ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ DENEMELERİ

TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI Türkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisidir. Mustafa Kemal Paşa'nın eski silah ve dava arkadaşları olan Kâzım Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ve Adnan Adıvar’ın öncülüğünde 17 Kasım 1924’te kurulmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası başkanlığına Kazım Karabekir Paşa, Başkan yardımcılıklarına Dr. Adnan (Adıvar) ve Hüseyin Rauf Bey’ler, Genel Sekreterliğine Ali Fuat Paşa getirilmişti

Çoğu yüksek öğretim görmüş olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın mensupları aynı zamanda devlet memuriyetinden gelmişlerdi Parti tüzüğünün 6. maddesi: “Terakkiperver Fırka dini inançlara ve fikirlere hürmetkardır.” Şeklindedir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın beyannamesi ve programı incelendiğinde, siyasal ve ekonomik alanda liberal demokrasiyi savunduğu görülecektir.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası içerisinde yer alan gruplar şöyledir: İnkılabın gerçekleştirilmesinde tatbik edilecek usuller bakımından muhalif olanlar. (Kazım Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Cafer Tayyar Eğilmez) İnkılabın eski İttihat ve Terakki Fırkasını ihya suretiyle yürütülmesini isteyenler (İsmail Canbolat, Kara Vasıf, Halis Turgut) Cumhuriyete muhalif olup meşruti bir saltanat taraftarı olanlar. (Lütfi Fikri Bey ve arkadaşları) Muhalefeti sırf şahsi nüfuz ve kudretlerini devam ettirebilmek için körükleyenler. (Doğu illerindeki Ağalar ve Şeyhler)

*Partinin kuruluşundan kısa bir süre sonra Halk Fırkası’nın meclis grup toplantısında İsmet Paşa Hükümeti’nin ülkede sıkıyönetim ilân edilmesi konusundaki isteğinin reddedilmesi üzerine, İsmet İnönü hükümetten ayrılır ve yerine Fethi (Okyar) Bey’in başkanlığında yeni bir hükümet kurulur. *Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası milletvekilleri Fethi Bey Hükümeti’ne güvenoyu verirler ve aynı zamanda da ülke çapındaki teşkilâtlanmalarını hızlı bir şekilde sürdürürler.

*Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasıyla başlayan gelişmeler, doğuda Şeyh Sait’in önderliğinde bir isyanın patlak vermesiyle yeni bir boyut kazanır. *Doğu isyanı 13 Şubat 1925 tarihinde Bingöl’ün Ergani ilçesinin Piran köyünde başlamış ve çok kısa bir sürede Doğu ve Güneydoğu illerine yayılan hem etnik hem de dini yönü bulunan bir isyana dönüşmüştür. *İsyanın gelişmesine karşılık yeterli sert önlemleri almamakla suçlanan Fethi Bey Hükümeti, düşürülerek yerine sertlik yanlısı politikalarıyla tanınan İsmet İnönü Hükümeti kurulur.

Halk Fırkasında “muhalefete sıcak bakmayan” bazı milletvekilleri Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kapattırmak için doğudaki isyanla bu partiyi ilişkilendirmeye çalışmaktaydılar. Nitekim Halk Fırkası’ndan gelen baskılar üzerine Fethi Bey, hükümeti adına Kazım Karabekir Paşa’dan partilerini kapatmalarını istemişti. Bu öneriyi Kazım Karabekir Paşa reddetmişti. “Şark İstiklâl Mahkemesi” partinin Urfa ve bazı doğu şubelerinin ve yöneticilerinin Şeyh Sait İsyanı’nın genişlemesinde rol oynadığı şeklindeki kararını Ankara’da bulunan Ankara İstiklâl Mahkemesine göndermiş, bu mahkemede Terakkiperver Fırka’nın kapatılmasını sağlayacak alt yapıyı oluşturmuştu. Bunun üzerine İsmet Paşa Hükümeti, 3 Haziran 1925’te Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanarak Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması konusunda bir karar almıştı. Böylece Cumhuriyet Türkiyesi’nin ilk teşkilâtlı muhalefet hareketi bu şekilde tasfiye edilmişti. *Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra bu partiyi kuran Milli Mücadele Hareketi’nin önde gelen paşaları ve diğer milletvekilleri aktif siyasi hayattan uzaklaştırılmışlardı.

SERBEST CUMHURİYET FIRKASI (12 Ağustos 1930) *Serbest Cumhuriyet Fırkası, kendinden önce kurulan ve 5 yıl önce kapatılmış bulunan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasına göre gerek kuruluş ve gerekse sona eriş biçimine göre oldukça farklı özellikler gösterir. İki partide Cumhuriyet Halk Fırkası içerisinden doğmuş olmasına rağmen, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, doğal bir muhalefet hareketinin partiden ayrılmasıyla oluşmuştur. *Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın fiilen ortaya çıkışını sağlayan olaylar, eski Başbakanlardan ve o dönemde Paris Büyükelçiliği görevinde bulunan Ali Fethi Bey’in 1930 yılının sonlarına doğru (22 Temmuz) iznini geçirmek üzere İstanbul’a gelmesiyle başlamıştır.

Serbest Cumhuriyet Fırkası 12 Ağustos 1930’da resmen kurulmuştur *Serbest Cumhuriyet Fırkası 12 Ağustos 1930’da resmen kurulmuştur. Yeni partinin siyasal yelpazedeki yeri Atatürk ile Fethi Bey arasına da konuşulup kararlaştırılmıştı. Hatta partiye “Serbest Cumhuriyet Fırkası” adı da M. Kemal Paşa tarafından verilmişti. M. Kemal Paşa güvendiği arkadaşlarının yönetiminde Mecliste hükümet denetimi yapacak ve ülkeyi çok partili hayata hazırlayacak olan Serbest Cumhuriyet Fırkası’na, teşkilatlanması için gerekli parayı ve yeterli sayıda milletvekili vereceğini belirtmişti. Gerçekten de Mustafa Kemal Paşa, yeni partiye oldukça önemli miktarda para verdirmişti. *1930 Ekim’inde yapılan yerel seçimlerde Serbest Cumhuriyet Fırkası oldukça başarılı sonuçlar almıştır. Resmi açıklamalara göre yeni parti, 502 belediyeden 22’sinin başkanlığını kazanmıştı.

Partinin Başkanlığı’na Ali Fethi Bey, Genel sekreterliğine ise Nuri (Conker) Bey getirilmişti. Ayrıca Kars Milletvekili Ağaoğlu Ahmet Bey, Erzurum Milletvekili Tahsin Bey, Niğde Milletvekili Dr. Reşit Galip Bey, Şebinkarahisar Milletvekili Mehmet Emin Bey (Yurdakul) gibi önemli isimler vardı. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın il başkanlığını bilahare Demokrat Parti’nin kurucularından biri ve 1950–1960 döneminin Başbakanı olan Adnan Menderes üstlenmişti. *partinin programında ekonomik anlayışta ve girişimlerde liberalizmin benimseneceği ve ferdi girişimlerin destekleneceği açıklanıyordu.

*Partiye rejim karşıtlarının da yoğun bir şekilde ilgi göstermeleri üzerine Parti yöneticileri fesih kararı almıştır. Karar 17 Kasım 1930 günü kamuoyuna açıklanmıştır. Ayrıca parti başkanı Ali Fethi Bey, İçişleri Bakanlığına bir dilekçe ile başvurarak partisinin kapandığını bildirmişti. ** Serbest Fırka’nın kendini fesih etmesiyle yani kendi kendini kapattırmasıyla Türkiye’de ikinci defa girişilen çok partili hayata geçiş denemesi de başarısızlıkla sona ermişti. Çok partili hayata geçiş denemelerindeki sonuçlardan dolayı Cumhuriyet Halk Fırkası yöneticileri 1945 sonlarına kadar ülkede yeni bir partinin kurulmasına müsaade etmemişlerdir.

Menemen Olayı (23 Aralık 1930) Serbest Cumhuriyet Fırkasının kuruluşunu fırsat bilen Cumhuriyet karşıtı çevreler yeniden hareketlenmişlerdi. Bu çevrelerden biri olan Menemen'deki Nakşibendî tarikatına bağlı kişiler "Şeriat isteriz" propagandasıyla halkı kışkırttılar. Derviş Mehmet isimli kişi kendisini destekleyenlerle isyanı başlattı. İsyanı bastırmak isteyen asteğmen Kubilay ve askerler öldürüldü. Ordu birlikleri isyanı bastırdı. Bölgede sıkıyönetim ilân edildi. Suçlular kurulan askeri mahkemede en şiddetli biçimde cezalandırıldı.