ZEE ZİHİN ENGELLİLERE BECERİ VE KAVRAM ÖĞRETİMİ 12. HAFTA: İPUCUNUN GİDEREK ARTTRILMASIYLA ÖĞRETİM

HANGİ ÖZELLİKLERDEKİ ÖĞRENCİLERLE VE DAVRANIŞLARLA ÇALIŞILMIŞTIR? İpucunun giderek ipucunun arttırılmasıyla öğretim her düzeydeki ZY, görme ve işitme yetersizliği, bedensel yetersizlik, çok engellilik ve otizm gibi farklı yetersizlik gruplarına öğretim yapmakta etkili bir öğretim yöntemi olduğu görülmektedir. Ancak, sıklıkla çalışmaların ileri derecede ZY olan bireylerde yoğunlaştığı görülmektedir. Okulöncesi dönem, ilk okul dönemi ve ergenlerle öğretim yapmakta etkili olduğu araştırma bulguları ile desteklenmektedir. Bir başka deyişle, okul öncesi döneminden yetişkinlik dönemine kadar değişik yaş gruplarındaki kişilere öğretim sunulduğu görülmektedir. Ancak, çoğunlukla yetişkinlerle çalışıldığı da dikkati çeker ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 2

HANGİ ÖZELLİKLERDEKİ ÖĞRENCİLERLE VE DAVRANIŞLARLA ÇALIŞILMIŞTIR? (DEVAM) Öğretilen pek çok becerinin zincirleme davranışlar olduğu görülmüştür. Örneğin, video açıp kapatma, çamaşır ve kurutma makinası kullanma vb. Aynı zamanda tek basamaklı davranışlarla da etkili biçimde öğretim yapıldığına ilişkin araştırma bulguları mevcuttur ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 3

GİDEREK İPUCUNUN ARTTIRILMASIYLA ÖĞRETİMİN KULLANILDIĞI ARAŞTIRMALARDAN ELDE EDİLEN GENEL BULGULAR Öncelikle etkili bir öğretim yöntemidir. Ancak, artan bekleme süreli öğretim ve sabit bekleme süreli öğretim yöntemleri bu yönteme göre daha verimlidir (toplam öğretim süresi, hata yüzdesi ve deneme sayısı açısından) ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 4

UYGULAMAYA YÖNELİK ÖNERİLER Yöntem etkili bir öğretim yöntemidir. Dolayısıyla, geniş kullanım alanı söz konusudur. Bu nedenle, öğretmen ya da uygulamacının bu yöntemi uygulamada akıcılık kazanması gerekmektedir. Ancak, ipucunun giderek arttırılmasıyla öğretimin kullanımı diğer tepki ipucu yöntemlerine göre daha zordur. Çünkü, daha fazla planlama gerektirir. Öğretmen kaç ipucu düzeyi kullanacağına ve kaç tane ipucu kullanacağına karar vermelidir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 5

UYGULAMAYA YÖNELİK ÖNERİLER (DEVAM) Aynı zamanda, ipucunun öğrenci bedeni üzerinde en az kontrol gerektirenden en fazla kontrol gerektirene doğru (en ılımlıdan en az ılımlıya doğru) bir hiyerarşi belirlemek öğrenci ve öğretilen beceriye göre değişmektedir. Örneğin, öğretmen yatak toplama becerisini 2 öğrenciye öğretiyorsa (birinci öğrenci taklit edebilme becerisine sahip diğeri ise, bu beceriye sahip olmayan), her iki öğrenci için de model ipucu kullanmak farklı anlamlar taşır. Bu yöntem her öğrenci için ipucunun bireyselleştirilmesini gerektirir. Örneğin, taklit etme becerisi olmayan bir öğrenci için model ipucu ilk ipucu düzeyinde verilmesi uygunken, taklit beceri olan bir öğrenci için en son düzey olarak sunulabilir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 6

UYGULAMAYA YÖNELİK ÖNERİLER (DEVAM) Son düzey sabit bekleme süreli öğretim yönteminde ve artan bekleme süreli öğretim yönteminde olduğu gibi mutlaka kontrol edici ipucunun sunulmasıdır. Bir başka deyişle, son ipucu düzeyinde öğrencinin doğru tepkide bulunma şansı kesinleştirilir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 7

İPUCUNUN GİDEREK ARTTIRILMASIYLA ÖĞRETİM En az düzeyde ipucu sunma olarak da bilinen ipucunun giderek arttırılmasıyla öğretim, öğrencinin doğru tepkide bulunmasını gerçekleştirecek en az düzeyde ipucu sunulmasıyla öğretime başlanarak, zamanla ipucu düzeyinin arttırılması olarak tanımlanmaktadır. İpucunun giderek arttırılmasıyla öğretimde dört temel yöntemsel özellik söz konusudur ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 8

YÖNTEMSEL ÖZELLİKLER 1.Bu öğretim yöntemi en az üç düzeyden oluşan bir ipucu hiyerarşisi gerektirir. Birinci düzeyde, öğrencinin herhangi bir yardım almaksızın tepkide bulunmasına olanak tanınır (öğrenciye ipucu sunmadan tepkide bulunması fırsatı verilir); ikinci düzeyde ise, öğrenci davranışı üzerinde en az kontrol ve en fazla kontrol gerektiren ipucu düzeyleri arasındaki düzeyler yer alır. Önce hedef uyaran ilk ipucu düzeyinde sunulur ve öğrenciye kendisinden tepkide bulunması beklendiği anımsatılır. İpucu hiyerarşisindeki üçüncü ve son aşamada ise, öğrencinin doğru tepkide bulunmasını kesinleştiren kontrol edici ipucu sunulur ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 9

YÖNTEMSEL ÖZELLİKLER (DEVAM) 2. İpucu hiyerarşisinde her ipucu düzeyinde beceri yönergesi sunulmalıdır ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 10

YÖNTEMSEL ÖZELLİKLER (DEVAM) 3. Hiyerarşiyi izleyerek, ipucunun sunulmasından önce ve sonra öğrencinin tepkide bulunması için belirli bir sürenin bırakılmalıdır. Bu süreye yanıt aralığı denir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 11

YÖNTEMSEL ÖZELLİKLER (DEVAM) 4. İpucu hiyerarşisi içinde, hangi ipucu düzeyinde gerçekleşirse gerçekleşsin, doğru öğrenci tepkileri pekiştirilmelidir. Bir başka deyişle, öğrenci bağımsız olarak doğru tepkide bulunduğunda ya da kontrol edici ipucundan sonra doğru tepkide bulunduğunda her iki doğru tepki de pekiştirilmelidir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 12

BİR ÖRNEK… Ahmet’e “ders sonunda eşyalarını çantasına koyması” öğretilirken, Öğretmen “şimdi tenefüs zamanı” doğal olarak oluşan olaylar beceri yönergesini birleştirerek hedef uyaranını sunabilir ve 5 sn. süreyle Ahmet’in araç- gereçlerini çantasına yerleştirmesini bekleyebilir. Öğrenci ipucundan önce doğru tepkide bulunursa pekiştirilir. Öğrenci ipucundan önce yanlış tepkide bulunursa öğretmen hedef uyaranı tekrar sunar “şimdi teneffüs zamanı” ve ardından bu hedef uyaranla birlikte ilk ipucunu sunar “Ahmet araç-gereçlerini çantana yerleştir.” (ikinci düzeyde ipucudur) ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 13

BİR ÖRNEK (DEVAM)… Öğrenci ipucundan sonra doğru tepkide bulunursa öğrenci davranışı pekiştirilir. Öğrenci ipucundan sonra doğru tepkide bulunmazsa öğretmen hedef uyaranı tekrar sunar “şimdi teneffüs zamanı” ve ardından bu hedef uyarana ikinci ipucunu sunar “Ahmet’in elinden tutarak çantasını açmasını sağlar araç-gereçlerini çantasına yerleştirmesini bekler.” (üçüncü düzeyde ipucudur)ikinci ipucunu sunar ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 14

BİR ÖRNEK (DEVAM)… Öğretmen öğrencinin doğru tepkisini pekiştirir; öğrenci doğru tepkide bulunmamışsa, öğretmen hedef uyaranı sunduktan sonra bir sonraki düzeydeki ipucunu sunar. Bu süreç, öğrenciden beklenen davranış doğru biçimde sergileninceye değin devam ettirilir. Bu öğretim yönteminin temel amacı, öğrenciden sergilemesi beklenen davranışın kontrol edici ipucu sunulmadan önce gerçekleşmesini sağlamaktır (örneğin, ipucunun giderek arttırılmasında belirlenen ilk ipucu hiyerarşisinde doğru tepkide bulunması) ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 15

OLASI ÖĞRENCİ TEPKİLERİ Giderek ipucunun arttırılmasıyla öğretimde olası beş tür öğrenci tepkisi vardır: İpucundan önce ve sonra doğru tepkiler, İpucundan önce ve sonra yanlış tepkiler, tepkide bulunmama. Araştırmacı ya da uygulamacı öğretime başlamadan önce öğrenci tepkilerine ne şekilde tepkide bulunacağını planlamalıdır ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 16

İPUCUNUN GİDEREK ARTTIRILMASIYLA ÖĞRETİMİN AŞAMALARI Öğrencinin tepkide bulunması için verilecek uyaranı belirleme, İpucu hiyerarşisinde yer alacak olan ipucu düzey sayısını belirleme, İpucu hiyerarşisi içinde kullanılacak olan ipucu türlerini belirleme, Belirlenen ipucu türlerini öğrenci davranışı üzerinde en az kontrol gerektirenden en fazla kontrol gerektirene doğru sıralama, ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 17

İPUCUNUN GİDEREK ARTTIRILMASIYLA ÖĞRETİMİN AŞAMALARI (DEVAM) Yanıt aralığı süresini belirleme, Öğrenci tepkilerine sunulacak uygun tepkileri belirleme, Hedef davranışa bağlı olarak uygun veri toplama sistemini belirleme Uygulama, kaydetme ve öğrencinin gösterdiği performansa göre gerekli değişikliklerde bulunma ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 18

ÖĞRENCİNİN TEPKİDE BULUNMASI İÇİN VERİLECEK UYARANI BELİRLEME Öğretmen; beceri yönergesi, çevre düzenlemesi ya da doğal olarak oluşan olaylardan birini ya da birkaçını kullanarak öğrencinin tepkide bulunmasını sağlar. Hedef uyaran daima ipucu hiyerarşisinde birinci düzeyde olmalıdır. Bir başka deyişle, öğrenciye yardım almaksızın tepkide bulunma şansı verilir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 19

ÖĞRENCİNİN TEPKİDE BULUNMASI İÇİN VERİLECEK UYARANI BELİRLEME (DEVAM) Hedef uyaran türü öğrenciye ve öğretilecek beceriye bağlı olarak belirlenir. Örneğin; iki öğrenciye yemek sonrası kirli tabak vb. malzemelerin bulaşık makinasına yerleştirilmesinin öğretimi hedefleniyorsa, bir öğrenci için (ileri derecede ZY olan) hedef uyaran “şimdi sıra kirli tabak vb. makinaya yerleştirmekte” olabilirken, bir diğer öğrenciye (orta derecede ZY olan) yemeğin bitişi hedef uyaran olabilir. Doğal olarak oluşan olayların hedef uyaran olarak kullanımı genellemeyi arttırdığı için yeğlenmelidir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 20

Örnek 1. Yalnız beceri yönergesi “çamaşırları yıka” 2. Beceri yönergesi 1. düzey ipucu ile birlikte “çamaşırları yıka” “çamaşır makinasının kapağını aç” 3. Beceri yönergesi 2. düzey ipucu ile birlikte “çamaşırları yıka” “Öğretmen çamaşır makinasının kapağını açar” 4. Beceri yönergesi 3. düzey ipucu ile birlikte “çamaşırları yıka” “Öğretmen öğrenciye çamaşır makinasının kapağını açması için fiziksel ipucu sunar

İPUCU HİYERARŞİSİNDE YER ALACAK OLAN İPUCU DÜZEY SAYISINI BELİRLEME Giderek ipucunun arttırılması öğretim yönteminin uygun biçimde kullanılabilmesi için ipucu hiyerarşisinde önce hedef uyaranı kendisine yer verilmeli ve ardından en az iki ipucu düzeyi kullanılmalıdır. Dolayısıyla, hiyerarşide en az üç ipucu düzeyi yer almalıdır. Maksimum ipucu sayısı gibi bir ölçüt yokken kullanılacak ipucu öğretilecek beceri ve öğrenciye bağlı olarak belirlenir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 22

Öğretilen beceri tek-basamaklı bir davranışsa 2-3 ipucu düzeyi kullanmak uygunken, zincirleme davranışlar için bu sayı artabilir. Bu aşamada dikkate alınacak bir diğer nokta ise, fazla sayıda ipucu düzeyi kullandıkça, öğrencinin doğru tepkide bulunabilmesi için gereken ipucunu bekleme süresi daha fazla artacaktır. Bu sürenin uzaması ise, genellikle öğrencinin uygun olmayan davranışlar sergilemesine ya da öğretim sırasında hata yapmasına yol açar. Ayrıca, fazla sayıda ipucunun kullanılması toplam öğretim süresini de arttıracaktır ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 23

İPUCU HİYERARŞİSİ İÇİNDE KULLANILACAK OLAN İPUCU TÜRLERİNİ BELİRLEME Bu aşamada öğretmen ya da uygulamacı ipuçlarını değişik bileşimler halinde sunabilirler. Bir ipucu düzeyinde birden fazla ipucunu birleştirerek kullanabileceği gibi sadece bir ipucu türünü de kullanabilir. Öğretilecek beceriye uygun ipuçlarının belirlenmesine ilişkin genel geçer bir kural yoktur. Ancak, deneysel olarak sınamamış olmakla birlikte, öğretilecek becerinin türüne göre ipuçları belirlenebilir. Örneğin öğretilecek beceri sözel bir beceri ise, sözel ipucu kullanılabilir; öğretilecek beceri bir yönergeyi takip etmekse mimik ve resimli ipuçlarını kullanmak daha kolaydır ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 24

İPUCU TÜRLERİNİ ÖĞRENCİ DAVRANIŞI ÜZERİNDE EN AZDAN EN FAZLA KONTROL GEREKTİRENE DOĞRU SIRALAMA Bu yöntemde ipuçları öğrenci bedeni üzerinde en az kontrol gerektiren en fazla kontrol gerektiren göre bir hiyerarşi içinde doğru sıralanır. Hiyerarşi hedef uyaranın sunulması ile başlar (ya da en az yardım ile) ve giderek ipucu düzeyi daha fazla öğretmen yardımı sunma ile devam ettirilir ve son düzeyde kontrol edici ipucu sunulur. Son ipucu düzeyi, kontrol edici ipucu, öğrenci ve öğretilecek beceriye bağlı olarak belirlenir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 25

Örneğin bir becerinin öğretimi için öğretmen model ipucu, fiziksel ipucu ve sözel ipucu kullanmaya karar vermiş olabilir. Bu ipuçları en azdan en çoğa göre sıralanırsa öğretmen şu sıralananlara karar vermelidir Hangi ipucuyla en az yardım sağlanmaktadır Hangi ipucu öğrenciye daha fazla bilgi verir Hangi ipucuyla en çok öğretmen yardımı sunulabilir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 26

ÖĞRETMENİN TÜM BUNLARA KARAR VEREBİLMESİ İÇİN AŞAĞIDA SIRALANAN SORULARI YANITLAMASI GEREKİR Hangi üç ipucu türü öğrenci ve beceri için uygundur? Daha önce öğrenciye bu tür beceriler öğretildi mi? Öğrenci çeşitli becerileri daha önce öğrenmişse, ne tür ipuçları kullanılmıştır? Başka öğrencilere benzer beceri bu yöntemle öğretilmişse takip edilen ipucu hiyerarşisi nedir? ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 27

YANIT ARALIĞI SÜRESİNİ BELİRLEME Bu yöntemde öğretmen ipucu hiyerarşisindeki ilk düzey olan hedef uyaranın sunumundan sonra öğrenciye bağımsız olarak tepkide bulunması için bir süre tanır. Bu süre öğrenci ve öğretilecek beceriye göre değişiklik gösterir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 28

ÖĞRENCİ TEPKİLERİNE SUNULACAK UYGUN TEPKİLERİ BELİRLEME Bu yöntemde öğretmen doğru öğrenci tepkilerinin tümünü pekiştirmelidir (hangi ipucu düzeyine ilişkin doğru tepki olduğuna bakılmaksızın). İpucundan önceki ve sonraki doğru tepkileri pekiştirmek, öğretimin ortalarında yer alan ipucu düzeyinde uyaran kontrolünün sağlanmasını kolaylaştırır. İpucundan önceki ve sonraki tepkilerden öğretmen ya da uygulamacı ipucu yoğunluğunda bir uyarlama yapabilir. Örneğin ipucundan önceki doğru tepkilerde sözel ve nesnel bir pekiştireci birlikte sunarken, ipucundan sonraki doğru tepkilerde sadece sözel pekiştireçler kullanabilir. Pekiştireç kullanımında bir diğer olasılık ise, ipucundan önceki ve sonraki doğru tepkiler için ayrımlı pekiştirme kullanılabilir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 29

İpucu hiyerarşisi için öğrenci hangi ipucu düzeyinde yanlış tepkide bulunursa bulunsun öğretmen öğrencinin sergilediği yanlış tepkiyi keser ve hiyerarşide yer alan bir sonraki ipucunu sunar. Öğrenci ipucu hiyerarşisinde öğrenci hangi ipucu düzeyinde hiç tepkide bulunmazsa, bulunmasın öğretmen hiyerarşide yer alan bir sonraki ipucunu sunar. Yanlış tepkiler için öğretmen hata düzeltmesi yapmak gibi daha başka uygulamalara gidebilir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 30 ÖĞRENCİ TEPKİLERİNE SUNULACAK UYGUN TEPKİLERİ BELİRLEME

HEDEF DAVRANIŞA BAĞLI OLARAK UYGUN VERİ TOPLAMA SİSTEMİNİ BELİRLEME Öğretmen, giderek ipucunun arttırılması öğretim yönteminin etkililiğini değerlendirmek üzere veri toplama yöntemine karar verir. Kayıt formunda öğrenciye ve davranışa ilişkin verilere, öğrencinin performansına ve bu performansa ilişkin betimsel özete yer verilmelidir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 31

UYGULAMA, KAYDETME VE ÖĞRENCİNİN GÖSTERDİĞİ PERFORMANSA GÖRE GEREKLİ DEĞİŞİKLİKLERDE BULUNMA Son aşamada, öğretmen öğretim sürecinde beliren gereksinime göre gerekli değişiklikleri yapabilir. Bu amaçla öğretmen öğretim oturumları verileri günlük olarak grafiğe işler. Öğretmen sadece hedef uyarana öğrencinin yardım almaksızın verdiği doğru tepkileri işleyebileceği gibi, her ipucu düzeyinde sunulan doğru tepkileri de işleyebilir. Bu bilgi öğretmene öğretim sırasında öğrenci performansına bağlı olarak çeşitli uyarlamalar yapma olanağını verir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 32

Bu süreçte çeşitli sorunlar ortaya çıkabilir öğretmen bu sorunlara şöyle çözümler üretebilir: İpucu hiyerarşisinde yer alan son ipucu düzeyinde öğrenci tutarlı bir biçimde hata yapıyorsa öğretmen öğrenci üzerinde daha fazla kontrolü olan yeni bir kontrol edici ipucu belirleyebilir. Öğrenci öğretim oturumunun ortalarında (orta düzeyde ipucunun sunulduğu durumlarda) tutarlı bir biçimde hata yapıyorsa öğretmen ipucu hiyerarşisinde yer alan ipucu düzey sayısını arttırabilir, yeni bir tür ipucu belirleyebilir ya da öğretilen beceriye ilişkin zorluk analizi yapabilir. Öğrenci tutarlı bir biçimde ipucunu bekleyerek doğru tepkide bulunmayı alışkanlık haline getirmişse, öğretmen ipucundan önceki ve sonraki tepkiler için ayrımlı pekiştirme kullanma yoluna gidebilir ZEE 202-Zihin Engellilere Beceri ve Kavram Öğretimi-Arş. Gör. Ahmet FİDAN 33