ŞEKER PANCARI İnsanların temel gıda maddelerinden biri olan şeker, şekerpancarından ve şeker kamışından, fabrikasyon yoluyla elde edilmektedir. Şekerpancarının toprak altındaki etli kök gövdesinde, % 12-18 oranında şeker bulunmaktadır. Şekerpancarından elde edilen şeker, insanlar için önemli bir enerji kaynağıdır. Bu nedenle; her yaştaki insanlar tarafından zevkle tüketilmektedir. Ayrıca; şeker sanayinde, şekerli mamüllerin üretilmesinde ham madde olarak kullanılmaktadır. Şekerpancarının gövdesi de haşlanarak doğrudan insanlar tarafından yenilmektedir

Şekerpancarından, şeker elde edilmesi sırasında ortaya çıkan melas, önemli bir alkol hammaddesi olup, ispirto sanayinin temelini oluşturmaktadır. Şeker çıkarıldıktan sonra arta kalan küspesi ise kıymetli bir hayvan yemidir. Şekerpancarının, hasadı sırasında ortaya çıkan yapraklar ve baş artıkları da değerli bir hayvan yemidir. Bu kısımlar, pancar üretiminin % 30-40'ını oluşturmaktadır.

Şekerpancarı, bir çapa bitkisi olduğu için, kendinden sonra ekilecek bitkiye, temiz ve havalanmış bir toprak bırakmaktadır. Şekerpancarı yetiştirildiği toprakların fiziksel yapılarını iyileştirmekte ve toprağın biyolojik aktivitelerini artırmaktadır. Şekerpancarı yerine ekilen bitkilerde, önemli verim artışları sağlanmıştır. Özellikle; şeker pancarından sonra ekilen tahıllarda %20 verim artışı sağladığı araştırmalarla saptanmıştır. Şekerpancarı, üretim bölgelerinde, zorunlu dört yıllık ekim nöbeti uygulaması yapılmaktadır. Aynı arazide, değişik bitkiler birbiri ardınca ekildiği için, toprağın verimliliği uzun süre devam etmektedir.

Dünyada ve Türkiye’de Şekerpancarı Üretimi - Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri dışındaki beş bölgede yapılmaktadır. - Pancar yetiştirilen bölgelerin %94’ü deniz seviyesinden en az 700 m yüksekliktedir. Ülkemizde 64 ilde her yıl ortalama 260.000 çiftçi tarafından üretilmekte, Dört yılda bir ekilerek ekim nöbetine girmektedir. 4

TÜRKİYE VE AB’DE ŞEKER PANCARI ÜRETİM KOTALARI (BİN TON) Kaynak: CIBE STATISTIC 2007/08 ÜLKELER 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 Avusturya 2.485 2.902 3.133 2.493 2.437 Almanya 23.716 27.159 25.285 20.647 25.139 Belçika 6.256 6.403 5.800 5.586 5.516 Danimarka 2.758 2.778 2.636 2.360 2.245 Finlandiya 892 1.015 1.181 952 673 Fransa 22.004 24.144 23.500 20.980 21.298 Hollanda 6.480 6.477 6.047 5.589 5.264 İngiltere 9.167 9.420 7.912 7.055 6.660 İspanya 6.400 7.104 7.172 7.174 4.568 İtalya 7.137 8.471 14.039 4.829 4.630 İsveç 2.465 2.336 2.356 2.168 2.097 Portekiz 412 532 506 203 108 Yunanistan 1.984 2.075 2.780 1.697 828 Çek Cum. 3.350 3.488 3.431 2.993 2.415 Macaristan 1.763 3.459 3.441 2.344 1.633 Polonya 11.800 12.600 12.150 11.422 12.848 Slovenya 202 282 259 262 n.a Slovakya 1.214 1.591 1.749 1.335 863 Türkiye(*)   12.758 13.753 15.181 14.452 12.415 Türkiye'nin Yeri (3) (4) 5

DÜNYANIN EN BÜYÜK 10 ŞEKER (SAKAROZ) ÜRETİCİSİ (2013/14) (Milyon Ton, Beyaz Değer) Ülke Üretim BREZİLYA 36,9 HİNDİSTAN 24,4 AB 15,2 ÇİN 13,1 TAYLAND 10,4 ABD 7,3 MEKSİKA 6,0 RUSYA 4,2 AVUSTRALYA 4,0 Kaynak: ISO World Sugar Balances, February 2014

Dünyada 2013/14 pazarlama yılı itibariyle şekerin % 82’ si kamıştan, % 18’ i pancardan üretilmiştir. Kamış ve pancardan elde edilen şekerler arasında kalite bakımından bir farklılık bulunmamaktadır. Ancak, sadece tropik ve alt tropik bölgelerde yetiştirilebilen şeker kamışının şeker pancarına kıyasla daha düşük maliyetle üretilmesi, işleme maliyetlerinin düşüklüğü gibi nedenlerle pancar şekeri maliyetine göre kamıştan elde edilen şekerin maliyeti daha düşük olmaktadır. ülkemizde, AB., Rusya, Ukrayna şekeri pancardan; ABD, Japonya, Çin hem pancardan hem kamıştan; Brezilya, Hindistan, Meksika, Pakistan, Tayland, Avustralya kamıştan üretmektedir

Dünyada Şeker Üretimi ve Tüketimi Dünya’da 120 ülkede şeker üretimi yapılmaktadır. 43 Ülkede Şekerpancarından, 71 Ülkede Şekerkamışından, - 6 Ülkede ise her ikisinden üretilmektedir. 8

Dünya Beyaz Şeker Üretimi 2008 2013/14 Kamış Şekeri 134.482.000 Ton %79,3 %82 Pancar Şekeri 35.139.000 Ton %20,7 %18 Toplam 169.621.000 Ton Uluslararası Şeker Örgütünün Şubat ayı raporuna göre; 2013/14 dönemi tüketiminin önceki yıla göre %2,3 oranında artarak ham değer cinsinden 177 milyon 134 bin ton olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. 9

EN BÜYÜK ŞEKER TÜKETİCİSİ ÜLKELER ve TÜRKİYE, 2013/2014 (BŞE) Ülkeler Tüketim (MilyonTon) Kişi BaşınaTüketim (Kg/yıl) Hindistan 23,7 19 AB 18,8 34 Çin 15,0 11 Brezilya 12,5 57 ABD 10,0 31 Endonezya 5,5 22 Rusya 5,4 39 Meksika 4,7 38 Pakistan 4,7 22 Mısır 3,0 36 Türkiye* 2,3 25 Kaynak: F.O. Licht 1. World Sugar Balances, February 2014 *Ülkemizde kişi başı tüketim, yurtiçi satış miktarı üzerinden hesaplanmıştır.

SİSTEMATİĞİ Şekerpancarı; Centrospermae (merkezi çiçekliler) takımından, Chenopodiaceae familyasından, Beta cinsinden, B. vulgaris saccharifera' dır.

ŞEKER PANCARININ BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ Şekerpancan, iki yıllık bir bitkidir. Birinci yılda, toprak üzerinde rozet yaprakları ile toprak altında şeker elde edilmesinde yararlanılan etli kök gövdesini oluşturur. Birinci yıl sonunda, hasat edilmez, tarlada bırakılacak olur ise, ikinci yılda, baş kısımında bulunan sürgünlerin sürmesi ile sap, çiçek, meyve ve tohumu oluşturur. Şekerpancarının bitkisel özellikleri; toprak altı ve toprak üstü organları olarak iki kısımda incelenmektedir.

Şekerpancarının Toprak Altı Organları Şekerpancannın toprak altı organları; kök ve kök gövdesinden oluşmaktadır. Şekerpancannın toprak altında bulunan ve şeker elde edilen kısmına, kök gövdesi denir. Kökler, bu gövde üzerinde bulunmaktadır. Şekerpancarının toprak altında bulunan kök gövdesi, başlıca dört kısımda incelenmektedir: Bunlar; baş, boyun, gövde ve kuyruk kısmıdır

Şekerpancarında, şeker oranı, en fazla merkezde (% 20.8) bulunur. Yanlara, yukarıya ve kuyruk kısmına doğru şeker oranı azalır. Şekerpancarında genel olarak; şeker oranı gövde büyüdükçe azalmakta, gövde küçüldükçe de artmaktadır.

Şeker Pancarının Toprak Üstü Organları Şekerpancarı bitkisi; iki yıllık olup, birinci yılda kök gövdesini, ikinci yılda ise sap, çiçek, ve tohum oluşturarak hayat devresini tamamlar. Birinci vejetasyon yılında meydana gelen rozet yapraklar, bir yaprak sapı ile pancarın baş kısmına bağlanırlar; ve taze yeşil renklidir. Şekerpancarı bitkisi, birinci yılda hasat edilmeyip, ikinci yıla bakılacak olur ise, meydana gelen saplar üzerinde küçük ve dar, çok sayıda yapraklar meydana gelmektedir.

Yeni ıslah edilen hibrid çeşitlerde, çiçekler teklidir. Sap: genellikle 2. gelişme yılında, ekolojik şartlara göre; Haziran- Temmuz aylarında oluşur. Çiçek: brakte yaprak koltuklarından çıkan çiçek sürgünleri üzerinde salkım şeklinde bulunur. Birden fazla çiçek bir arada küme halinde bulunur. Bunların sayısı 1-6 arasında değişir. Yeni ıslah edilen hibrid çeşitlerde, çiçekler teklidir. Her çiçeğin küçük bir tablası vardır. Bu tabla üzerinde, uçları içeriye doğru kıvrık, 5 adet açık sarı renkli perigon yaprağı bulunur. İç kısmında ise: 5 adet erkek organ ve bir dişi organ bulunur.

Şekerpancarı yabancı döllenir Şekerpancarı yabancı döllenir. Döllenme rüzgarla veya böceklerle olmaktadır. Tohum: Döllendikten sonra 25-30 gün içerisinde tohum olgunlaşır. Küme de bulunan çiçek sayısı kadar tohum bir arada yapışık olarak gelişir ve olgunlaşır. Bu şekilde, birden fazla tohumun bir arada yapışık olarak bulunmasına, multigerm pancar tohumu denilmektedir. Yeni ıslah edilmiş hibrid çeşitlerde; tohumlar küme halinde değilde, ayrı ayrı oluşurlar. Bunlara monogerm pancar tohumu denir.

Şeker Pancarı Tarımı Şekerpancarının yetişme süresi boyunca, topraktan fazla miktarda bitki besin elementlerini kaldırması, hastalık ve zararlılardan fazla etkilenmesi nedeniyle, aynı tarlaya her yıl üst üste ekimi yapılmaz. Şekerpancarı tarımında, zorunlu olarak dört yıllık ekim nöbeti sistemi uygulanmaktadır. Aynı tarlaya, ancak 4 yılda bir, şekerpancarı ekimi yapılmaktadır. Özellikle; nematod, şekerpancarında ekim nöbetini zorunlu hale getirmektedir.

Şekerpancan ekimi için, toprak sıcaklığının min Şekerpancan ekimi için, toprak sıcaklığının min. 6- 7°C'yi bulması gerekmektedir. Deniz ikliminin etkisinde kalan bölgelerde 15 Şubat, kara ve geçit iklim bölgelerinde 15 Mart, yayla iklim bölgelerinde ise 15 Nisan'dır. Normal vejetasyon süresi 170 gün olmalıdır. Şekerpancarı için normal hasat zamanı, Eylül-Ekim aylarıdır. Ancak, fabrikaların kampanya sürelerini uzatabilmek için, erken devrede söküm yapılmaktadır. Bu zaman genellikle; 15 Ağustostan sonra başlar.

Türkiye Şeker Sektörü Şeker fabrikaları kurma çalışmaları, Büyük Önder ATATÜRK'ÜN sağladığı destekle Cumhuriyet döneminde başlamıştır. Bu yöndeki ilk çalışma Uşak’lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker)’in öncülüğünde başlatılmıştır. 06.11.1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temeli  Uşak’ta atılarak, 17.12.1926 tarihinde işletmeye açılmıştır. Alpullu Şeker Fabrikası 26.11.1926 tarihinde ilk Türk şekerini üretmiştir. 20

Türkiye Şeker Sektörü 1930’lu yılların başına kadar bu iki fabrika ülke gereksinimini kısmen karşılamıştır. Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları bu dönemde kurulmuştur. 1953–1956 yıllarında kurulan 11 fabrika şeker sanayine kazandırılmış, fabrika sayısı 15’e ulaşmıştır. 1962 yılından 2001 yılına kadar, ülkemizin artan şeker  ihtiyacını karşılamak amacıyla 15 fabrika daha işletmeye alınarak sayıları 30’a ulaşmıştır. 21

2004 yılında ise en yeni teknolojiler kullanılarak üretime başlayan ve sermayesinin tamamı çiftçiye ait olan Çumra Şeker Fabrikası kurulmuştur. Özel sektör tarafından kurulan Aksaray Şeker Fabrikası 2005 yılında, yine pancar üreticisinin sermayesiyle kurulan Boğazlıyan Şeker Fabrikasının ise 2006 yılında faaliyete geçmesiyle,ülkemizde Kamu, Kooperatif ve Özel Sektör olmak üzere şeker fabrikası sayısı 33’e ulaşmıştır. 22

Türkiye’de Şeker Sektörünün Sorunları Şekerpancarı üretiminde işletme büyüklüğü ve üretim maliyeti, Şeker üretim maliyeti ve fabrikaların verimliliği, Tohum çeşit ıslahı ve tohumluk üretimi, Nişasta Esaslı Şeker (NEŞ) üretiminin olumsuz etkileri, Kaçak ve kayıtdışı şeker tüketimi, Kimyasal tatlandırıcı kullanımı, - Kamu şeker fabrikalarının özelleştirilmesidir. 23

Şeker endüstrisi ve pazarı, hızlı özelleştirme sürecinin başlatılması için uygun koşullara ve altyapı olanaklarına sahip değildir. Öncelikle kırsal alanda sanayileşmenin itici gücü olarak görülen şeker fabrikalarının özelleştirilmesine; şeker pancarı üreticileri, çalışanlar ve hatta yöre halkının katılımı için uygun ekonomik ortam oluşturulmalıdır.   24 24

Şeker fabrikalarının özelleştirmesinin bir bütün olarak düşünülmesi gereklidir. Çünkü Kamu Şeker Fabrikalarından Batı ve Orta Anadolu’da yer alanlara yerli ve yabancı girişimciler talip olacaktır. Çoğu sosyal amaçlı kurulan diğer fabrikalara ise, arazileri için talipliler olacak ve üretim şartı getirilmemesi durumunda kapanma tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır.   25

Bu şartlarda endüstride verimli ve karlı olarak çalışamayacak olan ve bölgesel kalkınma amacı ile kurulmuş olan fabrikaların, özelleştirme sürecinde stratejik konumu göz ardı edilmemelidir. Bu fabrikalar ancak AB ve ABD’de olduğu gibi kooperatiflere devredilerek işletilebilecektir.   26 26

ABD de Pancar Kooperatiflerinin yani, şeker pancarı üreticilerinin şeker fabrikalarındaki payı %100’dür. İngiltere’de British Sugar, Danimarka’da Danish Sugar ülkelerindeki pancar şekeri üretiminde %100 paya sahiptir. Almanya’da yine bir çiftçi kuruluşu olan Nordzucker ve Sudzucker ülke pancar şekeri üretiminin %75’ini karşılamaktadırlar. 27

Sonuç; Şeker pancarı ve şeker üretimi; tabana yayılmış sermayenin tek başarılı örneği, planlı üretimin disiplinli uygulayıcısı, köyden kente hızlı göçün en önemli engelleyicisi olarak öne çıkmaktadır. Çoğu yörelerimizin tek sanayi kuruluşu olması özelliğiyle kırsal kesimin sanayiye entegrasyonu sağlayan şeker fabrikaları, aynı zamanda Doğu Bölgelerimizin de tek sıcak para kaynağıdır. 28