır.

4)Ispat edilecek olanı delil yerine alma Kendisi ispat edilmemiş olan bir delili başka bir iddiayı ispat etmekte kullanmaktır.Bunun en belirgin örnekleri kısır döngüde görülür Yumurta tavuktan çıkar Tavuk yumurtadan çıkar

5)Aksini gerekli görme Bir şey için geçerli olan durumun aynı niteliğe sahip başka şeyler içinde söz konusu olduğunu düşünmek aksini gerekli görme yanlışıdır.Mesela; Ahmetin dedesinin sakalı vardır Şu gelen adamında sakalı vardır O halde şu gelen Ahmetin dedesidir Delili yanlıştır.Çünkü her sakallı Ahmetin dedesi değildir.

6)Neden olmayanı neden olarak alma Bir olayın ve eserin nedeni olmayan şeyi onun sebebi olarak ele almaktır Pek çok batıl inançta da yanlış sebepler bulunmaktadır

7)Birden çok konunun tek konu gibi gösterilmesi Pek çok yönü olan bir meseleyi bir tek yönden ele almaktır.

8)Farklı şeyler arasında kıyas(kıyas-ı maalfarık) Birbirine benzemeyen şeyler arasında yapılan kıyasa denir.Mesela İslamiyeti Hristiyanlığa kıyas ederek her ikisininde bilimsel gelişmeyi engellediği hükmüne varmak kıyas-ı maalfarktır.

3)Diğer yanlış çeşitleri 1)kişiyi hedef alan delil: kişinin iddiaları bir tarafa bırakılıp şahsiyeti ön plana çıkarılır 2)kaba kuvvete başvurma:fikirle mücadele edilmesi gereken bir alanda kaba kuvvete başvurmakta bu hata işlenmektedir.

3)otoriteye başvurma yanlışı: insanların alandışı görüşlerinin esas alınmasında otoriteye başvurma yanlışı yapılmaktadır. 4)ispat edilmemiş olmayı lehte delil olarak alma: bir mesele hakkında geçerli bir delil ve ispatın olmamasını o meselenin doğruluğuna esas kabul etme yanlışı işlenmektedir

5)konuyu saptırma(saded dışı konuşma): herhangi bir gerekçeyle konuyla hiç ilgisi olmayan bir konuyu gündeme getirmede bu yanlış işlenmektedir. 6)mizahın kötüye kullanılması: mizahın gücü kulllanılarak bir meseleyi saptırmakta mizahın kötüye kullanılması söz konusudur.

7)konuyu taşarak geniş kapsamlı alma: mesela ,dini konularda görüş beyan eden kimseye ‘sende mi mürtecisin’ suçlamasında bulunulması gibi. 8)teferrruatta boğulma: konuyla doğrudan alakası olmayan meseleleri gündeme getirerek bir türlü istenilen şeyleri ifade edememekte teferruatta boğulma hatası işlenmektedir

9)popüler olana başvurma: bir görüşü kabul ettrebilmek için insanlar arasında yaygın olarak kabul edilen şeyleri araç olarak kullanmak halinde bu yanlış yapılmaktadır. 10)acındırma anlayışı: insanların merhamet duygularını kullanarak bir görüşü kabul ettirmeye çalışmakta bu yanlış yapılmaktadır.

11)duygusal kelimelri kötüye kullanma: delil yerine duygusal kelimelri kötüye kullanmaktabu yanlış yapılmaktadır. 12)karmaşık cümlelerle şaşırtma: bir fikri açık seçik cümlelerle ifade etmek yerine karmaşık cümleler kullanarak anlaşılmaz hale getirmekte bu yanlış yapılmaktadır.

13)kendisinden emin bir tavır sergileme: bir kimse söylemek istediği fikirleri makul deliller kullanmak yerine kendinden emin bir tavır sergileyerek ispat etmeye çalışmasında bu hata vardır. 14)ağdalı dil ile nüfuz sağlama: bir fikri abartılı kelimelerle ifade etmekte bu yanlış işlenmektedir.

15)maksatlı iştirak: aralarında bir ilgi ve alaka olmayan şeyleri birbiriyle ilgilendirerek yapılan hataya maksatlı iştirak denir. 16)tekrarlanan iddia:bir fikri deliller kullanmak yerine tekrar tekrar ifade ederek kabul ettirmeye çalışmaktır. 17)klişeleşmiş düşünceler:atasözleri ,deyimler,ve meşhur sözleri yerli yersiz kullanma durumunda bu hata işlenmektedir.

18)gerekçeler uydurma:insanın başarısızlığını bahaneler bularak kapatmasına gerekçeler uydurma hatası denir. 19)gelişigüzel genellemede bulunma: grubun az bir kısmı hakkında sahip olunan bilgi ile grubun geneli hakkında hüküm vermeye gelişigüzel genellemede bulunma hatası denir.

20)fazla basitleştirme:basit bir delille vea önermeyle çok daha önemli bir meseleyi açıklamaya çalışmakta fazla basitleştirme hatası yapılmaktadır. 21)konuyu sadece olumlu yönleriyle ele alma:meselenin sadece olumlu yönlerini öne çıkarma halinde bu yanlış yapılır.insanlar genellikle meselenin olumsuz yönlerini hiç olmazsa ilk planda söylemek istemezler.

22)yanlış dilem:dilemde yer alan iki seçeneğin meseleyi tam olarak kapsamaması bu ikisinin dışında da ihtimallerin bulunması halinde yanlış dilem söz konusudur. 23)sakal delili:bu yanlış tam olarak kaç kıl bir sakal oluşturur sorusuna cevap verme güçlüğünden doğmuştur.

24)vasatı kötüye kullanma:mesela;az ahlaklı olmak da çok ahlaklı olmak da hatadır.normal ahlaklı lmak en iyisidir. Şeklindeki vasat durumu yanlıştır.çünkü insan ne kadar çok ahlaklı olursa o kadar çok iyidir. 25)gerçeğe uymayan varsayımlar:artık olmuş bitmiş kesinleşmiş durumlar için ileri sürülen varsayımlar gerçege uymayan varsayımlardır 26)analojinin kötüye kullanılması:iki şeyin bazı açılardan benzer olduğunu kabul etmek onların her açıdan benzer olduğu anlamına gelmez.