SES OLAYLARI

a)Ünsüz değişikliği: Türkçe sözcüklerde “b” dudak ünsüzünden önce “n” ünsüzü kullanılmaz. “b” ünsüzü “n” ünsüzünü “m”ye çevirir. ÖRNEKLER: tenbel……tembel, canbaz….cambaz, kanbur….kambur. UYARI:Özel adlarda ve bileşik isimlerde bu kural uygulanmaz. ÖRNEK: istanbul, binbaşı, onbaşı.

b)Ünlü daralması Düz-geniş(a,e) ünlülerden sonra gelen “- yor” eki, bu ünlüleri daraltarak ı,i,u,ü’ye dönüştürür. “y” ünsüzünün daraltıcı etkisi, bu sonucu doğurmuştur. ÖRNEKLER:bak-ma-yor…bakmıyor, bekle-yor…bekliyor, söyle-yor…söylüyor, sakla-yor…saklıyor.

NOT: Kaynaştırma ünsüzlerinden olan “y” kendinden önceki düz-geniş ünlüleri, yalnızca “de- ye-” fiillerinde daraltır. ÖRNEKLER: de - y – en…diyen, ye - y – erek…yiyerek.

c)Ünsüz düşmesi “-cik” eki ile küçültülen adların sonlarında “-k” varsa düşer. ÖRNEK: küçük-cük----küçücük, alçak-cık---alçacık *Nitelik bildiren bazı sözcükler (-e) eki ile türetilirken sonlarındaki “-k” düşer. ÖRNEK: yüksel-el yüksel-,alçak-al- ----alçal- *Rast, ast, üst…sözcükleri ile kurulan bileşik sözcüklerde “t” sesi düşer. ÖRNEK: rast-gele----rasgele, ast-subay----assubay, üst-teğmen-----üsteğmen

d)ünlü(sesli) düşmesi Bu olaya hece düşmesi de denilebilir. Birkaç şekilde görülür. *İkinci hecelerin ortasında dar ünlü bulunan organ ve akrabalık adlarından sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse ikinci hecedeki dar ünlü düşer. ÖRNEK: ağız-ı----ağzı, karın-ı-----karnı ağız-a----ağza, oğul-u----oğlu

* İkinci hheceleri “v/y+dar ünlü (ı,i,u,ü,)+r” olan fiil köklerinden sonra sesli ile başlayan ek geldiğinde ikinci hecelerdeki dar ünlü düşer. ÖRNEK: devir-im----devrim, devir-il----devril-, sıyır-ık----sıyrık, kavur-uk----kavruk, *Türkçe olmayan sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek alınca ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer. ÖRNEK: fikir-e----fikre, akıl-ın----aklın, keşif-in----keşfin, zihin-i----zihni. *Türkçe olmayan sözcüklerle bileşik fiil kurulurken isimdeki ünlü düşer. ÖRNEK: kayıp ol----kaybol-, hapis ol----hapsol-, sabır et-----sabret-.

* Bazı isimler “isimden fiil yapan eki” alırken son hecesindeki ünlü düşer. ÖRNEK: sızı-la- ----sızla-, oyun-a- ---oyna-, yumurta-la- ----yumurtla- * Kimi sıfatlardan fiil üretilirken son hecesindeki ünlü düşer. ÖRNEK: sarı-ar----sarar, kara-ar-----karar. *Geniş seslilerde de sesli hece düşmesi görülebilir. ÖRNEK: ora-da---orda, nere-de---nerde. *Bazı bileşik sözcükler birleşirken hece ünlü düşmesine uğrar. ÖRNEK: Pazar-ertesi----Pazartesi, Cuma-ertesi----Cumartesi, pek-iyi----pekiyi, ne-asıl----nasıl.

e) Ünlü(sesli) Düşmesi “-cık/ -cik” eki dört kelime üzerinde ünlü türemesine neden olur. ÖRNEK: gencecik-----genc-e-cik, biricik-----bir-i-cik, daracık------dar-a-cık, azıcık------az-ı-cık. *“Gülücük ve öpücük “kelimelerinde ünlü türemesi yoktur. Bu kelimelerde (ş) ünsüzü düşmüştür. ÖRNEK: gülücük-----gülüş-cük, öpücük-----öpüş-cük. *(m,p,r,s) ile yapılan pekiştirmede araya (a,e) ünlü türemesi girer. ÖRNEK: yapayalnız-----yap-a-yalnız, güpegündüz-----güp-e-gündüz.

f) Ünsüz(sessiz) Türemesi “n” ünsüzünün “-de,-den” hal eklerinden önce kullanıldığı durumlarda görülür. ÖRNEK: ondan----o-n-dan, ufkundayız-----ufuk-u-n-da-y-ız. Yardımcı fiillerle kurulan bileşik fiillerde görülür. ÖRNEK: reddetmek----red-detmek, affetmek----af-etmek. İsim soylu sözcük ünlü ile başlayan ek alınca ses ikizleşmesi olur.

ÖRNEK: hak-ı-----hakkı, zan-ın-ca----zannımca. (m,p,r,s)ile pekiştirilen sözcüklerde (m,p,r,s) ünsüzleri türemedir. ÖRNEK: masmavi----mas-mavi, yemyeşil-----yem-yeşil. Ünlü ile biten sözcük ünlü ile başlayan ek aldığında araya (y,ş,s,n) kaynaştırma harfini alırlar, kaynaştırma harfleri de türemedir. ÖRNEK: kapıyı----kapı-y-ı, altı----altı-ş-ar.

g) Ulama Sözcük sonlarındaki ünsüzlerin, kendilerinden sonra gelen sözcüklerin başlarındaki ünlülere bağlanmasına ulama denir. ÖRNEK: Yeşil pencereden bir gül at bana. Bakkaldan üç ekmek aldım. UYARI: Noktalama işareti ulamayı bozar. ÖRNEK: Sırtımda yün yastığım, elimde ıhlamurum…