Sağlık Psikolojisi “health psychology” Prof Dr Süheyla Ünal

Amaç Öğrenci dersin sonunda bireylerin sağlıklarını koruyucu davranışları, hastalık gelişim süreçleri ve hastalığa karşı tutumları konusunda bilgi edinmiş olacaktır

Öğrenim hedefleri Öğrenci dersin sonunda, Sağlık psikolojisi tanımını yapacak Sağlık psikolojisinin ilgilendiği alanları sıralayacak Sağlığın tanımını yapacak Salutogenezis, homeostazis ve allostazis kavramlarını açıklayacak Stresten hastalığa geçiş sürecindeki aşamaları sayacak

Sağlık psikolojisi Sağlığın sürdürülmesi Hastalıkların gelişmesi Hastalık süreci Hastalığa bireyin ve ailenin tepkisini etkileyen sosyal, davranışsal, bilişsel ve duygusal etkenleri araştırır

Sağlık psikolojisinin amacı Sağlığı korumak Sağlığı geliştirici davranış ve yaşam biçimlerini geliştirmek Hastalıklardan korunmak ve hızla iyileşme sağlamak Sağlık bakım sistemlerine işlerlik kazandırmak

İlgi Alanı Hastalıkların psikososyal ve davranışsal nedenleri Hastalıkların psikososyal ve davranışsal etkilerini araştırmak Sağlığın geliştirilmesi ve sürdürülmesi amacıyla eğitim amaçlı çalışmalar yapmak

İlgi Alanı Tedavinin psikolojik yönleriyle ilgilenmek Sağlık hizmetleri sisteminin geliştirilmesi,sağlık politikasının oluşturulmasında rol almak, Sağlık kurumları ve sağlık profesyonellerinin davranışlarının diğer insanlar üzerindeki etkilerini incelemek

Sağlık Bir hastalığı olmamak değil, hastalık öncesi korumayı da içeren bir iyilik-halidir. Göreli olarak hastalık ve içsel çatışmalardan kurtulmuş etkili bir yaşam için ruh ve bedenin ahenkli çalışmasıdır “...günlük yaşamın kaynağı, yaşamın nesnesi değil. Fiziksel kapasiteler kadar sosyal ve kişisel kaynakları da vurgulayan, olumlu bir kavram.”

Sağlık hastalığın olmamasından daha fazla bir şeydir Hastalık Yüksek risk Düşük risk Hastalığa direnç

İyilik-hali “Yaşıyor olmaktan gerçek bir zevk alma” Amaçlanan; Hastalığa olan direnci arttırma Yaşam kalitesini geliştirme Ömrü uzatma “Yaşıyor olmaktan gerçek bir zevk alma”

İyilik halinin bileşenleri Sosyoekonomik düzey Yaşam standardı Güvenli bağlanma Uygun ebeveyn tutumu Uygun beslenme Olumlu çevre Okul başarısı Arkadaşlar Aidiyet duygusu İlgi alanı Kendilik saygısı Sosyal destek Aktivite düzeyi Kişisel yetkinlik

Hazcı iyilik-Tatlı hayat Hazza dayalı duygu ve yaşantıların en yüksek düzeyde olması Olumsuz duyguların en az düzeyde olması Yaşam doyumunun yüksek olması

Anlamlı yaşam Özerklik Çevre üzerinde kontrol sahibi olma Kişisel gelişim Diğer insanlarla olumlu ilişkiler Yaşamda bir amacının olması Kendini kabul

Duygusal gelişim bileşenleri Kendine ve başkalarına saygı Farklılıkları kabul Farkındalık Katılım Kendini kontrol Bağlanma Perry

Sosyal iyilik hali Sosyal bütünleşme Sosyal katkı Sosyal uyum Sosyal açıdan kendini gerçekleştirme Sosyal kabul Keyes (1998)

Sosyal yeterlilik İlişki kurma ve sürdürme Duyguları tanıma ve ifade etme İletişim Sosyal ipuçlarını okuma Çatışmaları yapıcı bir şekilde çözme Kararlarının sorumluluğunu alma Kendini yönetme Sosyal sorun çözümü Esnek başa çıkma becerileri Kendini ve başkalarını anlama Sosyal işlevler (paylaşma, geribildirim alma ve verme vs)

İyilik halinin temelleri duygusal sosyal fiziksel sağlık bilişsel ruh sağlığı spirituel

Ruh sağlığı Kendinden hoşnut olmak Diğer insanlarla birlikteyken kendini rahat hissetmek Gerilim ve anksiyeteyi kontrol etmek Yaşamın gerektirdiklerini karşılayabilmek

İyi hissetmenin yolları Değişiklik Kendiliğindenlik Fiziksellik Yaratıcılık Maneviyat Mizah

Salutogenezis salus, salis: sağlık genesis: köken, kaynak

Sense of Coherence “Dünyayla başa çıkma yetisi” Anlaşılabilirlik Yönetilebilirlik Anlamlılık

Dünyayla başa çıkma yetisi Anlaşılabilirlik İç ve dış dünyadan gelen uyaranların anlam oluşturacak şekilde düzenli, yapılandırılmış ve gerçekçi bir bilişsel düzenlemeye tabii tutulması Yönetilebilirlik İç ve dış dünyanın gereksinimlerini karşılamak üzere sahip olduğumuz kaynakları düzenleme Anlamlılık Duygusal değer atfetme

Genel sağlık algısı Bireyin sağlığını nasıl algıladığı Hastalığa direnci Hastalığı ne ölçüde yaşamın bir parçası olarak ele aldığı

Hastalık etkenleri Biyoloji Genetik yatkınlık Anatomi Fizyoloji Patojenler Mikroorganizmalar Toksinler Sosyal Aile Toplum Arkadaşlar Davranışsal risk faktörleri Diyet Eksersiz Sigara Cinsellik

Genel direnç kaynakları Fiziksel ve kimyasal kaynaklar Yapay kaynaklar (giysi, yiyecek, güç) Bilişsel kaynaklar ( zeka, eğitim) Duygusal kaynaklar  Başa çıkma stratejileri Kişiler arası ilişkiler  Sosyal kaynaklar (kültür, din)

Hastalığa direnç kontrol ya da seçim duygusu, yüksek amaç ve ilkeleri üstlenmek, sosyal bütünleşme, çevreye uygun bir meydan okuma ve heyecanla yaklaşma, olumlu duygular kendini gerçekleştirme duygusu

Tanımlar Disease:Tıbbi patoloji, bedendeki organik sorun Disorder: Bedenin düzeninin bozulması Illness: Hastanın yaşadığı, öznellik taşıyan yakınmaları içeren durumu Sickness: Hastanın sosyal konumu

Hastalık Birey kendisini hasta hissettiği ve bununla ilgili bir sorun olduğunu belirten ilaç almak ya da yatağa girmek gibi etkinliklere başvurduğu zaman hastalık davranışı gösterir. Gösterdiği bu belirti ve davranışlarla, toplumsal olarak hasta rolüne girer. Bu rol hekim tarafından da onaylandığında artık birey hastadır.

Hekim Hastaya sadece biyolojik sağlığına değil, olağan yaşam sürecine dönmek isteği ve yeteneğine yardımcı olan insandır Tekrar-sosyalleştirme işlevine sahiptir

Stresten hastalığa Stres: Organizmanın dengesini bozan herhangi bir durum - östres - distres

Strese biyolojik tolerans - - DISTRES « Kötü» stres - Strese biyolojik tolerans ÖSTRES « İyi» stress + - / Performans + Stres düzeyi düşüklüğü + + Adaption : Burns, Stephen MD, The Medical Basis of Stress, Depression, Anxiety, Sleep Problems, and Drug Use, 1997

Selye’nin uyum kuramı Alarm dönemi Direnme dönemi Tükenme dönemi Fizyolojik tepkiler Direnme dönemi Enerji artışı ve uyum Tükenme dönemi Kaynakların tükenmesi Uyumun hastalığa dönüşümü

Stres tepkileri Strese tepki orta şiddette ve kısa süreli olduğunda organizmada uyarılmışlık, canlılık ve güdülenme artışı, metabolik enerji üretiminde ve kullanımında artış, şaperon uyarımı ile protein üretimi artışı, serbest radikal birikiminde azalma gibi organizmayı güçlendiren bir süreç gerçekleşir

Homeostatik mekanizmalar Negatif geribildirim mekanizmaları organizmada normalden sapmış değerleri eski değerine ulaştırmaya çalışır Pozitif geribildirim mekanizmaları ise değişiklikleri uyararak ya da arttırarak sistemi değişmeye zorlar

Stresten hastalığa Stres şiddetli olmadığı zaman bu sistemler arasındaki ilişki dengeli ve uyumlu iken, stres şiddetli olduğunda “hastalık” tepkileri gelişmeye başlar

Allostazis Strese tepki mekanizmaları yardımı ile sistemin dengesinin değişerek sürdürülmesine “allostazis” denir Allostatik düzenlemeler ile, yeni uyaranların varlığında sistemin iç dengesi, işlev düzeyi de arttırılarak korunur ve bu şekilde sağlıklı bir gelişme ve olgunlaşma süreci gerçekleşir

Hormezis Hastalığa direnç geliştirme Organizmayı düşük dozda hastalık etkenleri ile karşı karşıya getirerek organizmanın başa çıkma mekanizmalarını güçlendirme Aşı Az yemek Az uyumak

Kişisel deneyim Başa çıkma mekanizmaları Kişisel yatkınlık faktörleri Çevresel stres etkenleri Sosyal destek Hastalık İyilik hali

Hastalık Hastalık ya da sakatlık yaşamın olağan akışının yön değiştirmesine neden olarak, bireyin ve ailesinin bu yeni duruma uyum sağlamasını gerektirir

Hastalık Ağrı, acı, sıkıntı İlaç, ameliyat, müdahale Tıbbi komplikasyonlar, beden imajının bozulması Yalıtım Yardım gereksinimi

Ağır fiziksel hastalık Bireyin otonomisini tehdit eder, başkalarına bağımlı kılar Ölüm riski taşır Sosyal ilişkileri etkiler Kendilik saygısı ve beden imajını bozar Fiziksel işlevleri etkiler

Hasta birey Narsistik zedelenme yaşar. Duygusal ve fiziksel gücü azalır Bağımlı ve çocuksu hale gelir İlgi, onay ve sevginin kaybedileceği korkusu yaşar Yaşamı üzerindeki kontrol duygusunu kaybeder Belirsizliğin kaygısını ya da ölüm kaygısı yaşar Yabancılaşır Suçluluk ve cezalandırılma endişesi taşır

Hastalığa karşı gösterilen tepkiler Yas, depresyon, umutsuzluk, çaresizlik, içe kapanma, ilgi kaybı Kaygı, kontrolünü kaybetme korkusu, panik Kızgınlık, öfke, düşmanca tutum, küskünlük İnkar, yansıtma, fantezi kurma, ayrıntılara takılma Patolojik bağımlılık, çocuksu tutum Suçluluk duygusu, başkalarını suçlama

Leventhal’in kendini yönetme modeli Kişi bilim adamı gibi davranmalıdır Belirtiler, hastalık ve tedavisi konusunda bir varsayımı olmalıdır Bu varsayımı test etmelidir Yeni bilgilerle varsayımını gözden geçirmelidir Üç aşama: Sorunun tanımı Başa çıkma Sonucu değerlendirme

Leventhal Modeli Sorun Sorun Şu anki odaklı çözüldü tehdit nedir? başa çıkma Sorun çözüldü mü? Şu anki tehdit nedir? Hastalık tehditi Duygu- Odaklı Başa çıkma Daha iyi hissediyor muyum? Onu nasıl algılamalıyım?

Sorunun tanımı Tanımlama: Sorun nedir? Belirtiler (örn. Boğaz ağrısı + öksürük +burun akıntısı) Nedeni: Nasıl hasta oldum? Çeşitli nedenler (örn: bakteri ve virusler, stres, yağmura yakalanmak) Süresi: Ne kadar sürecek? Akut (örn: soğuk algınlığı) Kronik (örn:immün yetmezlik) Döngüsel (örn: alerji)

Sorunun tanımı Sonuç: Ne olacak? Tedavi: Nasıl iyileşeceğim? İyileşmeden ölüme kadar herşey Tedavi: Nasıl iyileşeceğim? Kendi kendime Geleneksel yöntemlerle, alternatif tıpla Tıp aracılığı ile

Sorunun tanımı Birincil değerlendirme İkincil değerlendirme Olayın tehdit, kayıp ya da mücadeleye davet olarak algılanması Tehdit: Olası hasar ya da kayıp Kayıp/Hasar: Gerçekleşmiş hasar ya da kayıp Meydan okuma: Tehditle başa çıkıldığındaki kazanç İkincil değerlendirme Sahip olunan kaynaklar Sosyal destek Bilgi, para, güç

Duygu odaklı başa çıkma Bireyin stresöre tepkisini değiştirmeyi amaçlar Duygusal sosyal destek, moral destek Duygularını ifade etmesini sağlamak Olumlu yorumlar geliştirmek Stresli olaydan uzaklaştırmak, onunla ilgilenmesini azaltmak, ilgi alanını değiştirmek Alkol ve diğer maddelere yönelme

Soruna odaklı başa çıkma Çevreyi ya da çevreyle ilişkileri değiştirmeyi amaçlar Stres etkeni ile aktif mücadele Stres etkeniyle nasıl başa çıkacağını planlama Sosyal destek, yardım, bilgi arama

Salutogenetik yaklaşım Belirtiler ve yaşam olayları arasındaki ilişkiyi görme Başa çıkma becerilerini geliştirme Doktor-hasta ilişkisinde hastanın otonomisinin küçük adımlarla arttırılması Tedaviye uyum Yaşam stilini değiştirme Optimal işlevselliği sağlama

Kaynaklar Brannon L, Feist J (1997) Health Psychology, An introduction to Behavior and Health. 3rd Edition, New York: Brooks/Cole Publishing Company

Soru Aşırı stres durumunda sistemin dengesinin değişerek sürdürülmesini aşağıdakilerden hangisi tanımlar? a) Homeostazis b) Salutogenezis c) Allostazis d) Patogenezis e) Hormezis

Soru Enerji artışı ve uyum stres tepkilerinin hangi aşamasında gerçekleşir? a) Alarm b) Şok c) Direnme d) Tükenme e) Hiçbiri