Altıncı Bölüm EKONOMİK ORGANİZASYON Doç. Dr. Mahmut BİLEN ENDÜSTRİEL EKONOMİ

Öğrenme Hedefleri Bu konuyu çalıştıktan sonra: FARKLI ENDÜSTRİ YAPILARINDA FİRMALAR: MONOPOL MODELİ

İçindekiler ENDÜSTRİ YAPISINI BELİRLEMEK İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER: TALEP VE MALİYET ile ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ FARKLI ENDÜSTRİ YAPILARINDA FİRMALAR 3.2. MONOPOL MODELİ 3.2.1. Monopol Piyasasının Oluşumunu Sağlayan Faktörler 3.2.2. Monopolcü Firmanın Çıktı Kararı 3.2.3. Göz Kararı veya Pratik Fiyatlama 3.2.4. Monopolcü Gücün Ölçülmesi 3.3. MONOPSON 3.4. MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI 3.4.1. Monopolcü Rekabet Piyasasının Oluşumu 3.4.2. Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa ve Uzun Dönem Denge 3.4.3. Monopolcü Rekabet ve Ekonomik Etkinlik

MONOPOL MODELİ Monopol, belirli bir malın piyasasında üreticiler kesiminde rekabetin olmadığı ve tek bir üreticisinin bulunduğu bir piyasa türünü ifade eder. Kısaca, bir malın arzının tamamını kontrol etmektir. Monopolcü fiyatı belirlemede serbesttir; ne var ki bu fiyattan satın alınacak miktarları belirleme olanağına sahip değildir. Bu durumda mal diğer bütün mallardan farklı ve ikamesi mümkün olmayan bir nesne olarak düşünülmelidir.

Monopol Piyasasının Oluşumunu Sağlayan Faktörler Düşük Talep Esnekliği Bir malın monopolleşmesi için talep esnekliğinin düşük olması, ideal olarak sıfır olması gerekmektedir. Talebin fiyat esnekliği aslında zaman içerisinde artma eğilimindedir. Çünkü yeni malların piyasaya girişi, yeni firmaların piyasaya girişi, zaman içerisinde olasıdır. talep esnekliğinin zamanla artmasının başlıca nedenleri piyasaya yeni firmaların girmesi ve bireylerin yeni ikame mallara yönelmesi olarak sıralanabilir. Fiyat yükseldiğinde esneklik değeri de yükselecektir çünkü, ekonomik birimler fiyatı yükselen malı daha az miktarda talep edecekler, o malın alternatiflerine yöneleceklerdir.

İkame Mallarının Arz Esnekliğinin Düşük Olması İkame mallarının arz esnekliği yüksek ise monopolcünün gücü daha az olur. Yine ikame mallarının arz esnekliği hızlı bir şekilde yükseliyorsa monopolcü kendi gücünden kaybeder. Monopolleşme Maliyetlerinin Düşük Olması Monopolleşme maliyetleri birçok firmanın birleşmesi veya birçok üyeli kartelin oluşmasında açık bir şekilde belirlenebilir. Hükümetlerin monopolleşme için çaba sarf etmesi özel kesime nazaran daha etkili olur. Yine hükümetin desteklediği kartellerin daha güçlü olduğu söylenebilir.

Endüstriye Girişlerin Az Olması Monopolleşmeyi uyaran diğer bir neden ise ilgili endüstriye girişlerin düşük düzeyde olmasıdır. Farklılaştırılmış Mal Piyasaları Oluşabilmesi Genelde en sık kullanılan fiyat farklılaştırması farklı mal miktarına göre farklı fiyat uygulamasıdır. Örneğin, belediye otobüslerinde öğrenci ve tam bilet, hava taşımacılığında da ekonomik sınıf ve birinci sınıf uygulamaları gibi.

Girdi Alımında İhtisaslaşmak Bir endüstri yukarı doğru eğimli arz eğrisi olan girdiyi satın alabilir. Örneğin Alüminyum, çelik, petrol ve bazı kimyasal endüstrilerde olduğu gibi. Değerli Bir Malın Düşük Maliyetle Üretilmesi Bazen çok uzun bir süreci gerektirse de monopole ulaşmak yeterli değildir. Amaç çok kârlı monopolleşmeye ulaşmaktır. Az Bir Masrafla Rakiplere Yüksek Maliyet Yükleyebilme

Üretimde Standartlaşma Standartlaştırılmış ürünler sayesinde karteldeki firmalardan anlaşmalara aykırı davrananlar kolaylıkla tesbit edilir. Yine standarda uymayan üretimler gerçekleştirilemez, yasal engeller konulabilir. Dolayısıyla monopolleşme teşvik edilir. Monopolleşmeyi Teşvik Eden Diğer Nedenler Bunlar içerisinde doğal nedenlerden dolayı; yani bir hammadde kaynağına tek bir firmanın sahip olması, yine tek bir firmanın yüksek bilgi ile donatılmış olması nedeniyle monopolleşme oluşabilir.

Monopolcü Firmanın Çıktı Kararı Monopolcünün kârını maksimize ettiği üretim düzeyi: Marjinal hasılatın marjinal maliyetine eşit olduğu üretim düzeyidir. MR ve MC eğrileri Q* üretim düzeyinde eşitlenmiştir. Bu üretim düzeyini talep fonksiyonuyla ilişkilendirdiğimizde P* fiyat düzeyine ulaşmış oluruz. Bu fonksiyonla temsil edilen toplam kârın maksimum değere ulaştığı üretim düzeyini belirlemek için, bu fonksiyonun Q’ya göre türevini alıp sıfıra eşitlememiz gerekir. Bu nu yaparsak; Olgu şekil üzerinde analiz edilebilir.

Şekil 3. 4: Monopolcü Firmanın Kâr Maksimizasyonu AC MC D = AR MR P1 P* P2 Q2 Q1 Q* Q P

Dolayısıyla kâr maksimizasyonu koşulu; yani, MR = MC olmalıdır.

Monopolcü Firma Dengesi Q MR q1 q2 q3 a/2b q5 q6 AC MC TC TR a/b P =a -bQ AR =P, AC, MC, a q4 q7 TR, B A C D E P

Göz Kararı veya Pratik Fiyatlama Benzer şekilde firmanın marjinal maliyetini belli bir çıktı aralığı için bilmektedirler. Bu nedenle MR = MC koşulu pratikte nasıl sağlanacaktır. Bunu görebilmek için marjinal hasılat fonksiyonunu yeniden yazalım. Bu şekliyle ya da toplam hasılat fonksiyonunun türevi alınarak ulaşılacak marjinal hasıla fonksiyonu

Örnek: Örneğin bir malın talep esnekliği -5 ise ve marjinal maliyet 100TL ise fiyatın ne olacağı sorusunu kolayca çözümleyebiliriz. Eğer talep esnekliği -2 olsaydı

Monopolcü Gücün Ölçülmesi 1934 yılında Abba Lerner tarafından açıklanan ve Lerner İndeksi olarak bilinen monopolcü gücün derecesini belirlemede, pratik fiyatlamada elde edilen formül kullanılmaktadır. Lerner indeksi 0 ile 1 arasında bir değer alır. Örneğin tam rekabet piyasasında P = MC olduğundan indeksin değeri sıfırdır. L’nin değeri büyüdükçe monopolcü güç yükselir. Lerner indeksi aynı zamanda esneklik biçiminde de açıklanabilir.

Talep Esneklikleri ve Markup Fiyatı P*-MC Q P P* MC AR MR a. Yüksek Talep Esnekliği b. Düşük Talep Esnekliği

Monopol piyasası için bulduğumuz bu değerleri rekabet piyasası ile karşılaştırırsak şu sonuçlarına ulaşmış oluruz. Pc < Pm Monopol piyasası için fiyat daha yüksektir. Qc > Qm Monopol piyasası için miktar daha düşüktür. πc = 0 < πm Monopol piyasasında kâr pozitiftir.

MONOPSON Bir piyasada çok sayıda satıcı karşısında tek bir alıcının bulunduğu durumu ifade eden monopson ve az sayıda alıcıların bulunduğu piyasayı tanımlayan oligopson, pek fazla analizlere konu oluşturmamıştır. Bunun nedeni Richard A. Posner tarafından çok az olmalarına bağlanır. Diğer bir neden ise monopsonun analizinin karmaşık oluşudur.

Son olarak bir firmanın monopson gücünün en önemli belirleyicileri Piyasa arz eğrisinin esnekliğinin düşük olması: Piyasa arz eğrisi monopsoncu firma için ortalama satın alma maliyetini yansıtır. Firmanın marjinal maliyeti ise bunun üzerinde yer alır. Arz esnekliği azaldıkça marjinal maliyet ile ortalama satın alma maliyeti arasındaki fark büyür dolayısıyla alıcı firma için monopsoncu güç artar. Monopsoncu gücün diğer bir belirteni ise piyasadaki alıcıların sayısıdır. Eğer bu sayı sınırlıysa veya düşükse monopsoncu gücü fazla olacaktır. Yine alıcılar arasındaki ilişki bu gücü belirlemede önemli rol oynar. İki veya üç alıcının bulunduğu bir piyasada bu alıcılar arasında açık veya gizli işbirliği varsa (örneğin alıcı karteli) monopsoncu güç fazla olacaktır.

Şekil 3. 7: Monopsoncu Firma Dengesi w (L) = a + bL Ters Arz Fonksiyonu MC = a + 2bL MR = P. MPL L L* a w* wREKABET MR = MC W

MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI Rekabetçi piyasada olduğu gibi bu piyasada da firma sayısı fazladır, piyasaya girişler sınırlandırılmamıştır. Ancak rekabetçi piyasadan farklı olarak ürün farklılaştırılmıştır, her firma bir markayı satmaktadır yada ürünün farklı kalitedeki bir çeşidini arz etmektedir. Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa ve Uzun Dönem Denge

Monopolcü Rekabet Firmanın Kısa ve Uzun Dönem Dengesi PSR QSR PLR QLR Q P MC AC DSR DLR MRLR MRSR a. Kısa Dönem Denge b. Uzun Dönem Denge

Tam Rekabet ve Monopolcü Rekabet Piyasalarında Uzun Dönem Denge PCOMP D = MR b. Monopolcü Rekabet a. Tam Rekabet Q P MC AC QCOMP QMCOMP D MR

ÖRNEK SORU: Şimdi rakamsal örneği, bu bölümde incelediğimiz Monopol için çözelim. Piyasa ters talep fonksiyonunun ve üretim maliyetlerinin ile temsil edildiği piyasalarda piyasa denge fiyatı, üretim miktarlarını, ve karlılığı hesaplayalım;