3. BASAMAK Sorun Çözme Becerileri POZİTİF PSİKOLOJİ 3. BASAMAK Sorun Çözme Becerileri

Her çevre ve her çağ insanın karşısına yeni problemler çıkartır İnsanları diğer canlılardan ayıran en önemli özelliklerinden biri karşılaştığı problemleri akıl, bilgi ve tecrübelerini kullanarak çözebilme yeteneğine sahip olmasıdır. Her çevre ve her çağ insanın karşısına yeni problemler çıkartır

Herkes yaşamının belli dönemlerinde küçük veya büyük sorunlarla karşı karşıya kalır . Aynı sorunu her birey farklı şekillerde çözmeye çalışır bazıları başarılı olurken bazıları başarısız olmaktadır .

Bu noktada kişinin sahip olduğu sorun çözme becerileri önemli bir yere sahiptir. Bir çok çalışmada sorun çözme becerileri iyi olan bireylerin daha dayanıklı oldukları saptanmıştır

Sorun çözme becerileri bireyden bireye değişmekle birlikte hayata bakış açısıyla, yaş ve cinsiyetle, kültürle , idol alınan karakterlerle kısacası yaşanmışlıklarla farklılık göstermektedir.

Bireylerin günlük hayatlarında yaşadıkları sosyal, ekonomik ya da toplumsal sorunları çözememelerinden kaynaklanan sıkıntılar hem psikolojik rahatsızlıkları hem de bedensel hastalıkları arttırmaktadır.

PEKİ NEDİR BU SORUN ? Hedeflenen sonuçlara ulaşılmasını engelleyebilecek yada aksatabilecek, çözümlenmesi gerekli durumlara problem denir. Kısaca sıkıntı veren durum denebilir.

Problemin üç temel özelliği vardır : Bireyde güçlük yaratır. Birey problemi çözmeye ihtiyaç duyar. Daha önce karşılaşılmamıştır yani çözümle ilgili bir fikri henüz yoktur. Bu üç özelliğe göre bir duruma problem diyebilmemiz için bireye birtakım zorluklar getirmiş ve ona sıkıntı vermiş olması gerekir .

Sizin tepkiniz genelde nasıl olur? Yapılan araştırmalara göre insanlar bir sorunla karşılaştıklarında iki şekilde tepkide bulunabilir. Yapıcı tavır (+) : Bu bireyler sorunları tehditten çok fırsat olarak görüp yeteneklerine güvenir, sorunları çözebileceklerine inanırlar. Yıkıcı tavır (-) : Daha başta olumsuz bir bakış açısı sergilerler. Sorunların nedenlerini başkalarının üstüne atarlar, sorunu görmezden gelirler ve tehdit olarak algılarlar. Yeteneklerine ve becerilerine güvenmezler. Sizin tepkiniz genelde nasıl olur? Hangi durumlarda bu tavrı kullanıyorsunuz?

PROBLEM ÇÖZME Bireylerin ne yapacağını bilmediği durumlarda başvurdukları işlemlerdir. Diğer bir deyişle karar verme ve çözüm üretme yeteneklerini geliştirmek için kullanılan yollardır . Problem çözme; bilişsel, duyusal, davranışsal etkinlikleri içeren karmaşık bir süreçtir.

Herhangi bir problemle karşılaşan birey öncelikle alternatif çözümler düşünebilmelidir. Hedefe ulaşabileceği bu çözümlerin içerisinden en doğru olanını seçer ve uygulayarak sorunu çözer.

Bireyler bir problemle karşılaştıklarında gösterdikleri tavır ve davranışlar sonuç için oldukça önemlidir. Bireylerin sahip olabileceği 3 çeşit problem çözme tarzı bulunmaktadır: 1.      Kaçınan sorun çözme tarzı 2.      Dürtüsel-dikkatsiz sorun çözme tarzı 3.      Akılcı(Rasyonel) sorun çözme tarzı

Kaçınan Sorun Çözme Tarzı: 1-İşlevsel olmayan bir tarzdır. 2-Sorunlara karşı ilgisiz, görmezden gelen bir tavır sergilerler.

4-Problemlerle yüzleşmek yerine kaçmayı seçerler 3-Sorunları erteleme, pasiflik, ilgisizlik, hareketsizlik gibi davranışlar sergilerler. 4-Problemlerle yüzleşmek yerine kaçmayı seçerler

5-Problemlerin çözümünde sorumluluk almazlar; kendiliğinden veya başkalarınca çözümlenmesini beklerler.  

Dürtüsel-Dikkatsiz Problem Çözme Tarzı: 1-İşlevsel olmayan bir tarzdır. 2-Sistematik olmayan tarzda alternatifleri ve çözümleri gözden geçirirler.

3-Aceleci yapıda kişilerdir 3-Aceleci yapıda kişilerdir. Akıllarına ilk geleni uygulama eğilimi vardır. 4-Belirsizlik, huzursuzluk veya olumsuz duygulara tahammül eşikleri düşüktür.

5-Çok az bilgi ile problemi çözmeye çalışırlar 5-Çok az bilgi ile problemi çözmeye çalışırlar. Düşünmeden hareket ederler. 6-Tam ve düzgün olmayan sonuçlar ortaya çıkar ve bu sonuçlar da ileride kişilere birer problem olarak geri döner.

Akılcı Sorun Çözme Tarzı: 1-Çözüme ulaşılacak stratejiyi belirleme, uygulama ve değerlendirme becerisine sahiptirler. 2-İşlevsel bir yoldur.

3- Sorunu çözme aşamasında ne yapacaklarını bilirler:    

Sorunlar ve çözümleri… Günlük hayatta pek çok sorunla karşılaşırız.. Ve her birimiz aynı sorun karşısında farklı çözümler üretebiliriz. Sorun çözme becerileri iyi olan kişilerin dayanıklılığı da yüksektir. Çözüm 3

Sorun çözme süreçleri 1- Başlangıç Durumu: Kişi bir sorunla karşılaşır ve kendine göre tepkiler verir. Sorun zor mu kolay mı ?

Sorun çözme süreçleri 2- İşlem Durumu: Kişi sorunu ortadan kaldırmak için girişimde bulunur Sorunu çözme tarzı kişiyi çözüme ya da daha da karmaşıklığa götürür.

Sorun çözme süreçleri 3- İstenilen Duruma Ulaşma Artık ortada bir sorun yoktur. Kişi doğru yöntemler ve stratejiler kullanarak sorunu çözmeyi başarmıştır.

Sorun çözmenin 3 yönü 1- Bilişsel Yönü: Doğru algılayıp algılamama - Doğru algılanmayan sorun doğru çözülemez! 2- Meta Bilişsel Yönü: Kullanılan stratejiyi kontrol edebilme ve gözden geçirme becerisidir. Her adımı kontrol etmek ve yaptıklarını doğru yanlış olarak analiz etmek Geçmiş sorun çözme deneyimlerini de kullanabilme 3- Güdüsel Yönü: kişinin soruna karşı takındığı tavır

Güdüsel yönü 1- Sorun Yaşanan Duruma İlgi Duyma: mücadele isteme derecesi 2- Öz Yetkinlik: sorunla ilgili kendini rahatlatabilme ve kendi kendine çözebilme 3- Atfetme Tarzı: başarılı olarak çözüp çözemeyeceğine dair kişinin kendine yaptığı atıf

Problemin tanımlanması Bireyin kendisini , davranışlarını, bilgisini , heyecanlarını ve problem duruma ilişkin duygularını değerlendirmesi Problematik durumla ilgili çevresini değerlendirmesi Problematik durumu açıklığa kavuşturma, hedef, beklentilerin ve çatışmaların farkında olma. Mümkün olduğunca somut olmak

Problemi tanımlarken; Bu durum sadece sizin için mi problem yoksa başkaları da bunu problem olarak mı görüyor? Oluşumuna sizin bir katkınız var mı? Katkısı olabilecek başka kişiler veya şeyler var mı? Şimdiye dek benzer sorunlarla karşılaştınız mı? Nasıl baş ettiniz?

Seçeneklerin oluşturulması Seçeneklerin sayısını arttırmak yönünden Osborn’un beyin fırtınası yöntemi 4 kural içerir. Seçenekler oluşturulurken değerlendirme yapmaktan kaçınmalıdır Kısıtlamaksızın, özgür zihinsel aktiviteye önem vermek gerekir. Oluşturulan düşünce sayısı fazla olmalıdır. Önerilen seçeneklerden birleşimler oluşturmalı yada bunları geliştirmeye çalışmak

Seçenekler oluşturulurken; Belirlenen her bir seçeneğin uygulanabilirlik açısından olumlu ve olumsuz yönlerini düşünün. Her bir seçeneğin olumlu ve olumsuz yönlerindeki duygusal ve davranışsal tepkilerinizi belirleyin.

Arkadaş grubuna bir konuşma yapmak “Grup önünde konuşamama” bir sorun ise çözüme yönelik seçenekler; uygulanabilirliği en kolaydan en zora doğru sıralanırsa: Arkadaş grubuna bir konuşma yapmak Tanımadık kişilerden oluşan bir gruba konuşma yapmak Hocalara bir konuşma yapmak Bir seminer ödevi alarak anfide kalabalık bir gruba konuşma yapmak

Oluşturulan her bir seçenek için; Olumlu ve olumsuz yönlerini düşününüz. Her bir seçenek için duygusal ve davranışsal tepkilerinizi belirleyiniz. Örn.; arkadaş grubuna konuşma yapmak ile seminer grubuna konuşma yapmak arasındaki duygusal ve davranışsal farklılıklar var mıdır? Varsa neler?

Karar verme Eyleme yönelik bir dizi seçenek arasından bir tanesini seçmektir. Karar verme durumunu etkileyen iki unsurdan biri fayda değeri, diğeri olası sonuçlardır. Seçeneklerden biri veya bir kaçı üzerinde karar verilmeden önce bunların daha önce denenip- denenmediği de araştırılır. Denenmiş ve sonuca götürmeyen seçenekler karar sürecinde dikkate alınmamalıdır.

Olasılıkları doğru değerlendirme ÇEŞİTLİ ARAŞTIRMALAR SONUCUNDA BAŞARILI KARAR VERMENİN BAZI BECERİLERE BAĞLI OLDUĞU SAPTANMIŞTIR. BUNLAR; Bilgi Olasılıkları doğru değerlendirme Kararların yararlı yönlerini değerlendirme Değişik seçeneklerin sonuçlarını değerlendirmedir. DOLAYISIYLA KARAR VERME OLASILIKLARI DEĞRLENDİRME VE SONUÇLARI TARTMA GİBİ SPESİFİK DAVRANIŞLARI İÇERMEKTEDİR.

DEĞERLENDİRME Eylem planının uygulanıp sonucun belli bir standartla karşılaştırılmasıdır. Eğer birey eylemleri karşılaştırır yada verilmiş bir standartla uygunlu- ğuna bakarsa bu( test etme) birey bu aktivitelerden yeni sonuçlar üretir yada eylemlerini durdurur. Tersine eğer eylemleri bir standartla uyuşmuyorsa birey işlemine devam eder. Değerlendirme, sorun çözmenin son aşamasında seçilen eylem yerine getirildikten sonra olur ve gerçek sonucu değiştirmek için düzenlenmiştir. Bu aşama olmaz ise birey sıkıntıları için doğru çözümler keşfetmek yerine hareket yönü belirsiz bir performansta ısrar edebilir.

Kısaca, problem çözme işleminde başarı problemin doğru tanımlanmasına bağlıdır. Bunun yanı sıra problematik durumla ilgili yeterli bilgi sahibi olunmalı ve çözüme yönelik seçenekler formüle edilmeli, en iyi çözüme götürecek seçenekten başlanmalıdır. Mevcut seçenekler uygulamaya konur ve değerlendirmesi yapıldıktan sonra başarılı olunmuşsa o yolda devam edilir aksi takdirde başka seçenekler uygulamaya konur.

IV. Uygun çözümün seçilmesi Kişi belirlediği bir çok çözüm olasılıklarından hangisinin onu hedefe götürmede en iyi seçenek olduğunu kar-zarar analizi yaparak, en karlı çıkacağı sonucu seçmelidir. 37

V. Uygulama aşaması Kişi kendisi için en karlı çözüm yolunu seçtikten sonra bu aşamada, bu çözüm yolunu uygulama konusunda çalışır. Kişinin uygulamadan önce uygulama anını zihninde canlandırması, heyecanın azaltabilir ve yapabileceği hataları önceden görmesini sağlayabilir. 38

VI. Uygulamanın gözden geçirilmesi Bu aşamada kişi uygulamayı ne kadar gerçekleştirebildiğini gözden geçirmelidir. Eğer sorun hala devam ediyorsa sorunu çözmek için geçtiği aşamaların hangisinde hata yapmış olabileceğini gözden geçirmelidir. Hatası eğer sorunları tanımlamada ise ilk aşamaya tekrar geri dönmeli ve sorunun tekrar tanımlamalıdır. Eğer hata hedef belirleme aşamasında ise ikinci aşamaya geri dönüp, tekrar hedefini gözden geçirmelidir. Bunun gibi her aşamayı değerlendirmelidir. 39

Sorunla karşılaştığımızda sorunlu duruma karşı insanların sergiledikleri 3 karşılaşma durumu vardır. 1- Kaçınan Stil Sorunlu karşılaştığında erteleme, pasiflik, hareketsizlik ve bağımlılık hakimdir.Kişi karşılaştığı sorunu çözme sorumluluğunu başkalarına yükler. 2-Dürtüsel-Dikkatsiz Stil Aktif bir stil olmasına rağmen, dürtüsel,dikkatsiz ve aceleci bir yapıya sahiptir, bu kişiler sadece birkaç çözüm tekniğini belirlerler. Sistematik olmayan tarzda alternatifleri ve sonuçları gözden geçirirler,ve çok az bilgi ile karşılaştıkları sorunu, çözmeye çalışırlar. 3-Rasyonel Sorun Çözme Yönelimi Problem çözmenin basamaklarını doğru bir şekilde değerlendirerek, çözüme ulaştıracak, stratejiyi belirleme, uygulama, ve değerlendirme becerine sahip olma bu özelliklere sahip olan bireyler karşılaştıkları sorunları diğer iki stile göre daha kolay ve sağlıklı bir şekilde çözerler.

Hedef veya hedeflere ulaşıldı mı ? Olası sapmalar tespit edip kaydedildi mi? İlgili kişileri bilgilendirildi mi? 41

Ali 15 yaşında lise 1 öğrencisidir 　 Ali 15 yaşında lise 1 öğrencisidir. Ali arkadaşları ile birlikte olmayı çok sevmektedir. Ancak arkadaşları ile birlikteyken arkadaşlarının onun düşüncelerine önem vermediğini düşünmekte ve bu nedenle düşüncelerini onlara söyleyememektedir. Eğer kendi düşüncelerini arkadaşlarına söylerse arkadaşlarının onun düşüncesini reddedeceğini, onunla görüşmek istemeyeceklerini ve yalnız kalacağını düşünmektedir. Ali arkadaşları ne isterse onu yapmakta ve arkadaşlarının isteklerine hayır diyememektedir. Ali son zamanlarda derslerinde başarısız olmaya başlamıştır. Kendini mutsuz, umutsuz, bitkin hissetmektedir. Yaşamdan hiçbir zevk almamakta ve hiçbir şey yapmak istememektedir. Ali kendini mutsuz, üzüntülü, umutsuz, gergin, yalnız ve değersiz hissetmektedir. Ali’nin böyle bir durumda neler yapması gerektiğini aşağıdaki 7 maddeyi dikkate alarak sıralarsak.  ÖRNEK OLGU 42

43

ALİ SORUNUNU NASIL ÇÖZECEK? 1.SORUNUN FARK EDİLMESİ Öncelikle Ali sorununu görmelidir. Ali sorununu görür. Ali'nin sorunu arkadaşlarının yanında vakit geçirdiği zamanlarda arkadaşlarının onu önemsememesidir. 2.SORUNUN TANIMLANMASI Daha sonra Ali yaşadığı sıkıntıları neden kaynaklandığını düşünmelidir. Ali düşünür ve bu şikayetlerinin nedenin kendini ifade edememesi, hayır diyememesi ve bunu sonucunda arkadaşlarının yanında önemsenmemesi olduğunu bulur. 　 3.HEDEFLERİN BELİRLENMESİ Ali bu durumu değiştirmek için hedefler belirler. Ali arkadaşlarına gerektiği zaman hayır diyebilmeyi ve kendi düşüncelerini tanımlayabilmeyi hedef olarak belirler. 　 44

4.ÇÖZÜM SEÇENEKLERİNİN ÜRETİLMESİ Ali bu sorunlarını çözmek için seçenekler ortaya koyar. 5.UYGUN ÇÖZÜMÜN SEÇİLMESİ Bu seçeneklerin hangisinin en iyi olduğunu, hangisinin kötü olduğunu belirler. Ve en iyi olan çözümü seçer. 6.UYGULAMA Ali seçtiği çözümü uygular. 7.UYGULAMALARN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ Yaptığı uygulamanın sonuçlarını gözden geçirir. 45

Uygulama Hayatınızda almayı düşündüğünüz ya da (bulmakta zorlanırsanız) en son aldığınız kararı bu 5 aşamaya göre yazın.

Sorun çözme çalışması 1.Sorunun Tanımlayın: Sorun olan durumu somut olarak anlatın 2.Hedeflerin Belirleyin: Sorunla ilgili hedeflerinizi yazın. Neyin değişmesini istiyorsunuz? 3.Çözüm Seçeneklerinin Üretin: Sorunla ilgili en az 3 çözüm alternatifinizi yazın. 4.Uygun Çözümün Seçilmesi: Çözüm seçeneklerinizden bir tanesini seçin ve o çözümün olumlu ve olumsuz / kısa ve uzun vadeli sonuçlarını belirleyin 5.Karar verme: 4. aşama sonucunda bu alternatifi kullanma kararı verdiyseniz seçiminizi uygulayın. Halen karar veremediyseniz 3. aşamada yazdığınız diğer çözüm seçeneklerinden birisi için tekrar 4. aşamayı uygulayın.

Sorun çözme çalışması 6. Kararı uygulama: Kim ne yapacak? Ne zaman yapılacak? Nasıl yapılacak? Nelere ihtiyaç var? Kararı uygulamakta olası engeller ve yardımcı faktörler neler? Hedefime ulaşmak için ne yapmam gerekir? Birinden yardım almam gerekiyor mu? Ne kadar zamanım var? Ne zaman yapmam gerekiyor 7. Amaçladığınız sonuca ulaşıp ulaşmadığınızı değerlendirin: Ulaşamadıysanız 3. Aşamaya tekrar dönüp kararınızı tekrar gözden geçirin.

http://www.youtube.com/watch?v=y03cgHToNig