Doç. Dr. Mahmut AKBOLAT GİRİŞ VE TEMEL KAVRAMLAR

Bölüm Hedefi * Bu Bölümde; * toplumsal hayatı düzenleyen kurallar ve bu kurallar arasında hukuk kurallarının yeri ve önemi ele alınacaktır. * Hukuk kurallarına aykırı davranılması halinde karşılaşılabilecek yaptırım türleri ve hukukun kaynakları konusu da işlenmiş olacaktır. * Bölümün sonunda hukukun diğer toplumsal düzen kurallarından farkının, yaptırım türleri ile hukukun yazılı olan ve olmayan kaynaklarının ve bunlar arasındaki ilişkinin öğrenilmiş olması hedeflenmektedir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 2

Anahtar Kavramlar * Hukuk * Sağlık hukuku * Ahlak * Etik * Mevzuat SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 3

İçindekiler GİRİŞ VE TEMEL KAVRAMLAR * Hukuk ve Toplumsal Hayat * Toplumsal Düzen Kuralları * Hukuk Kaynakları * Anayasa * Uluslararası Anlaşmalar * Kanunlar * Kanun Hükmünde Kararnameler * Tüzükler * Yönetmelikler * Adsız Düzenleyici İşlemler * Mahkeme Kararları * Normlar Hiyerarşisi SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 4

Hukuk ve Toplumsal Hayat * İnsan toplumsal bir varlıktır. Toplumsallaşma, insanlığın on binlerce yıla yayılan serüveninin en önemli aşamalarından birisini oluşturur. Toplum, insanlardan meydana gelir. Bununla birlikte toplum, kendisini meydana getiren insanların toplamından daha fazla bir şeyi ifade eder. * Toplum kavramı birçok açıdan tanımlanabilir. Ancak bütün tanımlarda yer alması gereken ortak özellik, toplumun sürüden farkı, yani düzenliliği olmalıdır. Gerçekten de toplum hayatın içinde düzensizliğin olmaması gerekir. Toplum hayatında bunu sağlamak için faydalanılan en önemli enstrüman ise kural koymaktır. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 5

Hukuk ve Toplumsal Hayat * Toplum düzeninin sürekliliğini sağlayan çeşitli kurallar bulunmaktadır. Bu kuralların bir kısmı insanlara çeşitli ödevler yüklerken, diğer bir kısmı da haklar tanır. Bu kurallarla toplumsal hayat belli bir düzen içinde yürür ve toplumsal hayatın devamlılığı sağlanır. Toplumsal hayatın varlığını sürdürmesi için zorunlu olan bu kurallara toplumsal düzen kuralları adı verilir. * Toplumsal düzen kurallarına aykırı davrananlara ise toplum düzeni çeşitli tepkiler gösterir. Bu tepkilere yaptırım adı verilmektedir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 6

Toplumsal Düzen Kuralları * Toplumsal düzen kuralları çeşitli kategorilere ayrılır. Bunlar;. * Din Kuralları * Ahlak Kuralları * Görgü Kuralları * Hukuk Kuralları SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 7

Din Kuralları * Belki de toplumsal hayatı düzenleyen ve toplum düzenini koruyan en eski kurallar din kurallarıdır. * Günümüzde, sadece dinsel kurallarla yönetilen toplumlarda değil, laik toplumlarda da din kuralları toplumsal hayata yön verir. * İnsanların birbirleri ile ilişkilerini düzenleyen çok sayıda din kuralı bulunmaktadır. Ancak laik devletlerde din kurallarına uymamanın herhangi bir maddi yaptırımı bulunmaz. Din kurallarına uymak ya da uymamak esasen insanların vicdanları ve manevi dünyaları ile ilgili bir husustur. Diğer bir ifade ile din kurallarına uymamanın yaptırımı manevidir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 8

Din Kuralları * Sağlık hukuku kurallarının oluşturulmasında dinsel inançların ve din kurallarının da etkisi bulunmaktadır. * Örneğin gerek ülkemizde gerekse batı toplumlarında, gebeliğin rıza ile sonlandırılması uzun yıllar yasaklanmıştır. Kuşkusuz bu yasağın konulmasında dinsel inançların etkisi inkar edilemez. * Ötanazi konusunda da din kurallarının etkili olduğu bir gerçektir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 9

Ahlak Kuralları * Ahlak insanlara özgüdür. Bununla birlikte tarih, gelenekler, eğitim, dini inançlar gibi pek çok kültürel unsurdan etkilenir. İnsanın bu karmaşık ve çok katlı yapısının entelektüel çözümlemesi etik disiplininin çalışma alanını oluşturur. * Ahlak kuralları da diğer toplumsal düzen kuralları gibi toplum düzenini korumayı amaçlar. Ancak ahlak kurallarına uymamanın da yaptırımı manevidir. * Zaman içinde ahlak kuralları hukuk kuralına evrilebilir. Eğer bir ahlak kuralı hukuk kuralı haline gelmişse, bu kurala uymayanlar artık maddi yaptırıma da tabi tutulur. Örneğin tanıkların yalan söylemesi SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 10

Ahlak Kuralları * Etik çalışma disiplininin amacı ahlaki davranışın yapısını evrensel yanını ve farklılık gösteren özelliklerini bulup ortaya çıkarmaktır. * Tarihi gelişim seyri boyunca etik disiplini çeşitli yaklaşımlar geliştirmiştir. Bunların tümünün tam anlamıyla fikir birliği içinde olduğu söylenemez. Hukuk, ödev, sorumluluk, erdem, mutluluk, ilkeler, erişilen sonuç, kavramları fikirleri etrafında şekillenen birçok etik sistemler oluşturulmuştur. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 11

Ahlak Kuralları * Burada üzerinde durulması gereken diğer bir konu, insan evrensel ahlak deneyimidir. * Bu bakımdan karşımıza iki kavram çıkar: Değer ve Ödev. * Değerler tüm insanlar ve toplumlarca algılanır ve kavranır, çoğunlukla da belli topluma ve kültüre özgüdür. Değerler, ilkeler, normlar, yasalar, erdemler gibi ahlaki kavramların zeminini oluşturur. Etiğin en önemli hedeflerinden biri değerlerin ve değer çatışmalarının entelektüel olarak analizini yapmak ve ödevleri tanımlayabilmektir. * Ödevler ise her bir özgül durumda incelenen değerlerle ilgilidir ve değerleri etkiler. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 12

Ahlak Kuralları * Etik ve ahlak genellikle birbiriyle karıştırılır. * Etik, ahlak konusunda, geçmiş, şu an ve geleceğe ilişkin karar ve eylemlerin dikkatli ve sistematik biçimde düşünülmesi ve çözümlenmesi ile uğraşır. * Ahlak insanların karar ve eylemlerinin değersel boyutudur. Ahlakın dili “haklar”, “sorumluluklar” ve “erdemler” gibi isimler ve “iyi”, “kötü”, “doğru” ve yanlış”, “haklı” ve “haksız” gibi sıfatlar içerir. * Bu tanımlamalara göre etik bilmekle ilgiliyken, ahlak yapmakla ilgilidir. Aradaki ilişki, etiğin insanların belli bir yönde karar vermesi veya eyleme geçmesi için akla yatkın bir ölçüt sağlamaya çalışması ile kurulur SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 13

Görgü Kuralları * Görgü kuralları nezaket içeren davranışlar bütünüdür. Kişilerin karşılıklı ilişkilerinde ya da toplum hayatının çeşitli görünümlerinde (bayram, düğün, cenaze gibi) uyulan toplumsal düzen kurallarına görgü kuralları adı verilmektedir. * İş yaşamında da normal yaşamdakine benzer şekilde kabul gören görgü kuralları bulunmaktadır. Bu kurallar iş ortamında ya da toplumda insan ilişkilerini güzelleştiren davranış kalıplarıdır. * Görgü kurallarına uymamanın yaptırımı da manevidir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 14

Hukuk Kuralları * Toplumsal düzen kurallarının en önemlisi hukuk kurallarıdır. Hukuk kuralları kişilerin hem birbirleri ile hem de devletle ilişkisini düzenler. Kişiler, hukuk kurallarına uygun davranmak zorundadır. * Bir toplumsal düzen kuralı olması itibari ile hukuk kurallarının diğer toplumsal düzen kurallarından ilk görünüşte bir farkı yoktur. Hatta hukuk kuralları bazen din ve ahlak kurallarından esinlenerek ihdas edilir. Ancak bu şekli benzerlik yanıltıcı olmamalıdır. Keza hukuk kuralları diğer toplumsal düzen kurallarından bir boyutuyla esaslı bir şekilde ayrılır. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 15

Hukukun Tanımı * Hukuk, varlığı herkesçe kabul edilen ya da tanınan bir üstün otoritenin (devletin) zoruyla desteklenmiş toplumsal düzen kurallarının toplamı olarak tanımlanabilir. * Peki hukuk kurallarını bu kadar önemli ve diğer toplumsal düzen kurallarından farklı kılan özellikleri nelerdir? * Bu sorunun cevabı hukukun tanımında yer almaktadır. Dikkat edilirse hukuk kuralları için, devlet otoritesinin zoruyla desteklenmiş kurallar bütünü tanımını kullanılmaktadır. O halde, hukuk kurallarına uymamanın yaptırımı olarak karşımıza devlet gücü çıkacaktır. Oysa diğer toplumsal düzen kuralları için böyle bir yaptırım söz konusu değildir. Bu kurallara uyulmaması karşısında insanlar kınanabilir, ayıplanabilir, arkadaşlıklarını ve dostluklarını kaybedebilir ancak devlet sadece bu kurallara uymadığı için insanlara zor uygulamaz. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 16

Yaptırım * Bireylerin hukuk kurallarına uymama gibi bir seçenekleri bulunmamaktadır ve böyle bir durumda kamu gücü devreye girecektir. * İşte bu tür durumlarda yani hukuk kurallarına aykırı davranılması halinde, hukuk düzeni kişilere bir tepki gösterir. Bu tepkiye genel olarak yaptırım adı verilmektedir. * Hukuk düzeninde tek bir yaptırım türü bulunmaz. Yaptırımlar çok çeşitli görünümlerde ortaya çıkabilir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 17

Yaptırım * Yaptırımlardan bazıları şunlardır: * Ceza: Hukuk eğitimi almamış kişilerin yaptırım sözcüğünü duyduklarında ilk akla gelen yaptırım biçimidir. Ancak ceza, uygulamada o kadar da sık rastlanan bir yaptırım türü değildir. Ceza, ceza normu içeren bir hukuk kuralının ihlali halinde uygulanır. * Türk Ceza Kanunun 25 inci maddesine göre suç karşılığında uygulanan yaptırım olarak cezalar, hapis ve adli para cezası olarak belirlenmiştir. Hapis cezaları ise ağırlaştırılmış müebbet hapis, müebbet hapis ve süreli hapis cezası olmak üzere üçe ayrılır. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 18

Yaptırım * Tazminat: Tazmin etmek, hukuka aykırı davranarak üçüncü kişilere zarar veren kişilerin bu zararları gidermeleri anlamına gelmektedir. * Sözgelimi hatalı ameliyat yapan hekimin davranışı sonucunda hasta maddi ve manevi zarara uğramış ise hekim bu davranışının neticesinde ortaya çıkan zararı karşılamakla yükümlüdür. * Tazminat yaptırımı özel hukuk alanına ilişkin bir yaptırımdır ve bir zararın giderilmesi amacına yöneliktir. * Tazminat sıklıkla karıştırıldığı üzere bir ceza değildir. Cezadan ayrı bir yaptırımdır. Bu sebeple “tazminat cezasına mahkum edilmek” diye bir hukuki durum oluşmaz. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 19

Yaptırım * Cebri İcra: Bir alacağın borçlu tarafından alacaklıya ödenmemesi halinde, bunun kamu gücüyle zorla alınarak alacaklıya verilmesi anlamına gelen cebri icra yaptırımı belki de en çok uygulanan yaptırım türüdür. * Ülkemizde adli mercilere yapılan başvuruların büyük bir kısmını icra takipleri oluşturmaktadır. * Bir özel hastane Sosyal Güvenlik Kurumuna hizmet sunmuş ve Sosyal Güvenlik Kurumu da bu hizmetin bedelini özel hastaneye ödememiş ise, özel hastane bu alacağını cebri icra yoluyla takip ederek tahsil edebilir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 20

Yaptırım * Butlan: Yapılmış bir hukuki işlemin hukuk nezdinde geçersiz sayılmasıdır. Anayasamız ilkesel olarak sözleşme özgürlüğünü tanıyor olsa da hukuka, kamu düzenine ve ahlaka aykırı sözleşmeler batıl kabul edilmiştir. Bu tür sözleşmelere de butlan yaptırımı uygulanır. * Örneğin hukukumuzda organ ticareti yasaklanmıştır. Hekim ile hasta arasında akdedilen sözleşmelere kural olarak Borçlar Hukukumuzun vekalet sözleşmesine ilişkin hükümleri uygulanmaktadır. Bu sözleşmeye göre hekim hastaya tedavi garantisi veremez. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 21

Yaptırım * İptal: İdare hukukuna özgü bir yaptırım çeşididir. Sağlık hukuku uygulamalarında sıkça uygulanan bir yaptırım türüdür. Genel olarak hukuka aykırı idari işlemlerin iptal edilmesi anlamında kullanılır. * Sözgelimi özel muayenehane açmak isteyen bir hekimin talebi sağlık müdürlüğünce hukuka aykırı bir biçimde reddedilmişse, bu işleme karşı iptal davası açılarak işlemin iptali sağlanabilir. * Özel hastanelerle ilgili bir yönetmelik hükmüne veya uzmanlık eğitimiyle ilgili genelge, yönerge, tüzük gibi idari düzenleyici işlemlere karşı da iptal yaptırımı uygulanabilir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 22

Hukukun Bölümleri * Bir toplumda yaptırım gücü olan kurallar bütünü olarak tanımlanan hukuk, Anayasa hukuku, tazminat hukuku, ceza hukuku, özel hukuk, sözleşme hukuku, vekâlet sözleşmesi gibi dallanarak çeşitlenir. * Hukuk ile etiğin kesiştiği, medeni hukuk ile ceza hukukunu ilgilendiren meselelerde ise tıp/sağlık hukuku 1960’lı yıllardan beri hızla büyüyüp gelişmektedir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 23

Sağlık Hukuku * Sağlık hizmetlerinin sunumunda, sağlık çalışanlarını, hastaları, hasta yakınlarını, sağlık hizmeti sunanları, sağlık hizmeti alanları etkileyen uygulamalar ile ilgili tüm yasal ve hukuki düzenlemeler ve metinler sağlık hukukunun kapsamına girmektedir. * Hastane yöneticileri, çalışanları, hekimler, hemşireler, hastabakıcılar ve diğer yardımcı sağlık çalışanları; akademik araştırmacılar; hastalar ve yakınları; ilaç ve tıbbi cihaz üreticileri ve dağıtımcıları; sağlık sigortası uzmanları; hükümet ve bakanlık yetkilileri; sağlık hizmeti sunan diğer görevliler sağlık hukukunun taraflarıdır. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 24

Önemli Sağlık Hukuku Davaları * 21 yaşında iken aniden bitkisel hayata girerek (1975) yaşam destek ünitelerine bağlanan Karen Ann Quinlan ( ) vakası önemli davalardan biridir. * Ailesi kızlarının bu durumda yaşamasına razı olmayıp cihazların kapatılmasını istemişler, hastane yetkilileri bunu reddedince yerel mahkemeye başvurarak, bu kararı aldırtmışlardı. Ancak yapay solunum ve beslenme aletleri durdurulmasına karşın, Karen, bilinci kapalı ve koma hali devam etmekle birlikte kendi başına soluk almaya devam edince karar uygulanmamıştı. * Karen dokuz yıl bitkisel hayat ve koma durumunda yaşamaya devam etmiş, 1985 yılında pnömoniden ölmüştür. * Yapılan otopside beyni ayrıntılı olarak incelenmiş, korteks ve thalamusu önemli ölçüde zarar görmüş olmakla birlikte beyin sapının hasarsız olduğu saptanmıştır. * Bu vaka ötanazi, yasal vesayet, ileriye dönük hasta direktifleri, hastane etik kurulları, terminal dönem hasta bakımı ile ilgili ciddi tartışmaları gündeme getirmiştir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 25

Önemli Sağlık Hukuku Davaları * Sağlık alanında en büyük skandal ABD’de 1932’de Tuskegee Üniversitesi’nde 399 zenci sifilis hastası ile 201 zenci sağlıklı gönüllü üzerinde yürütülen araştırmada ortaya çıkmıştır. * Hasta katılımcılar 40 yıl süreyle tedavisiz bırakılmışlardır yılında sifilis tedavisinde penisilinin etkisi bulunmasına rağmen araştırmacılar katılımcılara bu tedaviyi uygulamamışlardı. * 1947 yılında kabul edilen ve araştırmaya katılımda gönüllük esasını getiren Nürnberg Kodu ilkelerinin bu araştırmaya uygulanmasına gerek görülmemiştir. Tuskegee araştırması 40 yıl sürmüş 1972’de gerçek ortaya çıktığında yüzlerce hasta zaten ölmüş, eşlerine ve konjenital olarak çocuklarına hastalık bulaşmıştır. * Bu skandal ABD’de National Review Board (Etik Kurullar)ın kurulmasını başlatan “National Commission for the Protection of Human Subjects of Biomedical and Behavioral Research and the National Research Act” isimli yasanın çıkmasını sağlamıştır. Ayrıca, dünya çapında “Aydınlatılmış Onam”ın önemini kanıtlayarak biyoetik ve hukukta bir kilometre taşı niteliği kazanmıştır SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 26

HUKUK KAYNAKLARI * Hukuk kuralı dediğimizde çoğunlukla aklımıza kanunlar gelmektedir. Gerçekten de kanunlar hukukun en başta gelen kaynakları arasında sayılsa da tek ve biricik kaynağı da değildir. * Hukukun kaynakları çeşitlidir. Sağlık Hukukunun da diğer hukuk dallarında olduğu gibi en önemli kaynakları; * Anayasa, * uluslararası anlaşmalar, * kanunlar, * kanun hükmünde kararnameler, * tüzükler ve * yönetmeliklerdir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 27

Anayasa * Yazılı hukuk kurallarının en üstünde Anayasa yer alır. Devletin kuruluşu ve temel organları Anayasada belirlenmiştir. Anayasalar kolayca değiştirilememeleri itibariyle diğer kanunlardan ayrılır. Bütün kanunlar, kanun hükmünde kararnameler, tüzükler, bakanlar kurulu kararları, yönetmelikler Anayasaya uygun olmak zorundadır. Kanunlar ve kanun hükmünde kararnamelerin anayasaya aykırılığı Anayasa Mahkemesince denetlenir. * Anayasada sağlıkla ilgili hükümler de bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesi kararlarında genel olarak Anayasanın 56. maddesi sağlık hakkıyla ilgili temel kural olarak kabul edilmektedir. Yüksek Mahkeme adı geçen maddeyi sağlık, çevre ve konut hakkı ile devletin bu konulardaki ödevlerini düzenleyen Anayasa hükmü olarak kabul etmektedir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 28

Anayasa * Anayasanın 17. maddesi de beden bütünlüğünün dokunulmazlığı ve tıbbi bilimsel deneylerle ilişkilidir. 17 ve 56. maddelerinde sağlık hizmetleri ve sağlık hakkı alanında benimsenen temel ilkelerden bazıları: 1. Herkes hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürme hakkına sahiptir. 2. Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. 3. Herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı vardır. 4. Devlet, sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp düzenleyebilir. 5. Sağlık hizmeti hem kamu hem de özel sağlık kurumlarınca sunulabilir. 6. Tıbbi zorunluluklar dışında hiç kimsenin vücut bütünlüğüne dokunulamaz. 7. Hiç kimse, kanunda gösterilen haller dışında, bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 29

Uluslararası Anlaşmalar * Anayasanın 90. maddesine göre usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası anlaşmalar kanun hükmündedir. * Uluslararası anlaşmaların Anayasaya aykırılığı ileri sürülememektedir. * Yine Anayasada 2004 yılında yapılan bir değişiklikle temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası anlaşmaların kanunlarla çelişmesi durumunda uluslararası anlaşma hükümlerinin esas alınacağı kuralı getirilmiştir. Temel hak ve özgürlüklere ilişkin en önemli uluslararası anlaşma İnsan Hakları Evrensel Bildirgesidir. * 2003 yılı sonunda 5013 sayılı Kanunla Biyotıp Sözleşmesi kabul edilmiştir. Biyotıp Sözleşmesi ile kanunlar arasında bir çelişki çıkarsa uyuşmazlık Biyotıp Sözleşmesine üstünlük tanınarak çözümlenecektir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 30

Uluslararası Anlaşmalar * Biyotıp Sözleşmesi Avrupa Konseyi çerçevesinde 4 Nisan 1997 tarihinde imzaya açılmış ve birçok ülke tarafından imzalanmıştır. Uzun adı, Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi olan sözleşme, biyoloji ve tıbbın uygulanmasında, insanların hak ve özgürlüklerine saygı gösterilmesini güvence altına alma amacıyla hazırlanmıştır. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 31

Uluslararası Anlaşmalar * Biyotıp Sözleşmesinde benimsenen başlıca ilkelerden bazıları; 1. İnsanın menfaatleri ve refahı, bilim veya toplumun menfaatlerinin üstündedir. 2. İmzacı devletler kendi egemenlik alanlarında, uygun nitelikteki sağlık hizmetlerinden adil bir şekilde yararlanılmasını sağlayacak önlemleri alır. 3. Araştırma dahil, sağlık alanında herhangi bir müdahalenin, ilgili mesleki yükümlülükler ve standartlara uygun olarak yapılması gerekir. 4. Sağlık alanında herhangi bir müdahale, ilgili kişinin bu müdahaleye özgürce ve bilgilendirilmiş bir şekilde muvafakat etmesinden sonra yapılabilir. 5. Bir kimseye, genetik kalıtımı nedeniyle herhangi bir ayrımcılık uygulanması yasaktır. 6. Biyoloji ve tıp alanında bilimsel araştırma, Sözleşme hükümlerine ve insan varlığının korunmasını güvence altına alan diğer yasal hükümlere bağlı kalmak kaydıyla, serbestçe yapılabilir. 7. İnsan vücudu ve onun parçaları, bu nitelikleri dolayısıyla, ticari kazanç sağlanmasına konu olamaz. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 32

Kanunlar * Kanunlar TBMM tarafından çıkarılan yazılı hukuk kurallarıdır. Kanunları değiştirme ve kaldırma yetkisi de TBMM’ye aittir. Kanunlar sadece milletvekilleri veya Bakanlar Kurulunca teklif edilebilir. Bakanlar Kurulu tarafından yapılan tekliflere kanun tasarısı, milletvekillerince yapılan tekliflere ise kanun teklifi denir. * TBMM tarafından çıkarılan kanunlar onbeş gün içinde Cumhurbaşkanınca yayımlanır. Ancak Cumhurbaşkanı her kanunu yayımlamak zorunda değildir. Cumhurbaşkanı, yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı kanunları, bir daha görüşülmek üzere, TBMM’ye geri gönderebilir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 33

Kanunlar * Kanunların tamamının veya belirli madde ve hükümlerinin şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde iptal davası açabilir. * Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar sağlık alanında bir çok kanun çıkarılmıştır. Bu kanunlar sağlık hukukunun başta gelen kaynakları arasında sayılmaktadır. * Sağlıkla ilgili kanunlarımızın önemli bir kısmı Cumhuriyetin kuruluş yıllarında çıkarılmıştır. Örneğin Adli tıp hizmetlerini düzenleyen Tababeti Adliye Kanunu 1921 yılında kabul edilmiştir. Ancak bu Kanun 2007 yılında yürürlükten kaldırılmıştır. Sağlık hukuku uygulamasında sıkça başvurulan Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun da 1928 yılında ihdas edilmiştir. * Son yıllarda sağlık alanında yoğun bir kanunlaştırma faaliyeti yürütülmektedir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 34

Kanun Hükmünde Kararnameler * Kanun Hükmünde Kararnameler Bakanlar Kurulunca çıkarılan hukuksal düzenlemelerdir. Bakanlar Kurulu kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisini TBMM’den alır. Buna yetki kanunu adı verilir. Anayasada gösterilen temel haklar, kişi hakları ve ödevleri ile siyasi haklar ve ödevler kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez. Ancak sıkıyönetim ve olağanüstü hal dönemlerinde, temel haklar, kişi hakları ve siyasal haklar ve ödevler alanı da Kanun Hükmünde Kararnamelerle düzenlenebilmektedir. * Buna karşılık sosyal ve ekonomik haklar kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenebilir. * 2011 yılı Ağustos ayında hekimlerin bir sosyal ve ekonomik hak olan çalışma hakkına ilişkin bir kanun hükmünde kararname çıkarılmıştır. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 35

Kanun Hükmünde Kararnameler * Kanun hükmünde kararnameler, Resmi Gazetede yayımlandıkları gün yürürlüğe girer. Ancak, kararnamede yürürlük tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gösterilebilir. Kanun Hükmünde Kararnamelerin, Resmi Gazetede yayımlandıkları gün Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulması gerekmektedir. Yetki kanunları ve bunlara dayanan kanun hükmünde kararnameler, Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonları ve Genel Kurulunda öncelikle ve ivedilikle görüşülür. * 2011 yılında çıkarılan bir Kanun Hükmünde Kararname ile Sağlık Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri düzenlenmiştir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 36

Tüzükler * Tüzükler Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan idari düzenleyici işlemlerdir. * Tüzükler kanunun uygulanmasını göstermek ve emrettiği işleri belirlemek üzere çıkarılır. Kanunlar genel ve soyut kurallar içerir. Hayattaki her ayrıntının önceden öngörülerek buna uygun kanun yapılması mümkün olmadığı gibi aynı zamanda gereksizdir. Zaman ve toplum sürekli değişim ve gelişim içindedir. Bu sebeple kanunlarda daha genel kurallar ihdas edilir ve ayrıntılı düzenlemeler tüzük ve yönetmeliklere bırakılır. Tüzükler Anayasa ve kanunlara aykırı olamaz. * Tüzükler için öngörülen şekil şartlarından birisi Danıştay incelemesinden geçirilme koşuludur. Tüzüğü hazırlayan Bakanlar Kurulu bunu önce Danıştay’ın incelemesine sunmak zorundadır. Danıştay incelemesinden geçmeden çıkarılan tüzükler şekil eksikliğinden dolayı iptal edilir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 37

Tüzükler * Tüzükler Cumhurbaşkanınca onaylanır ve Resmi Gazetede yayınlanır. Bir tüzük değişikliğinin de yine tüzükle yapılması gerekir. * Tüzükler sadece Bakanlar Kurulunca çıkarılabilmektedir. Bakanlar Kurulunun tüzük çıkarma yetkisinde herhangi bir Anayasal veya yasal sınırlama bulunmamaktadır. Ancak tüzüğün mutlaka bir kanuna dayanarak çıkarılması gerekir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 38

Tüzükler * Tüzüklerle ilgili bir önemli kural da çıkarılma zorunluluklarına ilişkindir. Bazen kanunlarda “bu hususlar tüzükle düzenlenir gibi” hükümler yer almaktadır. Bu tür durumlarda tüzük çıkarılması zorunludur. Nitekim sağlıkla ilgili birçok tüzük için kanunlarda bu tür hükümler yer almaktadır. Örneğin Radyoloji, Radiyom ve Elektrikle Tedavi ve Diğer Fizyoterapi Müesseseleri Hakkında Kanunun 3. maddesinde Radyoloji Merkezleriyle ilgili tüzük çıkarılacağı hükme bağlanmış ve buna dayanarak Radyoloji, Radyom ve Elektrikle Tedavi Müesseseleri Hakkında Nizamname çıkarılmıştır. * Tüzükler birer idari işlem niteliğindedir ve Anayasaya göre idarenin her türlü işlemi yargı denetimine tabidir. Bir tüzüğün Resmi Gazetede yayınlanmasından itibaren altmış gün içinde Danıştay’da tüzük iptal davası açılabilir. Ayrıca, bir tüzüğün uygulanması ile ilgili idari işlemler ile birlikte bu işlemin dayanağı olan tüzüğe karşı da iptal davaları açılabilir. * Özel Hastaneler Tüzüğü, Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi (Tüzüğü), Fizyoterapi ve Bunlara Benzer Müesseseler Hakkında Nizamname, Radyom ve Elektrikle Tedavi Müesseseleri Hakkında Nizamname, Rahim Tahliyesi ve Sterilizasyon Hizmetlerinin Yürütülmesi ve Denetlenmesine İlişkin Tüzük sağlık alanındaki başlıca tüzükler arasında sayılabilir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 39

Yönetmelikler * Başbakanlık, Bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere yönetmelik çıkarabilir. * Anayasada söz edilmemekle birlikte Bakanlar Kurulu da yönetmelik çıkabilir. Nitekim Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği Bakanlar Kurulunca çıkarılmıştır. * Yönetmelikler Anayasa, kanun ve tüzüklere aykırı olamaz. Bütün yönetmeliklerin Resmi Gazetede yayınlanma zorunluluğu bulunmamaktadır. * Yönetmelikler de idari yargının denetimine tabi düzenleyici işlemlerdir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 40

Adsız Düzenleyici İşlemler * Anayasada idari organlar tarafından çıkarılacak düzenleyici işlemlerden sadece tüzük ve yönetmeliğe ilişkin kurallar yer almaktadır. Oysa bunlardan başka idari düzenleyici işlemler de vardır. Örneğin Sağlık Bakanlığı görev alanıyla ilgili olarak çok sayıda yönerge, tebliğ, genelge çıkarmıştır. İşte Anayasada tanımlanmamış, ancak uygulamada kullanılan bu tür düzenleyici işlemlere adsız düzenleyici işlemler denilmektedir. * Uygulamada idarenin adsız düzenleyici işlemleri arasında bir hiyerarşik ilişki bulunup bulunmayacağı konusunda tereddütler bulunmaktadır. Kimi hukukçular adsız düzenleyici işlemlerin Yönetmeliklerle aynı hukuksal statüye sahip olduğunu kabul ederken bunlar arasında hiyerarşik bir ilişki olduğunu savunanlar da bulunmaktadır. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 41

Mahkeme Kararları * Mahkeme kararları da hukukun önemli kaynakları arasında sayılmaktadır. * Mahkemeler bir hukuki uyuşmazlıkla karşılaştıklarında bunu çözmekle yükümlüdür. Hiçbir mahkeme hukuki sorun ne kadar karmaşık olursa olsun ben bu işin içinden çıkamıyorum diyemez. Mutlaka bir hukuki çözüm üretmelidir. * Bu süreçte hakimler hukuk kurallarını yorumlar, anlamlandırmaya çalışır. Zamanla bu hükümler istikrar kazanır ve hukukun kaynağı haline gelir. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 42

Normlar Hiyerarşisi * Hukuk düzenimizde en üstün hukuk normu anayasadır. Anayasanın altında insan hakları alanında imzalanmış ve kabul edilmiş uluslararası anlaşmalar gelmektedir. Kanunlar ve kanun hükmünde kararnameler eşit hukuksal güce sahiptirler ve belirtilen nitelikteki uluslararası anlaşmalardan daha sonra gelirler. * İdari düzenleyici işlemler ise hem Anayasa, hem insan hakları alanında düzenlenmiş uluslararası anlaşmalara hem de kanun ve kanun hükmünde kararnamelere aykırı olamaz. Yine idari düzenleyici işlemlerden tüzükler diğerlerine nazaran daha üstün hukuk normlarıdır. Bakanlar Kurulunca çıkarılan Yönetmelikler de Bakanlıklar ve diğer kamu tüzel kişilerince çıkarılan yönetmeliklerden daha üstündür. SAĞLIK HUKUKU VE MEVZUATI 43

SORULAR