Cahit CENGİZHAN Marmara Üniversitesi İSTANBUL ANADOLU YAKASI İLKÖĞRETİM OKULLARINDAKİ BİLGİSAYAR LABARATUARLARININ YERLEŞİM PLANLARI VE ERGONOMİK KRİTERLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Cahit CENGİZHAN Marmara Üniversitesi

Türkiye'de, yaşları 6-14 arasında değişen 10 milyonu aşkın öğrenciye eğitim veren 35.168 ilköğretim okulu bulunmaktadır. M.E.B. - Dünya Bankası'nın sağladığı kredi desteğiyle, ülke çapındaki 2.802 ilköğretim okuluna 3.188 adet bilgisayar odası kurulmuştur. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Hedef, 11.000 ilköğretim okuluna en az bir bilgisayar odası kurulmasıdır. 2005’e kadar 5.100 ilköğretim okuluna 6.800 adet bilgisayar odasının kurulması amaçlanmaktadır. ADSL Internet Erişimi İlköğretim Toplam 1. Aşama 1. Faz 1059 1670 1. Aşama 2. Faz 1572 3297 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Öğretme ortamlarına teknolojinin girmesiyle birlikte daha da karmaşıklaşacak ortamların, bazı kriterler göz önüne alınarak düzenlenmesi hem eğitim-öğretimden alınan verimi arttıracak hem de amaçlanan hedeflere ulaşmada kolaylık sağlayacaktır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Bilgisayar destekli bir öğretimin veya bilgisayar okur yazarlığının etkin bir şekilde yaygınlaştırılarak kullanıma sunulması, öncelikle bilgisayar laboratuar /odalarının ergonomik koşullar dikkate alınarak düzenlenmesi ile mümkün olacaktır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Mekan Performans Öğeleri (Demirkan, 1995, s420) Teknik Aydınlatma Akustik Sağlık Dayanıklılık Strüktüel bütünlük Yangın Güvenlik İşlevsel Etkinlik Verimlilik İş akışı Organizasyon Davranışsal Mahremiyet Alansallık Sosyal etkileşim Yoğunluk 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Genel olarak eğitim ortamlarının düzenlenmesine ilişkin teknik kurallar; Boyut ve hacimler, Çalışma masası, Oturma yeri, Aydınlatma, Renklendirme, İklimlendirme, Gürültü şeklinde sınıflandırılabilir. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Boyut ve Hacim 24 kişilik grupları için sınıf alan ölçüleri Alan: öğrenci başına 2 m2 Hava hacmi: öğrenci başına 4 m3 Derslik yüksekliği:3-3,60m Derslik uzunluğu: 9m Pencere yüzeyi taban alanı: 1/5 olarak belirlenmiştir. (Akgül ve Yıldırım, 1995,s431) 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Yerleşim          Klasik Yerleşim U Sırlı Yerleşim Öğretmen       U Sırlı Yerleşim  Çokgen Küme Yerleşimi 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Çalışma Masası ve Sandalye 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

ilkokullarda sıra tasarım ölçüleri Sıra Üstü Oturak Ölçüleri Sıra Arkalığı Uzunluğu 100 cm Genişliği 36 cm 32 cm 15 cm Yüksekliği 60 cm 35 cm 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr Akın ve Sağır (1998, s73)

Aydınlatma Eğitim ortamlarında aydınlatma şiddeti 300-500 lüks olarak kabul edilmektedir. Aydınlatma şiddetinin üst sınırını belirleyen büyüklük ekranın (özellikleri) kendisidir. Ekran başı çalışma ortamının aşırı aydınlatılması ekranda görsel algılamayı zorlaştırır. Alt sınır ise görme keskinliğine bağlıdır. Pencereden gelen ışık jaluzi, perde vb. engellenmeli, yapay aydınlatma yapılmalıdır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Renklendirme Eğitim ortamları için genellikle açık renk tonları tercih edilmelidir. Beyaz, şampanya, vb açık renkler yanında pastel tonlardaki renkler de tercih edilebilir. Ancak yapılan araştırmalarda ve gözlemlerimizde okullarımızda kirlenmeyi azaltmak üzere, yerden 80-120cm arasında koyu bir renkle boyanmakta, bunun üstü açık renk boyanmaktadır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

İklimlendireme Eğitim ortamlarında ısı ve nem çalışma performansını etkilemektedir. Laboratuar ortamında önerilen sıcaklık: 19,4-22,8 oC, bağıl nem: %30-%70, hava hareketi: 150-510 mm/sn arasında olmalıdır. (Akgül ve Yıldırım, 1995, s 431). Laboratuar, derse ara verildiğinde havalandırılmalı, öğrencilerin bol oksijenli ortamda çalışmaları sağlanmalıdır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Gürültü Eğitim ortamının fazla gürültülü olması öğretmen ve öğrenciler arasındaki iletişim süreçlerini olumsuz etkileyecektir. Eğitim ortamları için önerilen gürültü düzeyi 30dB ile sınırlandırılmıştır. Gürültü kaynakları dışarıda ise kapı, pencere, duvar yalıtımı yapılarak, içeride ise cihaz ve araçlara (soğutucu fanlar, regülatör, klima vb.) gerekli bakımlar yapılarak azaltılmalıdır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Güvenlik Eğitim ortamlarında öğrencilerin bir kaza yada yaralanmaya maruz kalmaması için güvenlik tedbirleri de alınmalıdır. Fizik, kimya laboratuarlarında olduğu gibi bilgisayar laboratuarlarında da bu güvenlik kuralları öncelikle anlatılmalı ve uyarıcı levha ve işaretler ile belirtilmelidir. Uyarı levhaları ile fişlerin çekilmemesi, prizlere yabancı madde sokulmaması, ekran ve klavye üzerine sıvı dökülmemesi, vb uyarı işaretleri ile laboratuar kullanım kurallarının yazılı olduğu bir panonun bulunması da faydalı olacaktır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Amaç Eğitim ortamlarında ergonomik düzenlemeler yapılması, ortamlarının kalitesini, dolayısı ile verimi arttıracak, öğretmen ve öğrencilerin “insancıllaştırılmış” bir ortamda öğrenme yaşantıları geçirmelerini ve kalıcı öğrenmelerden, deneyim kazanmalarını kolaylaştıracaktır. Okullarımızda kurulacak, bilgisayar laboratuarlarının yukarıda da kısaca bahsedilen bu faktörlere göre düzenlenmesi, kurulu bulunanların ise gözden geçirilmesi ile olumlu çalışma koşulları sağlanacaktır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Amaç Bu temel düşünce ile bilgisayar laboratuarlarının ergonomik kurallara uygunluk açısında incelenmesi bu çalışmanın temel amacını oluşturmaktadır. Bu amaçla araştırma aşağıdaki sorulara yanıt aramaktadır. Oturma düzeni ve yerleşim planı ergonomik faktörler göz önüne alınarak düzenlenmiş midir? Aydınlatma ve pencere düzenlemesi ergonomik kurallara uygun mudur? Çalışma masaları ve oturma yerleri ergonomik kriterlerle uygunluk göstermekte midir? Güvenlik önlemleri belirlenmiş, uyarı işaret ve levhaları bulunmakta mıdır? 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Yöntem Araştırmada İstanbul ili Kadıköy, Üsküdar ve Ümraniye ilçelerinde, bilgisayar laboratuarı bulunan, 10’u (%42’si) özel, 14’ü (%58’i) devlet, 24 ilköğretim okulundaki 33 bilgisayar laboratuarı incelenmiştir. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Bulgular ve Yorum Oturma Düzeni ve Yerleşim Araştırmaya katılan okullarda bulunan lâboratuarların oturma düzenleri genellikle sıralı düzendedir. Sınıf mevcutlarının fazla olması klasik yerleşimi arttırmaktadır. Görüşmeler sonucunda; laboratuar düzenleme kararları idareciler, teknik servis elemanları ve en son olarak da öğretmenler tarafından verildiği belirlenmiştir. Oturma Düzeni Sayısı Yüzde (%) Klasik Sıralı 13 39,4 U Düzeni 11 33,3 İkili Sıralı 8 24,2 Çokgen 1 3 Toplam 33 100 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Bulgular ve Yorum Aydınlatma Araştırmaya katılan okulların laboratuarları büyük oranda 30 (%90,9) florasan lamba ile aydınlatılmaktadır. Güneş ışığına en yakın ışığı sağlayan bu lambaların seçimi yerindedir. Ancak bu lambalar armatürsüz kullanılmışlardır. Aydınlatma Sayısı Yüzde (%) Florasan 30 90,9 Spot 3 9,1 Toplam 33 100 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Bulgular ve Yorum Pencerelerde Koruyucu Perde - Anahtar Araştırma kapsamında incelenen okul laboratuarların çoğunda olumlu bir durum olarak, pencereden gelen ışık perde, jaluzi v.b. araçlarla azaltılmış ve doğrudan ortama girmesi engellenmiş olduğu görülmüştür. Perde var mı? Sayısı Yüzde (%) Evet 25 75,8 Hayır 8 24,2 Toplam 33 100 Anahtar ayrı mı? Sayısı Yüzde (%) Evet 12 36,4 Hayır 21 63,6 Toplam 33 100 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Bulgular ve Yorum Oturma Yeri Özellikleri Evet Hayır Sayısı Yüzde (%) Ayarlanır oturma yeri 23 69,7 10 30,3 Sırt dayama yeri 18 54,5 15 45,5 Kol dayama yeri 4 12,1 29 87,9 Çalışma masaların sağlam, titreşim ve sallanmaya dayanıklı oldukları, üst yüzey ölçülerinin ve altında yeterli bacak boşluğu bulunduğu gözlenmiştir. Öğrencilerin ders süresi boyunca, sırt ve kol dayanakları olmayan taburelerde oturmak zorunda olmaları, ileriki yaşlarda ortaya çıkacak oturma bozukluklarına neden olabileceği düşünülmelidir. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Bulgular ve Yorum Güvenlik Güvenlik önlemleri Evet Hayır Sayısı Yüzde (%) Elektrik tesisatı açık mı? 2 6,1 31 93,9 Sigortalara erişim var mı? 3 9,1 30 90,9 Koruyucu filtre var mı? 33 100 Okullar elektrik tesisatları büyük çoğunlukla öğrencilerin erişemeyeceği şekilde kanal veya boru içinden yapıldığı görülmektedir. Kullanım talimatları ve uyarı levhalarının çoğunlukla bulunmadığı, hatırlatıcı bilgilerin asıldığı gözlenmiştir. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Sonuç ve Öneriler Bilgisayar laboratuarlarında öğretmen kontrolünü sağlamak üzere U düzen tercih edilebilir. Düzenleme amaca ve yaş grubuna uygun yapılmalıdır. Aydınlatma güneş ışığına en yakın ışık sağlayan lambalar ile armatürler kullanılarak yapılmalı, ışıma ve keskin gölgeler önlenmelidir. Pencereler den gelen fazla ışık koruyucular (perde, jaluzi vb.) ile engellenmelidir. Pencere tarafı ayrı bir anahtar ile çalışmalıdır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Sonuç ve Öneriler Çalışma masaların sağlam, titreşim ve sallanmaya dayanıklı oldukları görülmüştür. Çalışma ortamı olarak masalarda, üst yüzey ölçülerinin ekran, klavye, fare vb. için yeterli olduğu, alt kısımda ise yeterli bacak boşluğu bulunduğu gözlenmiştir. ideal olarak belirlenmiş çalışma yeri ölçüleri, 9-10 yaş öğrencileri için yüksekliği yaklaşık 10 cm kısaltılarak kullanılabilir. Ayak dayama yerleri ise 10-20 cm tahta bloklar yada ızgara destekler konarak ayarlanabilir. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Sonuç ve Öneriler Oturma yerleri incelendiğinde, yükseklik ayarının genelde bulunduğu, ancak sırt ve kol desteklerinin bulunmadığı görülmüştür. Oturma yerlerinin yükseklik ayarları yapılabilmeli, sırt ve kollar için dayama destekleri bulunmalıdır. Laboratuar duvarları açık renk yada pastel tonlarda boyanmalı, renkler ışığı yansıtmayacak şekilde mat, göz almayacak tonlardan seçilmelidir. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Sonuç ve Öneriler Bilgisayar laboratuarlar ders arasında mutlaka havalandırılmalıdır. İmkanlar ölçüsünde ortam ısı ve nem oranları sabit tutulmalı, klima cihazları kullanılmalıdır. 30dB’den daha fazla gürültü oluşturan kaynaklar belirlenerek azaltıcı tedbirler alınmalıdır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Sonuç ve Öneriler Elektrik tesisatı ve sigortalar, açıkta bırakılmamalı, panel, tablo, kanal, boru vb. korumaya alınmalıdır. Gerekli uyarı işaretleri priz, kanal ve panolar üzerine konarak hayati tehlike bulunduğu belirtilmelidir. Araçlar için anlaşılır kullanım talimatları hazırlanmalı, uyarı levhaları ile birlikte uygun yerlere asılmalıdır. 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr

Soru ve Öneriler İlginiz için teşekkür ederim. Soru ve önerilerinizi cahit@marmara.edu.tr adresine iletebilirsiniz. Cahit CENGİZHAN 8 EKİM 2004 CUMA cahit@marmara.edu.tr